Nội dung

TCNCYH 29 (3) - 2004 X¸c ®Þnh loµi vµ so s¸nh chuçi gen Cob hÖ gen ty thÓ cña s¸n d©y ë ng−êi ViÖt Nam NguyÔn V¨n §Ò1, Lª Thanh Hoµ2 1 ViÖn Sèt rÐt-KST-CT T¦ 2 ViÖn C«ng nghÖ Sinh häc BÖnh s¸n d©y Taeniasis ë ViÖt Nam th−êng gÆp lµ s¸n d©y bß vµ s¸n d©y lîn ph©n bè r¶i r¸c ë nhiÒu n¬i trong c¶ n−íc. B»ng h×nh th¸i häc vµ ph−¬ng ph¸p sinh häc ph©n tö hÖ gen ty thÓ, dùa trªn ph¶n øng PCR, s¸n d©y tr−ëng thµnh ë ng−êi ViÖt Nam ®−îc x¸c ®Þnh lµ loµi Taenia asiatica, T. saginata vµ T. solium; c¸c mÉu Êu trïng thu håi tõ ng−êi (bÖnh nh©n Êu trïng s¸n lîn) vµ tõ lîn (lîn g¹o) ®−îc x¸c ®Þnh lµ Êu trïng cña T. solium. C¸c mÉu s¸n d©y ViÖt Nam cã møc ®é t−¬ng ®ång rÊt cao vÒ thµnh phÇn nucleotit vµ axit amin qua ph©n tÝch gen cob thuéc hÖ gen ty thÓ víi c¸c loµi t−¬ng øng cña Trung Quèc, §µi Loan vµ thÕ giíi ®−îc sö dông trong gi¸m ®Þnh. So s¸nh gi÷a 3 loµi s¸n d©y ë ViÖt Nam bëi gen Cob cho thÊy sù sai kh¸c ngo¹i loµi gi÷a chóng. Qua ph©n tÝch ph¶ hÖ, c¸c mÉu s¸n d©y ViÖt Nam cã quan hÖ gÇn víi c¸c loµi cã nguån gèc ®Þa lý trong khu vùc cïng víi ViÖt Nam (Trung Quèc, §µi Loan, Th¸i Lan, In®«nªxia). I. §Æt vÊn ®Ò BÖnh s¸n d©y (Taeniasis) ë ng−êi do ¨n ph¶i thÞt lîn cã Êu trïng s¸n d©y lîn Cysticercus cellulosea (lîn g¹o) hay thÞt bß cã Êu trïng s¸n d©y bß Cysticercus bovis (bß g¹o) ch−a ®−îc nÊu chÝn, Êu trïng s¸n vµo ruét në ra con s¸n d©y lîn hay s¸n d©y bß tr−ëng thµnh ký sinh vµ g©y bÖnh t¹i ®ã. Ng−êi bÞ nhiÔm s¸n d©y, ®èt s¸n theo ph©n ra ngoµi nh− ®o¹n s¬ mÝt (nªn gäi lµ bÖnh s¸n s¬ mÝt). Nh÷ng ®èt s¸n ra ngoµi m«i tr−êng, bÞ thèi r÷a gi¶i phãng trøng. Nh÷ng trøng nµy b¸m vµo rau cá, lîn hay tr©u bß ¨n ph¶i, trøng vµo d¹ dµy vµ ruét, në ra Êu trïng chui qua thµnh èng tiªu hãa vµo m¸u vµ tíi c¸c c¬ v©n t¹o kÐn ë ®ã, ta gäi lµ “lîn g¹o” hay “bß g¹o”. §Æc biÖt nÕu ng−êi ¨n ph¶i trøng s¸n d©y lîn sÏ bÞ bÖnh ng−êi g¹o cßn gäi lµ bÖnh Êu trïng s¸n lîn (Cysticercosis), cã ®Þa ph−¬ng cßn gäi lµ “s¸n c¬, s¸n n·o”. Trªn thÕ giíi víi h¬n 100 triÖu ng−êi m¾c bÖnh s¸n d©y vµ Êu trïng s¸n lîn, bÖnh ph©n bè réng ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn ë ch©u Phi, ch©u Mü La tinh vµ ch©u ¸, ®Æc biÖt bÖnh l−u hµnh ë vïng n«ng th«n cã vÖ sinh kÐm, cã tËp qu¸n ¨n thÞt ch−a nÊu chÝn vµ lîn ¨n ph©n ng−êi (Ichiro Miyazaki 1991)[5]. T¹i ViÖt Nam, bÖnh s¸n d©y vµ Êu trïng s¸n lîn (Taeniasis/Cysticercosis) ph©n bè r¶i r¸c nhiÒu n¬i trong c¶ n−íc, cã n¬i tû lÖ nhiÔm s¸n d©y 12,6%, nhiÔm Êu trïng s¸n lîn 5,7% [1,2,4]. Tõ m−êi n¨m nay trªn thÕ giíi vµ 4 n¨m nay (tõ 2001) t¹i ViÖt Nam ®· ¸p dông ph−¬ng ph¸p sinh häc ph©n tö ®Ó thÈm ®Þnh vµ x¸c ®Þnh thµnh phÇn loµi giun s¸n ë ViÖt Nam, trong ®ã cã s¸n d©y Taenia, ®Æc biÖt lÇn ®Çu tiªn x¸c ®Þnh loµi s¸n d©y ch©u ¸ Taenia asiatica t¹i ViÖt Nam (NguyÔn V¨n §Ò, Lª Thanh Hoµ 2001)[3]. Do h×nh th¸i cña loµi nµy khã ph©n biÖt víi Taenia saginata, nªn viÖc sö dông ph−¬ng ph¸p ph©n tö lµ hÕt søc cÇn thiÕt. §Ó x¸c ®Þnh c¬ cÊu thµnh phÇn loµi vµ ph¶ hÖ cña s¸n d©y ë ng−êi ViÖt Nam, chóng t«i tiÕn hµnh nghiªn cøu víi môc ®Ých: - X¸c ®Þnh loµi vµ so s¸nh chuçi gen Cob cña s¸n d©y vµ Êu trïng cña nã ë ViÖt Nam b»ng ph−¬ng ph¸p ph©n tö. - X¸c ®Þnh vÞ trÝ cña s¸n d©y Taenia ViÖt Nam trong c©y ph¶ hÖ. II. §èi t−îng vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu 1. MÉu nghiªn cøu 24 TCNCYH 29 (3) - 2004 MÉu nghiªn cøu lµ ®èt s¸n d©y tr−ëng thµnh thu håi tõ bÖnh nh©n vµ c¸c Êu trïng s¸n d©y thu thËp tõ ng−êi vµ lîn. MÉu s¸n ®−îc cè ®Þnh trong cån 70% vµ b¶o qu¶n l¹nh – 20°C, cho ®Õn khi sö dông ®Ó t¸ch chiÕt ADN thùc hiÖn gi¸m ®Þnh ph©n tö. 2. T¸ch chiÕt ADN tæng sè ADN tæng sè lµ toµn bé axit deoxyribonucleic thu tõ tÕ bµo bao gåm hÖ gen cña nh©n vµ cña ty thÓ, ®−îc t¸ch chiÕt b»ng bé ho¸ chÊt DNeasy Tissue Kit (QIAGEN Inc.) theo qui tr×nh cña nhµ s¶n xuÊt. 3. Ph¶n øng PCR vµ gi¶i tr×nh tr×nh tù CÆp måi (primer) dïng cho ph¶n øng PCR lµ JB3F vµ JB4.5R cho ®é dµi ph©n ®o¹n gen cob thu nhËn ®−îc lµ 652 cÆp nucleotit [3]. Ph©n ®o¹n gen cob ®· ®−îc nh©n b¶n b»ng PCR tiªu chuÈn víi bé ho¸ chÊt PCR Master Mix Kit (Promega). Chu tr×nh nhiÖt cña PCR trªn m¸y Perkin-Elmer (Perkin-Elmer Inc., Mü) gåm c¸c b−íc nh− sau: 940C /5 phót, tiÕp theo lµ 35 chu kú: 940C /1 phót, 500C /1 phót vµ 720C /1 phót, chu kú cuèi kÐo dµi 10 phót ë 720C. S¶n phÈm PCR ®−îc tinh khiÕt b»ng bé ho¸ chÊt QIAquick PCR Purification Kit (QIAGEN Inc.) vµ ®−îc dßng ho¸ vµo vect¬ pCR2.1 cña bé ho¸ chÊt TA-cloning Kit (Invitrogen Inc.), sau ®ã chän läc nh− ®· giíi thiÖu (Lª Thanh Hoµ vµ cs, 2002). Chuçi ADN ®−îc gi¶i tr×nh tù trªn m¸y gi¶i tr×nh tù ®éng ABI 377 PRISM (Perkin- Elmer) vµ thùc hiÖn víi sè l−îng nhiÒu plasmid t¸i tæ hîp nh»m thu ®−îc kÕt qu¶ chÝnh x¸c. 4. Xö lý sè liÖu, xem xÐt quan hÖ loµi vµ ph©n tÝch kÕt qu¶ S¾p xÕp, ®èi chiÕu tr×nh tù t−¬ng øng cña ph©n ®o¹n gen cob víi c¸c ®o¹n t−¬ng øng b»ng hÖ ch−¬ng tr×nh m¸y tÝnh AsemblyLIGN 1.9 vµ MacVector 6.5.3 (Oxford Molecular Inc.). So s¸nh ®èi chiÕu vµ xö lý sè liÖu cña tÊt c¶ c¸c chuçi b»ng ch−¬ng tr×nh GENDOC2.5. Thµnh phÇn axit amin ®−îc thu nhËn b»ng c¸ch sö dông bé m· cña hÖ gen ty thÓ s¸n dÑt (platyhelminth genetic code) trong Ng©n hµng Gen (b¶ng m· di truyÒn sè 14) th«ng qua ch−¬ng tr×nh GENDOC 2.5. Ph©n tÝch ph¶ hÖ b»ng ch−¬ng tr×nh MEGA2.1. B¶ng 1: C¸c chuçi nucleotit cña gen cob dïng ®Ó so s¸nh trong gi¸m ®Þnh ph©n tö vµ x¸c ®Þnh ph¶ hÖ c¸c loµi Taenia g©y bÖnh trªn ng−êi ph©n lËp t¹i ViÖt Nam Loµi Nguån gèc Ký hiÖu Sè ®¨ng ký NHG T¸c gi¶ vµ ®¨ng ký T. asiatica §µi Loan TasTW AB066580 Nakao, M. vµ cs (2002) T. saginata Trung Quèc TsaCN AB066581 Nakao, M. vµ cs (2002) T. solium Trung Quèc TsoCN1 AB066570 Nakao, M. vµ cs (2002) T. solium Trung Quèc TsoCN2 AB066571 Nakao, M. vµ cs (2002) T. solium Trung Quèc TsoCN3 AB086256 Nakao, M. vµ cs (2002) T. solium Th¸i Lan TsoTL AB066572 Nakao, M. vµ cs (2002) T. solium Ên §é TsoIND AB066574 Nakao, M. vµ cs (2002) T. solium Camerun TsoCR AB066579 Nakao, M. vµ cs (2002) T. solium Equa®o TsoEQ AB066576 Nakao, M. vµ cs (2002) T. solium In®«nªxia TsoINX AB066573 Nakao, M. vµ cs (2002) T. solium Tanzania TsoTZ1 AB066578 Nakao, M. vµ cs (2002) T. solium Tanzania TsoTZ2 AY211881 Boa, M. vµ cs 2003GB) T. solium Mªhic« TsoMX AB066575 Nakao, M. vµ cs (2002) T. solium Brazil TsoBR AB066577 Nakao, M. vµ cs (2002) T. crassiceps Mü TcrUS AF216699 Lª Thanh Hoµ vµ cs (2000) 25 TCNCYH 29 (3) - 2004 Ghi chó: GB: Ng©n hµng Gen (Gen Bank). III. KÕt qu¶ 1. MÉu s¸n d©y vµ Êu trïng s¸n lîn ®−îc thu thËp B¶ng 2: Danh s¸ch c¸c mÉu nghiªn cøu thu nhËn tõ c¸c loµi Taenia sp g©y bÖnh t¹i ViÖt Nam sö dông trong gi¸m ®Þnh ph©n tö vµ lËp ph¶ hÖ quÇn thÓ. Loµi Nguån gèc Ký hiÖu Tr¹ng th¸i mÉu ph©n lËp Thu nhËn tõ loµi vËt chñ Sè ®¨ng ký trong NHG cña chuçi gen cob Taenia sp ViÖt Nam (Hµ Néi) TasVN1 S¸n tr−ëng thµnh Ng−êi AF429313 Taenia sp ViÖt Nam (Hµ T©y) TspVN2 S¸n tr−ëng thµnh Ng−êi §ang ®¨ng ký Taenia sp ViÖt Nam (B¾c Ninh) TspVN3 S¸n tr−ëng thµnh Ng−êi §ang ®¨ng ký Taenia sp ViÖt Nam (Thanh Ho¸) TspVN4 S¸n tr−ëng thµnh Ng−êi AY280802 Taenia sp ViÖt Nam (Thanh Ho¸) TspVN5 S¸n tr−ëng thµnh Ng−êi AY280803 Taenia sp ViÖt Nam (Kon Tum) TspVN6 S¸n tr−ëng thµnh Ng−êi AY280804 Taenia sp ViÖt Nam (B¾c K¹n) TsoVN7 Êu trïng (cysticercus) Lîn AY280805 Taenia sp ViÖt Nam (B¾c Ninh) TsoVN8 Êu trïng (cysticercus) Ng−êi AY280806 Taenia sp ViÖt Nam (B¾c Ninh) TsoVN9 S¸n tr−ëng thµnh Ng−êi §ang ®¨ng ký Taenia sp ViÖt Nam (B¾c Ninh) TsoVN10 S¸n tr−ëng thµnh Ng−êi §ang ®¨ng ký Cã tÊt c¶ 10 mÉu Taenia sp cña ViÖt Nam bao gåm: §èt s¸n d©y tr−ëng thµnh thu nhËn tõ ng−êi vµ Êu trïng s¸n d©y lîn trªn ng−êi, trªn lîn ®−îc sö dông ®Ó thu nhËn ph©n ®o¹n gen cob vµ so s¸nh víi c¸c chñng/loµi kh¸c nhau cña thÕ giíi (B¶ng 1 vµ 2). 2. Gi¶i tr×nh tr×nh tù 652 nucleotit vµ 217 axit amin cña gen Cob: 26 TCNCYH 29 (3) - 2004 A. Nucleotit (cob) TasTW : TasVN1 : TspVN2 : TspVN3 : TsaCN : TspVN4 : TspVN5 : TspVN6 : TsoCN1 : TsoCN2 : TsoCN3 : TsoTL : TsoINX : TsoIND : TsoBR : TsoEQ : TsoMX : TsoCR : TsoTZ1 : TsoTZ2 : TsoVN7 : TsoVN8 : TsoVN9 : TsoVN10: TcrUS : * 20 * 40 * 60 * 80 * 100 ATGGGTGAGGCTTTTACTGGATATATATTACCTTGACATCAAATGTCATATTGGGCTGCTACTGTCTTGACATCTATAGTTGATAGATTGCCTATTTTTGGTAATGTTG: .....................................................................................................C.......: .....................................................................................................C.......: ...............................................................................C.....A...............C.......: .............................G.....G.............................T..A........................................: .............................G.....G.............................T..A........................................: .............................G.....G.............................T..A........................................: .............................G.....G.............................T..A........................................: .....A...........A..G........G...........G.....T.................T..............A.....G..A..AT.A.......G....A: .....A...........A..G........G...........G.....T.................T..............A.....G..A..AT.A.......GA...A: .....A...........A..G........G...........G.....T.................T..............A.....G..A..AT.A.......G....A: .....A...........A..G........G...........G.....T.................T..............A.....G..A..AT.A.......GG...A: .....A...........A..G........G...........G.....T.................T..............A.....G..A..AT.A.......GG...A: .....A...........A..G........G.................T.................T..............A.....G..A..AT.A.......GG...A: .....A...........A..G........G...........G.....T.................T.....G........A.....G..A..AT.A.......GG...A: .....A...........A..G........G...........G.....T.................T.....G........A.....G..A..AT.A.......GG...A: .....A...........A..G........G...........G.....T.................T.....G........A.....G..A..AT.A.......GG...A: .....A...........A..G........G...........G.....T.................T.....G........A.....G..A..AT.A.......GG...A: .....A...........A..G........G...........G.....T.................T.....G........A.....G..A..AT.A.......GG...A: .....A...........A..G........G...........G.....T.................T.....G........A.....G..A..AT.A.......GG...A: .....A...........A..G........G...........G.....T.................T..............A.....G..A..AT.A.......GA...A: .............................G.................T.................T..............A.....G..A..AT.A.......GG...A: .............................G.................T.................T..............A.....G..A..AT.A.......GG...A: .............................G.................T.................T..............A.....G..A..AT.A.......GG...A: .....G..A..A........T..C........G..G...........G.....A...........A.....T......A....A..T..A..CT..G.....CC.AGAT: 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 ------------------------------------------------////////rót gän/////////////----------------------------------------------- TasTW : TasVN1 : TspVN2 : TspVN3 : TsaCN : TspVN4 : TspVN5 : TspVN6 : TsoCN1 : TsoCN2 : TsoCN3 : TsoTL : TsoINX : TsoIND : TsoBR : TsoEQ : TsoMX : TsoCR : TsoTZ1 : TsoTZ2 : TsoVN7 : TsoVN8 : TsoVN9 : TsoVN10: TcrUS : * 560 * 580 * 600 * 620 * 640 * TACAAATAGTGGTTCGAGTGTATATAATGTATGGCGTCAGGTTAAATTTTGATTGATTGTAAGTTTATTTTTTTCTTTAATTTATTTGGGTGGTTGCCATCCAGAAT: ........................................................................................................T..: ........................................................................................................T..: ...........................................................................................................: ...T...............................................G...................................A........T..........: ...T...............................................G...................................A........T..........: ...T...............................................G.......................................................: ...T...............................................G..............................................C........: ...GG..........A.....G......A....A.....AA..........G..T...A...A...G.......T.C..........A.....A..T.....T..G.: ...GG..........A.....G......A....A.....AA..........G..T...A...A...G.......T.C..........A.....A..T.....T..G.: ...GG..........A.....G......A....A.....AA..........G..T...A...A...G.......T.C..........A.....A..T.....T..G.: ...GG..........A.....G......A....A.....AA..........G..T...A...A...G.......T.C..........A.....A..T.....T..G.: ...GG..........A.....G......A....A.....AA..........G..T...A...A...G.......T.C..........A.....A..T.....T..G.: ...GG..........A.....G......A....A.....AA..........G..T...A...A...G.......T.C..........A.....A..T.....T..G.: ...GG................G......A....A.....AA..........G..T...A...A...G.......T.C..........A.....A..T.....T..G.: ...GG................G....G.A....A.....AA..........G..T.......A...G.......T.C..........A.....A..T.....T..G.: ...GG................G......A....A.....AA..........G..T.......A...G.......T.C..........A.....A..T.....T..G.: ...GG................G......A....A.....AA..........G..T.......A...G.......T.C..........A.....A..T.....T..G.: ...GG................G......A....A.....AA..........G..T.......A...G.......T.C..........A.....A..T.....T..G.: ...GG................G......A....A.....AA..........G..T.......A...G.......T.C..........A.....A..T.....T..G.: ...GG..........A.....G......A....A.....AA..........G..T...A...A...G.......T.C..........A.....A..T.....T..G.: ...GG..........A.....G......A....A.....AA..........G..T...A...A...G.......T.C..........A.....A..T.....T..G.: ...GG..........A.....G......A....A.....AA..........G..T...A...A...G.......T.C..........A.....A..T.....T..G.: ...GG..........A.....G......A....A.....AA..........G..T...A...A...G.......T.C..........A.....A..T.....T..G.: ...T...G.C.....T.....T....GGT..GTA..........TT........T...A.T..A..G...G....A..G.C......A.....A..T.....T..G.: 652 652 652 652 652 652 652 652 652 652 652 652 652 652 652 652 652 652 652 652 652 652 652 652 652 27 TCNCYH 29 (3) - 2004 B. Axit amin TasTW : TasVN1 : TspVN2 : TspVN3 : TsaCN : TspVN4 : TspVN5 : TspVN6 : TsoCN1 : TsoCN2 : TsoCN3 : TsoTL : TsoINX : TsoIND : TsoBR : TsoEQ : TsoMX : TsoCR : TsoTZ1 : TsoTZ2 : TsoVN7 : TsoVN8 : TsoVN9 : TsoVN10: TcrUS : * 20 * 40 * 60 * 80 * 100 MGEAFTGYILPWHQMSYWAATVLTSIVDSLPIFGNVVYKYVVGGFSVSGITLIRVLSVHICLGFVILGLMVIHMFYLHNSGSSNPLFSFNYLSDVIYFHSYFTVKDFVL: .............................................................................................................: .............................................................................................................: ..........................A.N.................G..............................................................: ..............................................................................K..............................: ..............................................................................K..............................: ..............................................................................KG.............................: ..............................................................................KG.............................: ..................................S...........................................K...G..........................: ..................................S...........................................K...G..........................: ..................................S...........................................K...G..........................: ..................................S...........................................K...G..........................: ..................................S...........................................K...G..........................: ..................................S...........................................K...G..........................: ..................................S...........................................K...G..........................: ..................................S...........................................K...G..........................: ..................................S...........................................K...G..........................: ..................................S...........................................K...G..........................: ..................................S...........................................K...G..........................: ..................................S...........................................K...G..........................: ..................................S...........................................K...G..........................: ..................................S...........................................K...G..........................: ..................................S...........................................K...G..........................: ..................................S...........................................K...G..........................: ...........................E...FV.PS..S.....................W.................KK.........Y.SG..............F.: TasTW : TasVN1 : TspVN2 : TspVN3 : TsaCN : TspVN4 : TspVN5 : TspVN6 : TsoCN1 : TsoCN2 : TsoCN3 : TsoTL : TsoINX : TsoIND : TsoBR : TsoEQ : TsoMX : TsoCR : TsoTZ1 : TsoTZ2 : TsoVN7 : TsoVN8 : TsoVN9 : TsoVN10: TcrUS : * 120 * 140 * 160 * 180 * 200 * FMIVVMFVVFWLFVSPDALVDIEAYLEADSLNTPVSIKPEWYFLSFYAILRCIGSKIGGLVLIVAFLFFLWVPTNSGSSVYNVWRQVNFWLIVSLFFSLIYLGGCHPE: ...........................................................................................................V: ...........................................................................................................V: ......................................................F............V........................................: ....A..........................S............................................................................: ....A..........................S............................................................................: ....A..........................S............................................................................: ....A..........................S.........................................................................P..: ....TS...........G.....S.....P..................................S.........................F..N...F..........: ....TS...........G.....S.....P..................................S.........................F..N...F..........: ....TS...........G.....S.....P..................................S.........................F..N...F..........: ....TS...........G.....S.....P..................................S.........................F..N...F..........: ....TS...........G.....S.....P..................................S.........................F..N...F..........: ....TS...........G.....S.....P..................................S.........................F..N...F..........: ....TS...........G.....S.....P..................................S.........................F..N...F..........: L...TS...........G.....S.....P..................................S................S........F..N...F..........: ....TS...........G.....S.....P..................................S.........................F..N...F..........: ....TS...........G.....S.....P..................................S.........................F..N...F..........: ....TS...........G.....S.....P..................................S.........................F..N...F..........: ....TS...........G.....S.....P..................................S.........................F..N...F..........: ....TS...........G.....S.....P..................................S.........................F..N...F..........: ....TS...........G.....S.....P..................................S.........................F..N...F..........: ....TS...........G.....S.....P..................................S.........................F..N...F..........: ....TS...........G.....S.....P..................................S.........................F..N...F..........: ...FGS...V....N..L.....S.....P.S............A..T................S..........G.....S.V...I..F.....V..T........: 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 217 217 217 217 217 217 217 217 217 217 217 217 217 217 217 217 217 217 217 217 217 217 217 217 217 H×nh 1: So s¸nh tr×nh tù 652 nucleotit (A) vµ 217 axit amin (B) cña ®o¹n gen cob cña tÊt c¶ c¸c mÉu Taenia sp thu nhËn t¹i ViÖt Nam (TspVN) víi Taenia asiatica (§µi Loan), T. saginata (Trung Quèc), T. crassiceps (Mü) vµ c¸c chñng kh¸c nhau trªn thÕ giíi cña loµi T. solium. Ghi chó: DÊu (.) biÓu thÞ gièng víi tr×nh tù Taenia asiatica (chñng §µi Loan); sai kh¸c vÒ nucleotit hoÆc axit amin ®−îc thÓ hiÖn b»ng c¸c ch÷ c¸i ký hiÖu cña chóng. Ký hiÖu cña c¸c chñng/loµi ®−îc tr×nh bµy ë B¶ng 1 vµ 2. 3. So s¸nh gen Cob cña c¸c loµi s¸n d©y: 28 TCNCYH 29 (3) - 2004 B¶ng 3: KÕt qu¶ so s¸nh tr×nh tù nucleotit cña c¸c loµi Taenia ViÖt Nam víi c¸c loµi t−¬ng øng cña thÕ giíi Tr×nh tù 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 Tas Tas Tas Tas Tsa Tsp Tsp Tsp Tso Tso Tso Tso Tso Tso Tso Tso Tso Tso Tso Tso Tso Tso Tso Tso TW VN1 VN2 VN3 CN VN4 VN5 VN6 CN1 CN2 CN3 TL INX IND BR EQ MX CR TZ1 TZ2 VN7 VN8 VN9 VN10 Tsrcob 1 TasTW 100 2 TasVN1 99 100 3 TspVN2 99 100 100 4 TspVN3 98 98 98 100 5 TsaCN 96 96 96 94 100 6 TspVN4 96 95 95 94 99 100 7 TspVN5 96 96 96 94 99 99 100 8 TspVN6 96 96 96 94 99 99 99 100 9 TsoCN1 83 83 83 82 84 84 84 83 100 10 TsoCN2 83 83 83 82 84 84 83 83 99 100 11 TsoCN3 83 83 83 82 84 84 84 83 100 99 100 12 TsoTL 83 83 83 82 84 84 83 83 99 99 99 100 13 TsoINX 83 83 83 82 84 84 83 83 99 99 99 99 14 TsoIND 83 83 83 82 84 84 83 83 99 99 99 99 99 100 15 TsoBR 83 83 83 82 84 84 84 84 98 98 98 98 98 98 100 16 TsoEQ 83 83 83 82 84 84 84 84 98 98 98 98 98 98 99 17 TsoMX 83 83 83 82 84 84 84 84 98 98 98 98 98 98 99 99 100 18 TsoCR 83 83 83 82 84 84 84 84 98 98 98 98 98 98 99 99 100 100 19 TsoTZ1 83 83 83 82 85 84 84 84 97 97 97 98 98 98 99 99 99 100 100 99 100 20 TsoTZ2 83 83 83 82 85 84 84 84 97 97 97 98 98 98 99 99 99 99 100 100 21 TsoVN7 83 83 83 82 84 84 83 83 99 100 99 99 99 99 98 98 98 98 97 97 100 22 TsoVN8 84 83 83 82 84 84 84 84 99 99 99 99 99 99 98 97 97 97 97 97 99 100 23 TsoVN9 84 83 83 82 84 84 84 84 99 99 99 99 99 99 98 97 97 97 97 97 99 100 100 24 TsoVN10 84 83 83 82 84 84 84 84 99 99 99 99 99 99 98 97 97 97 97 97 99 100 100 100 25 Tcrcob 77 77 77 77 78 78 77 77 77 77 77 77 77 77 77 77 77 77 77 77 77 77 77 77 100 29 TCNCYH 29 (3) - 2004 So s¸nh gi¶i tr×nh tr×nh tù nucleotis trong b¶ng 3 cho thÊy møc ®é t−¬ng ®ång cña T.asiatica ViÖt Nam so víi T. asiatica §µi Loan cã møc ®é t−¬ng ®ång 98-99%. T. saginata ViÖt Nam cã møc ®é t−¬ng ®ång víi T. saginata Trung Quèc 99%. T. solium ViÖt Nam cã møc ®é t−¬ng ®ång 99-100% víi T. solium Trung Quèc vµ 97-99% so víi c¸c loµi T.solium cña c¸c n−íc kh¸c trªn thÕ giíi ®−îc so s¸nh. Sù sai kh¸c gi÷a T. saginata VN vµ T. solium VN lµ 16%; gi÷a T. saginata VN víi T. asiatica VN lµ 4-5%; gi÷a T. asiatica VN víi T. solium VN lµ 17%. 4. VÞ trÝ cña s¸n d©y ViÖt Nam trong hÖ thèng ph¶ hÖ TsoC N 1 TsoC N 3 N U C L E O T IT TsoC N 2 TsoVN7 T s o IN D TsoTL T s o IN X TsoVN8 TsoVN9 A TsoVN10 TsoTZ1 TsoTZ2 TsoBR TsoEQ TsoM X TsoC R TasVN1 TspVN2 TspVN3 TasTW B TsaC N TspVN4 TspVN5 TspVN6 T c rU S 0 .0 2 H×nh 2: Ph©n tÝch ph¶ hÖ vµ xem xÐt mèi quan hÖ hä hµng cña c¸c mÉu Taenia sp cña ViÖt Nam vµ c¸c chñng/loµi thÕ giíi liÖt kª ë B¶ng 1 vµ 2 thuéc c¸c loµi kh¸c nhau ®−îc b«i ®Ëm; c¸c Qua ph©n tÝch thµnh phÇn nucleotit b»ng chñng T. solium kh¸c nhau cña thÕ giíi ký ch−¬ng tr×nh MEGA2.1; ph©n thµnh 2 nhãm hiÖu theo B¶ng 1 vµ 2. TasTW: T. asiatica §µi chÝnh: nhãm A bao gåm c¸c chñng Taenia Loan; TasTW: T. asiatica ViÖt Nam; TsaCN: solium; nhãm B bao gåm c¸c chñng/loµi T. T. saginata Trung Quèc. HÖ sè tiÕn ho¸ ®−îc asiatica vµ T. saginata; T. crassiceps (TcrUS) tÝnh lµ 0,02 trong ph©n tÝch ph¶ hÖ (Kumar vµ t¸ch riªng thµnh nhãm ngo¹i hîp. Ghi chó: cs, 2001). C¸c mÉu Taenia sp cña ViÖt Nam (TspVN) 30 TCNCYH 29 (3) - 2004 C¸c mÉu s¸n d©y ViÖt Nam cã quan hÖ hä hµng gÇn víi c¸c loµi cña gièng Taenia cã nguån gèc ®Þa lý trong khu vùc cïng víi ViÖt Nam (Trung Quèc, §µi Loan, Th¸i Lan, In®«nªxia). IV. Bµn luËn So s¸nh tr×nh tù nucleotit vµ axit amin cña ph©n ®o¹n gen cob cña tÊt c¶ c¸c mÉu Taenia sp ViÖt Nam vµ thÕ giíi ®−îc giíi thiÖu ë b¶ng 1 vµ 2. KÕt qu¶ cho thÊy, TspVN2 vµ TspVN3 cã møc ®é t−¬ng ®ång cao víi T. asiatica cña §µi Loan (TasTW) vµ TasVN1, tr−íc ®©y ®∙ gi¸m ®Þnh lµ s¸n d©y ch©u ¸ (NguyÔn V¨n §Ò vµ cs, 2001; Lª Thanh Hoµ vµ cs, 2002) lµ 98-99%. TspVN4, TspVN5, ph©n lËp trªn ng−êi t¹i Thanh Ho¸ vµ TspVN6 thu nhËn tõ bÖnh nh©n lµ ng−êi d©n téc t¹i Kon Tum, cho møc ®é t−¬ng ®ång rÊt cao vÒ nucleotit vµ axit amin víi s¸n d©y bß Trung Quèc (TsaCN) lµ 99%, tõ ®ã cã c¬ së kÕt luËn chóng lµ T. saginata. C¸c mÉu cßn l¹i ph©n lËp trªn lîn vµ ng−êi bao gåm Êu trïng s¸n d©y lîn trªn lîn (TspVN7), Êu trïng s¸n d©y lîn trªn ng−êi (TspVN8) vµ 2 mÉu s¸n tr−ëng thµnh thu nhËn tõ ng−êi ë B¾c Ninh ®−îc x¸c ®Þnh lµ T. solium do chóng cã møc ®é t−¬ng ®ång cao vÒ thµnh phÇn nucleotit vµ axit amin víi c¸c chñng/loµi T. solium cña Trung Quèc lµ 99-100% vµ thÕ giíi lµ 97-99% (B¶ng 3). Nh− vËy, b»ng ph−¬ng ph¸p ph©n tö ®· x¸c ®Þnh c¸c loµi s¸n d©y g©y bÖnh trªn ng−êi t¹i ViÖt Nam, bao gåm T. asiatica, T. saginata vµ T. solium tõ tÊt c¶ c¸c d¹ng mÉu vËt thu nhËn kh¸c nhau. Gi÷a 3 loµi s¸n d©y ViÖt Nam còng cã sù sai kh¸c nhau ngo¹i loµi. B»ng ch−¬ng tr×nh MEGA2.1, víi th«ng sè tiÕn ho¸ thÊp (minimum evolution; ME), c¸c mÉu s¸n d©y Taenia sp ViÖt Nam vµ c¸c chñng/loµi cña thÕ giíi liÖt kª ë B¶ng 1 vµ 2 ®−îc so s¸nh vÒ thµnh phÇn nucleotit vµ xem xÐt quan hÖ ph¶ hÖ. S¬ ®å mèi quan hÖ cña c¸c chñng/loµi ®−îc thÓ hiÖn ë H×nh 1 vµ b¶ng 3. Cã 2 nhãm chÝnh ®−îc h×nh thµnh: nhãm A bao gåm c¸c chñng/mÉu nghiªn cøu thuéc s¸n d©y lîn (T. solium) trong ®ã cã 4 mÉu cña ViÖt Nam (TspVN7-10); nhãm B bao gåm 2 nhãm phô gåm c¸c chñng/loµi/mÉu thuéc T. asiatica vµ chñng/loµi/mÉu thuéc T. saginata. Loµi T. crassiceps cã nguån gèc tõ Mü (TcrUS) ®−îc sö dông nh− lµ mét thµnh phÇn ngo¹i hîp (out-group) trong ph©n tÝch ph¶ hÖ. Trong nhãm A, c¸c mÉu T. solium cña ViÖt Nam (TspVN7-10) hoµn toµn ®øng gÇn víi c¸c chñng cã nguån gèc ch©u ¸, ®Æc biÖt lµ Trung Quèc (TsoCN1; TsoCN2; TsoCN3); Th¸i Lan (TsoTL); In®«nªxia (TsoINX) vµ Ên §é (TsoIND). HiÖn nay, vÒ ®Æc tÝnh di truyÒn, T. solium ch©u ¸ kh¸c víi ch©u ©u, Phi vµ Mü (Nakao vµ cs, 2002). Qua ph©n tÝch ph¶ hÖ chóng ta thÊy c¸c mÉu T. solium cña ViÖt Nam hoµn toµn thuéc nhãm ch©u ¸. Trong nhãm B, c¸c mÉu TspVN1-3 cña ViÖt Nam lµ T. asiatica nªn cïng nhãm víi T. asiatica cña §µi Loan (TasTW); c¸c mÉu TspVN4-6 ®−îc gi¸m ®Þnh lµ T. saginata thuéc nhãm phô cïng víi T. saginata cña Trung Quèc (TsaCN). Do cã cïng quan hÖ tiÕn ho¸, tr−íc ®©y 2 loµi T. asiatica vµ T. saginata ®−îc ghi nhËn lµ mét loµi cã tªn gäi lµ T. saginata asiatica. Ngµy nay, chóng thuéc 2 loµi riªng biÖt nh−ng cã quan hÖ hä hµng gÇn nhau (Loos-Frank, 2001). VI. KÕt luËn §èt s¸n d©y ë ng−êi ViÖt Nam ®−îc x¸c ®Þnh lµ Taenia saginata, Taenia solium, Taenia asiatica (b»ng h×nh th¸i häc vµ b»ng sinh häc ph©n tö víi hÖ gen ty thÓ). Êu trïng s¸n d©y lîn trªn ng−êi vµ lîn ®−îc x¸c ®Þnh lµ loµi Taenia solium HiÖn nay míi x¸c ®Þnh loµi T. solium g©y bÖnh Êu trïng s¸n ë ng−êi ViÖt Nam. So s¸nh gi÷a 3 loµi s¸n d©y ë ViÖt Nam, chóng cã sù sai kh¸c ngo¹i loµi víi nhau. 31 TCNCYH 29 (3) - 2004 C¸c mÉu s¸n d©y ViÖt Nam cã quan hÖ hä hµng gÇn víi c¸c loµi cña gièng Taenia cã nguån gèc ®Þa lý trong khu vùc cïng víi ViÖt Nam (Trung Quèc, §µi Loan, Th¸i Lan, In®«nªxia). tµi liÖu tham kh¶o chÝnh 1. NguyÔn V¨n §Ò, KiÒu Tïng L©m, Lª V¨n Ch©u, Lª §×nh C«ng, §Æng Thanh S¬n, Hµ ViÕt Viªn, NguyÔn ThÞ T©n (1998). Nghiªn cøu bÖnh s¸n l¸, s¸n d©y. Th«ng tin phßng chèng sèt rÐt vµ c¸c bÖnh ký sinh trïng. 2: 29-32. 2. NguyÔn V¨n §Ò, §Æng CÈm Th¹ch, Annete Eharte, Hµ ViÕt Viªn, §oµn H¹nh Nguyªn, Lª V¨n Ch©u, Lª §×nh C«ng, Jozef Brant (2001). Nghiªn cøu dÞch tÔ, chÈn ®o¸n vµ ®iÒu trÞ bÖnh Êu trïng s¸n lîn t¹i B¾c ninh. T¹p chÝ phßng chèng sèt rÐt vµ c¸c bÖnh ký sinh trïng. 3: 87-93 3. NguyÔn V¨n §Ò, Lª Thanh Hoµ, NguyÔn Quèc Doanh, NguyÔn BÝch Nga (2001). Th«ng b¸o loµi s¸n d©y míi (Taenia asiatica) ký sinh ë ng−êi Hµ Néi, ViÖt Nam. T¹p chÝ phßng chèng sèt rÐt vµ c¸c bÖnh ký sinh trïng. 3: 80-85 4. AL.Willingham III, Nguyen Van De, Nguyen Quoc Doanh, Le Dinh Cong, Tran Van Dung, P. Dorny, Phung Dac Cam & A. Dalsgaard (2003). Current stutus of Cysticercosis in Vietnam. The current stutus of parasitic deaseases in Vietnam. Southeast asian Journal of Tropical Medicine and Public Health. Volume 34 Supplement 1, 5. Ichiro Miyazaki (1991). Taeniasis/ Helminthic Zoonoses. International Medical Foundation of Japan. Tokyo. Summary Identification and comparison of mitochondrial-encoded cob gene in Human Taeniasis in Vietnam Most of human Taeniasis in Vietnam caused by Taenia saginata, Taenia solium and Taenia asiatica. These diseases are spread and common in the country. A portion of 652 bp of the mitochondrial-encoded cob gene was amplified by polymerase chain reaction (PCR) from different Taenia sp samples of different forms of adult and Cysticercus isolated in Vietnam. The nucleotide and amino acid sequences of the Vietnamese Taenia sp samples were comparatively aligned with the known corresponding sequences of Taenia asiatica (geographical origin: Taiwan); Taenia saginata (China); Taenia solium (China and global strains), and other related Taenia species (GenBank and published data) using special programs. Molecular-based analysis revealed that Taenia asiatica, Taenia saginata and Taenia solium was identified (from tapeworm patients) and Taenia solium (from Cysticercosis patients and pork). Phylogenetic analysis indicated that the Vietnamese T. solium is clustered with the Asian T. solium species; while the Vietnamese T. asiatica with Taiwanese and T. saginata together with the Chinese T. saginata isolate. 32