Nội dung

T¹p chÝ Khoa häc ®hqghn, ngo¹i ng÷, T.xxII, Sè 4, 2006 vÊn ®Ò mèi quan hÖ gi÷a v¨n b¶n vµ ng­êi ®äc trong t­ duy lÝ luËn v¨n häc hiÖn ®¹i NguyÔn ThÞ B×nh(*) chØ lµ b­íc ®Çu tiªn cña qu¸ tr×nh trë thµnh t¸c phÈm. V¨n b¶n chØ trë thµnh t¸c phÈm v¨n häc th«ng qua qu¸ tr×nh cô thÓ hãa v¨n b¶n cña ng­êi ®äc. Tõ ®©y, më réng kh¸i niÖm cña hµnh ®éng ®äc, nã kh«ng ph¶i chØ lµ viÖc hiÓu v¨n b¶n mµ lµ cïng víi nhµ v¨n nã s¸ng t¹o nªn t¸c phÈm v¨n häc. Bµi viÕt nhá nµy víi mong muèn xuÊt ph¸t tõ nh÷ng nhËn thøc vÒ lÝ luËn, t«i nh×n ra mét sè khuynh h­íng phª b×nh v¨n häc thÕ kû XX ®Ó suy ngÉm vÒ nh÷ng ph­¬ng thøc ®æi míi ph­¬ng ph¸p gi¶ng d¹y v¨n häc trong c¸c tr­êng ®¹i häc ë ViÖt Nam. B­íc vµo thÕ kû XX, nh÷ng thµnh tùu cña triÕt häc nh©n sinh, triÕt häc ng«n ng÷ vµ ng«n ng÷ häc hiÖn ®¹i ®· t¸c ®éng s©u s¾c ®Õn t­ duy lÝ luËn v¨n häc hiÖn ®¹i. NhiÒu vÊn ®Ò v¨n häc vµ kh¸i niÖm lÝ luËn ®· ®­îc nh×n nhËn vµ x¸c lËp trong tinh thÇn míi, trong ®ã cã vÊn ®Ò mèi quan hÖ gi÷a v¨n b¶n vµ ng­êi ®äc. Tõ ®©y kh¸i niÖm t¸c phÈm v¨n häc ®­îc hiÓu theo tinh thÇn cña mü häc tiÕp nhËn, theo ®ã, cã sù kh¸c biÖt gi÷a v¨n b¶n v¨n häc vµ t¸c phÈm v¨n häc. Ng­êi ®äc ®ãng vai trß quan träng ®èi víi qu¸ tr×nh t¹o lËp mét ®ời sèng riªng cña v¨n b¶n, lµm h×nh thµnh t¸c phÈm v¨n häc. Thêi gian qua, nhiÒu n­íc trªn thÕ giíi ®· nghiªn cøu, giíi thiÖu nh÷ng thµnh tùu cña lÝ thuyÕt tiÕp nhËn, thËm chÝ vÊn ®Ò ®äc ®· ®­îc nghiªn cøu trªn b×nh diÖn triÕt häc. ë ViÖt Nam, tõ c¸c thËp niªn cuèi thÕ kû XX ®· cã ng­êi nãi ®Õn lÝ thuyÕt tiÕp nhËn, nh­ng ph¶i ®Õn nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû XXI chóng ta míi cã ®iÒu kiÖn tiÕp cËn mét c¸ch cã hÖ thèng lÝ thuyÕt tiÕp nhËn qua một số c«ng tr×nh cña c¸c nhµ nghiªn cøu v¨n häc. T¸c phÈm v¨n häc kh«ng chØ mang tÝnh hiÖn thùc, mµ cßn mang tÝnh kÝ hiÖu, nã ®­îc ®Æt trong mèi quan hÖ T¸c gi¶-V¨n b¶n-Ng­êi ®äc. V¨n b¶n lµ s¶n phÈm s¸ng t¹o cña nhµ v¨n, lµ mét hÖ thèng kÝ hiÖu më, cã kh¶ n¨ng t¹o nªn nhiÒu líp nghÜa, nh­ng ®ã (*) Tr­íc khi bµn ®Õn nh÷ng b­íc tiÕn v­ît bùc cña lÝ luận v¨n häc ë thÕ kû XX, t«i xin ®iÓm l¹i ®«i nÐt vÒ t­ duy lÝ luËn v¨n häc tiÒn hiÖn ®¹i. §¹i diÖn tiªu biÓu cña triÕt häc thùc chøng Hippolyte Taine (1828-1893) cã dù ¸n thµnh lËp nh÷ng m«n khoa häc x· héi theo kiÓu mÉu ®· tõng b¶o ®¶m nh÷ng kÕt qu¶ cña nh÷ng m«n khoa häc tù nhiªn vµ cho r»ng n¾m b¾t nh÷ng t¸c phÈm nghÖ thuËt nh­ nh÷ng s¶n phÈm ®­îc x¸c ®Þnh bëi nh÷ng nguyªn nh©n. Nh÷ng nhµ thùc chøng nµy ®Ò cao vai trß cña t¸c gi¶ víi t­ c¸ch lµ chñ thÓ s¸ng t¹o ®Ó soi s¸ng cho ph­¬ng thøc tiÕp cËn t¸c phÈm v¨n häc: ph­¬ng ph¸p tiÓu sö häc nghiªn cøu c¸i t«i x· héi cña nhµ v¨n. Ph­¬ng ph¸p ngo¹i quan nµy kh«ng quan t©m ®Õn ®Õn gi¸ trÞ néi t¹i cña v¨n b¶n v¨n häc. TS., Khoa Ng«n ng÷ & V¨n hãa Ph¸p, Tr­êng §¹i häc Ngo¹i ng÷, §¹i häc Quèc gia Hµ Néi. 20 VÊn ®Ò mèi quan hÖ gi÷a v¨n b¶n vµ ng­êi ®äc trong t­ duy… Nh­ vËy, quan niÖm cña lÝ luËn v¨n häc tiÒn hiÖn ®¹i ®· trao cho t¸c gi¶ vai trß trung t©m, quyÒn lùc tèi cao ®Ó gi¶i thÝch nghÜa cña t¸c phÈm v¨n häc. §Çu thÕ kû XX, F. de Saussure víi c«ng tr×nh NhËp m«n ng«n ng÷ häc ®¹i c­¬ng ®Æt nÒn mãng cho ngµnh kÝ hiÖu häc vµ ®· x¸c ®Þnh t¸c phÈm v¨n häc lµ v¨n b¶n ng«n tõ, bao gåm c¸i biÓu ®¹t (h×nh thøc hay c¸c cÊu tróc biÓu ®¹t) vµ c¸i ®­îc biÓu ®¹t (néi dung hay c¸c ý nghÜa), hai yÕu tè ®ã kh«ng thÓ t¸ch rêi nhau, trong ®ã c¸i biÓu ®¹t lµ yÕu tè thø nhÊt vµ c¸i ®­îc biÓu ®¹t lµ yÕu tè thø hai. B¶n chÊt ng«n ng÷ cña v¨n b¶n v¨n häc ®­îc soi s¸ng vµ x¸c lËp. V¨n häc ph­¬ng T©y thÕ kû XX víi nh÷ng t¸c phÈm cña Proust, Kafka, Joyce, Woolf… ®· kh¼ng ®Þnh vÞ thÕ cña ng«n ng÷ v¨n b¶n v¨n häc, chuyÓn dÞch ®iÓm trung t©m tõ t¸c gi¶ sang v¨n b¶n. ChÝnh v× vËy, nh÷ng ®æi thay lín lao cña tån t¹i t¸c phÈm v¨n häc ®ßi hái ph­¬ng thøc míi tiÕp cËn v¨n b¶n v¨n häc. Tõ ®©y, lÝ luËn v¨n häc hiÖn ®¹i x¸c ®Þnh môc ®Ých kh¸m ph¸ nh÷ng nÐt ®Æc tr­ng cña v¨n b¶n v¨n häc, tr­íc hÕt lµ ng«n ng÷, chÊt liÖu cña v¨n häc. Theo chiÒu dµi cña thÕ kû XX, sù ph¸t triÓn cña lÝ luËn v¨n häc hiÖn ®¹i g¾n liÒn mËt thiÕt víi nh÷ng thµnh tùu cña ng«n ng÷ häc hiÖn ®¹i vµ triÕt häc ng«n ng÷. Nhµ nghiªn cøu v¨n häc Tr­¬ng §¨ng Dung cã nh÷ng ®ãng gãp quan träng trong viÖc nghiªn cøu vµ giíi thiÖu lÝ luËn tiÕp nhËn v¨n häc ë ViÖt Nam, ®Æc biÖt lµ c«ng tr×nh nghiªn cøu T¸c phÈm v¨n häc nh­ lµ qu¸ tr×nh (2004)(1) ®· ph©n tÝch qu¸ tr×nh ph¸t triÓn t­ duy lÝ luËn v¨n häc tõ tiÒn hiÖn ®¹i ®Õn hËu T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 4, 2006 21 hiÖn ®¹i vµ nªu bËt nh÷ng ®Æc ®iÓm nguyªn lÝ tiÕp nhËn v¨n häc. Theo «ng, HiÖn t­îng häc cña Edmund Husserl ®Ëm tÝnh chñ quan trong t­ duy lÝ luËn v¨n häc khi x¸c ®Þnh vai trß thø yÕu cña ng«n ng÷ trong ho¹t ®éng n¾m b¾t mét hiÖn t­îng nhÊt ®Þnh nµo ®ã cña con ng­êi. Ho¹t ®éng nhËn thøc mét hiÖn t­îng nµo ®ã ®Òu ®­îc thùc hiÖn ®éc lËp víi ng«n ng÷ vµ ng«n ng÷ nh­ mét thø vá bäc dïng ®Ó gi÷ l¹i c¸c nghÜa ®­îc h×nh thµnh ®éc lËp víi nã. ChÝnh v× vËy, nghÜa cña t¸c phÈm v¨n häc chØ lµ c¸i mµ t¸c gi¶ cã chñ ®Þnh tõ ®Çu, nã thuéc vÒ ý thøc chñ quan h¬n lµ thuéc vÒ ng«n ng÷. Tuy cã nhiÒu ph­¬ng thøc gi¶i thÝch cho mét v¨n b¶n v¨n häc, nh­ng tÊt c¶ ®Òu ph¶i n»m trong hÖ thèng mµ nghÜa chñ ý cña t¸c gi¶ qui ®Þnh. V× vËy t¸c phÈm v¨n häc chØ cã mét nghÜa mµ th«i. Martin Heidegger víi triÕt häc T­êng gi¶i häc ®· thiÕt lËp c¬ së cña t­ duy lÝ luËn v¨n häc hËu hiÖn ®¹i, «ng ®· ®æi míi vµ ph¸t triÓn HiÖn t­îng häc cña Husserl. Trong c«ng tr×nh Trªn ®­êng ®Õn víi ng«n ng÷ (2) (®· ®­îc Tr­¬ng §¨ng Dung dÞch sang tiÕng ViÖt) nhµ triÕt häc ®­a ra c¸i nh×n míi vÒ vai trß vµ b¶n chÊt cña ng«n ng÷. NÕu Husserl coi ng«n ng÷ chØ lµ c«ng cô thø yÕu dïng ®Ó thÓ hiÖn c¸c ý t­ëng ®· cã tõ tr­íc, th× Heidegger xem ng«n ng÷ lµ n¬i mµ ®êi sèng con ng­êi diÔn ra, c¸i ®Çu tiªn t¹o ra thÕ giíi. ¤ng cho r»ng lêi nãi cã tÝnh hai mÆt: h­íng ®Õn ng­êi nµo ®ã vµ ®Æt ®iÒu kiÖn cho ng­êi ®ã ph¶i nç lùc h­íng vÒ sù hiÓu. §iÒu ®ã gîi nh÷ng ý t­ëng quan träng cho viÖc nghiªn cøu vÊn ®Ò nghÜa vµ sù t¹o nghÜa cña v¨n b¶n th«ng qua ng­êi ®äc. Nh­ vËy kh«ng 22 NguyÔn ThÞ B×nh thÓ kh¸m ph¸ b¶n chÊt cña t¸c phÈm v¨n häc chØ tõ ho¹t ®éng s¸ng t¹o. T¸c gi¶- V¨n b¶n- Ng­êi ®äc g¾n kÕt víi nhau kh«ng thÓ t¸ch rêi. Còng trong t¸c phÈm nµy, Heidegger ®· nhÊn m¹nh sù hßa trén gi÷a tån t¹i vµ ng«n ng÷. ®­îc t¸c phÈm v¨n häc kh«ng chØ mang tÝnh hiÖn thùc mµ cßn cã tÝnh kÝ hiÖu vµ lµ trung t©m t¹o nghÜa. Tõ ®©y, v¨n b¶n vµ sù t¹o nghÜa, kÝ hiÖu vµ chøc n¨ng thÈm mÜ trë thµnh ®èi t­îng trung t©m cña lÝ luËn v¨n häc hiÖn ®¹i. H.G Gadamer cho r»ng ng«n ng÷ kh«ng ph¶i lµ c«ng cô mµ lµ mét hiÖn t­îng, mét qu¸ tr×nh liªn quan ®Õn qu¸ khø vµ t­¬ng lai. ThÕ giíi kh«ng ph¶i lµ m«i tr­êng bao quanh con ng­êi, mµ nã ®­îc h×nh thµnh nhê ng«n ng÷ nh­ lµ yÕu tè liªn kÕt c¸c sù viÖc. Nh­ vËy, ng«n ng÷ kh«ng chØ lµ ph­¬ng tiÖn giao tiÕp, mµ cßn t¹o lËp nªn t×nh huèng, s¸ng t¹o thÕ giíi. XuÊt ph¸t tõ nh÷ng lËp luËn trªn, chóng ta thÊu hiÓu vai trß quan träng cña ng«n ng÷ trong v¨n b¶n v¨n häc vµ ®¸nh gi¸ cao sø m¹ng cña nhµ v¨n trong s¸ng t¹o ng«n ng÷. C¸c nhµ khoa häc chÞu ¶nh h­ëng cña c¸c nhµ h×nh thøc Nga vµ chñ nghÜa Marx ®· quan t©m ®Õn mèi quan hÖ gi÷a ng«n ng÷ vµ x· héi. Bakhtine ®· nghiªn cøu ng«n ng÷ trong c¸c t×nh huèng x· héi vµ nhËn thÊy r»ng lêi nãi lu«n cã tÝnh ®èi tho¹i. Trong t¸c phÈm Mü häc vµ lÝ luËn tiÓu thuyÕt, «ng kh¼ng ®Þnh r»ng tiÓu thuyÕt lµ mét hiÖn t­îng ng«n tõ, nã sinh ®éng chøa ®ùng nhiÒu tiÕng nãi nh­ chÝnh cuéc sèng. Ng«n tõ chØ tån t¹i trong lêi nãi, vµ lêi nãi chØ tån t¹i trong ®èi tho¹i. TÝnh ®èi tho¹i (dialogisme) lµ ®Æc tr­ng c¬ b¶n cña tiÓu thuyÕt, bëi v× nã lµ b¶n chÊt cña ý thøc, b¶n chÊt cña cuéc sèng con ng­êi. Nh­ vËy, th«ng ®iÖp cña lêi nãi cßn phô thuéc vµo ng­êi ®èi tho¹i chø kh«ng chØ phô thuéc vµo ng­êi ph¸t ng«n. Quan niÖm cña Bakhtine vÒ tÝnh ®èi tho¹i néi t¹i cña lêi nãi kh«ng chØ minh chøng cho nh÷ng ®Æc ®iÓm cña ng«n ng÷ tiÓu thuyÕt mµ cßn mang l¹i sù nhËn thøc vÒ mèi quan hÖ gi÷a t¸c phÈm v¨n häc vµ ®éc gi¶. Khi bµn ®Õn nh÷ng c¸ch nh×n míi vÒ ng«n ng÷ trong v¨n b¶n v¨n häc, kh«ng thÓ kh«ng nãi ®Õn tr­êng ph¸i H×nh thøc Nga trong viÖc kh¸m ph¸ nh÷ng phÈm chÊt cña chÊt liÖu v¨n häc, tõ ®ã ®¸nh gi¸ ®óng vÒ b¶n chÊt cña t¸c phÈm v¨n häc. NÕu nh­ v¨n häc lµ mét hÖ thèng kÝ hiÖu, th× nã dùa vµo mét hÖ thèng kh¸c, ®ã lµ ng«n ng÷. V¨n häc lµ mét hÖ thèng cã ý nghÜa ë cÊp ®é hai, nãi mét c¸ch kh¸c, nã lµ mét hÖ thèng hµm nghÜa. Nh­ vËy thay cho nguyªn lÝ néi dung h×nh thøc, c¸c nhµ h×nh thøc Nga lÊy viÖc nghiªn cøu vµ giíi thiÖu nh÷ng nguyªn lÝ h×nh thøc chung cã hiÖu lùc trong t¸c phÈm, lµm môc ®Ých. Nh÷ng thµnh tùu cña tr­êng ph¸i h×nh thøc Nga ®· t¹o nªn b­íc ngoÆt quan träng trong lÞch sö cña t­ duy lÝ luËn v¨n häc hiÖn ®¹i khi lÝ luËn v¨n häc nhËn thøc T­ duy lÝ luËn v¨n häc ph¸t triÓn liªn tôc vµ chóng ta nhËn thÊy xu h­íng ph¸t triÓn ë møc ®é cao h¬n, cho dï ®ã lµ qu¸ tr×nh phñ nhËn nh÷ng m« h×nh lÝ luËn ®i tr­íc vµ ®ãn nhËn nh÷ng quan niÖm míi ®Ó hoµn thiÖn vµ n©ng cao. §ã lµ nh÷ng quan ®iÓm gi¶i cÊu tróc cña Jacques Derrida vÒ ng«n ng÷. ¤ng cho r»ng ë n¬i s©u l¾ng cña ng«n ng÷ cã mét trß ch¬i liªn tôc di chuyÓn vµ trong sù T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 4, 2006 VÊn ®Ò mèi quan hÖ gi÷a v¨n b¶n vµ ng­êi ®äc trong t­ duy… chuyÓn ®éng nµy c¸c kÝ hiÖu ®­îc t¹o thµnh tõ nh÷ng hÖ thèng kh¸c biÖt, kh«ng æn ®Þnh; råi l¹i cã nh÷ng kh¸c biÖt míi xuÊt hiÖn, ®­îc tæ chøc råi sau ®ã l¹i tan r·. Nh­ vËy, sù æn ®Þnh chØ ë bÒ ngoµi cña cÊu tróc, ®»ng sau lµ sù bÊp bªnh, lµ gi¶i cÊu tróc. Theo «ng ý thøc cña ng­êi ph¸t ng«n (trong v¨n b¶n v¨n häc lµ t¸c gi¶) kh«ng cã ­u thÕ v­ît tréi lªn nghÜa cña ng«n tõ. T¸c gi¶ chØ ph¸t hiÖn ®­îc nghÜa cña ng«n tõ qua viÖc viÕt ra nã, hÇu nh­ nhµ v¨n ®èi diÖn víi nh÷ng c¸i biÓu ®¹t ®éc lËp víi anh ta. Tõ nh÷ng lËp luËn nµy, Derrida kh¼ng ®Þnh v¨n b¶n v¨n häc lµ kh«ng khÐp kÝn, nghÜa cña nã kh«ng tïy thuéc vµo t¸c gi¶ hay mèi quan hÖ víi hiÖn thùc. ViÖc ®äc mét v¨n b¶n còng t¹o nªn nghÜa nh­ viÖc viÕt ra t¸c phÈm. Nh­ vËy, Derrida ®· n©ng tÇm quan träng cña hµnh ®éng ®äc. ChÝnh v× vËy, ®Ó tiÕp cËn v¨n b¶n v¨n häc, ng­êi ®äc ph¶i ®¹t ®Õn tr×nh ®é nhÊt ®Þnh vÒ ng«n ng÷, n¾m b¾t c¸c h×nh thøc biÓu c¶m ë møc ®é s©u s¾c, kh«ng thÓ b»ng ng«n ng÷ th­êng nhËt, t­ duy ng©y ng« ®Ó ®äc v¨n b¶n vµ chuyÓn hãa nã thµnh t¸c phÈm v¨n häc. LÝ luËn v¨n häc ®· ®i mét chÆng ®­êng kh¸ dµi vµ nhµ nghiªn cøu §ç Lai Thuý ®· tãm t¾t nh­ sau: “Khoa häc v¨n ch­¬ng trong hai thÕ kû gÇn ®©y, theo t«i, cã ba ph¸t hiÖn quan träng: thÕ kû XIX ph¸t hiÖn ra t¸c gi¶, nöa ®Çu XXt¸c phÈm vµ nöa cuèi - ®éc gi¶. Vµ, mèi quan hÖ ba ng«i nµy ®· t¹o ra mét nhÊt thÓ, mét chØnh thÓ v¨n häc. Tuy nhiªn, tïy theo tõng thêi ®iÓm vµ tïy theo tõng ph­¬ng ph¸p tiÕp cËn, ng­êi ta t«n mét ng«i nµo ®ã lµ trung t©m, nh­ng vÉn T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 4, 2006 23 kh«ng ®Æt ra ngoµi mèi quan hÖ víi hai ng«i kia.”(3) Qua nh÷ng kh¸m ph¸ vÒ b¶n chÊt cña ng«n ng÷, t­ duy lÝ luËn v¨n häc hiÖn ®¹i cã c¸ch tiÕp cËn rÊt ®a d¹ng víi b¶n chÊt v¨n häc. Nh÷ng quan niÖm kh¸c nhau vÒ b¶n chÊt ng«n ng÷ lµ c¬ së khiÕn cho t­ duy lÝ luËn v¨n häc ph¶i lu«n lu«n tù thay ®æi cho phï hîp víi ph¸t hiÖn míi vÒ t¸c phÈm v¨n häc. TiÕp theo ®ã, lÝ luËn v¨n häc hËu hiÖn ®¹i ®· lµm s¸ng tá ®Æc tr­ng b¶n thÓ cña v¨n b¶n v¨n häc trong mèi quan hÖ víi nh÷ng yÕu tè kh¸c, víi ng­êi tiÕp nhËn. C¸c lÝ thuyÕt hËu hiÖn ®¹i (gi¶i cÊu tróc) cho r»ng nghÜa cña v¨n b¶n v¨n häc kh«ng æn ®Þnh, nã mang tÝnh quan hÖ vµ ®­îc t¹o nªn do mét qu¸ tr×nh. Nh­ vËy ph­¬ng thøc tån t¹i cña t¸c phÈm v¨n häc liªn quan ®Õn hai vÊn ®Ò: tÝnh chÊt ng«n ng÷, yÕu tè ®Æc tr­ng v¨n häc cña v¨n b¶n vµ kh¶ n¨ng t¹o lËp ®êi sèng cô thÓ cña v¨n b¶n v¨n häc. Chóng ta cã thÓ ®¸nh gi¸ vÞ thÕ quan träng cña lÝ luËn v¨n häc hiÖn ®¹i khi x¸c ®Þnh ®­îc vai trß trung t©m t¹o nghÜa cña v¨n b¶n v¨n häc, ®éc lËp víi t¸c gi¶ vµ m«i tr­êng ra ®êi cña nã, kh¼ng ®Þnh b­íc ngoÆt quyÕt ®Þnh khi lÝ luËn v¨n häc hËu hiÖn ®¹i ®· kh¸m ph¸ ra qu¸ tr×nh t¹o lËp ®êi sèng cña v¨n b¶n v¨n häc trong quan hÖ víi sù tiÕp nhËn cña ng­êi ®äc. LÝ luËn v¨n häc hËu hiÖn ®¹i thÓ hiÖn tham väng lÊy mÜ häc tiÕp nhËn ®Ó thay thÕ cho mü häc s¸ng t¹o. (4) V¨n b¶n v¨n häc mang tÝnh chÊt më, ®ã lµ nhËn ®Þnh quan träng ®­îc rót ra tõ nh÷ng nghiªn cøu cña c¸c nhµ t­êng gi¶i häc vµ ®Æc biÖt lµ nhµ kÝ hiÖu häc Umberto Eco. ¤ng lµ mét trong nh÷ng 24 ng­êi c­¬ng quyÕt b¸c bá lÝ thuyÕt vÒ nghÜa duy nhÊt ®­îc khoanh vïng cho tõng t¸c phÈm trong mü häc cæ ®iÓn. ¤ng tuyªn bè tÝnh ®a nghÜa vµ sù t­¬ng ®èi cña nghÜa trong t¸c phÈm v¨n häc. Theo «ng, sù t¹o nghÜa kh«ng cã giíi h¹n cña v¨n b¶n v¨n häc kh«ng cã nghÜa lµ kh«ng cã g× rµng buéc ®èi víi sù c¾t nghÜa. Nghiªn cøu v¨n b¶n ®­îc ®Æt lªn hµng ®Çu lµ gi¶i ph¸p tèi ­u ®èi víi hai lo¹i ng­êi ®äc: ng­êi ®äc xem sù ®äc ch©n chÝnh lµ sù ®äc t×m ®­îc ý ®Þnh nguyªn thñy cña t¸c gi¶ vµ ng­êi ®äc ®Ò cao chøc n¨ng t¹o nghÜa v« bê bÕn. Trong qu¸ tr×nh c¾t nghÜa cña t¸c phÈm v¨n häc, Umberto lu«n nhÊn m¹nh tÇm quan träng cña nghiªn cøu v¨n b¶n. ChÝnh v× vËy ®i t×m c©u tr¶ lêi cho c©u hái V¨n b¶n lµ g× vÉn tiÕp tôc lµ ®èi t­îng cña c¸c nhµ nghiªn cøu ®­¬ng ®¹i. Theo Julia Kristeva, v¨n b¶n kh«ng chØ mang tÝnh chÊt më, v¨n b¶n lu«n ë trong t­ thÕ vËn ®éng, kÝ hiÖu trong v¨n b¶n mang nhiÒu nghÜa vµ cã nhiÒu yÕu tè hßa nhËp vµo nhau ®Ó lµm nªn t¸c phÈm v¨n häc, trong ®ã cã sù kÕ thõa nh÷ng v¨n b¶n tr­íc ®ã. §©y lµ tÝnh liªn v¨n b¶n cña mäi v¨n b¶n. Trong rÊt nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ tiÓu thuyÕt, tÝnh liªn v¨n b¶n ®· ®­îc xem xÐt nh»m kh¼ng ®Þnh qu¸ tr×nh h×nh thµnh ý nghÜa cña t¸c phÈm. Vai trß s¸ng t¹o cña ng­êi ®äc ®­îc tiÕp tôc hiÖn nªn râ nÐt vµ ®­îc cñng cè qua nh÷ng quan niÖm vÒ ng­êi ®äc hay chÝnh lµ qu¸ tr×nh c¾t nghÜa v¨n b¶n v¨n häc: tõ ng­êi ®äc lÞch sö cña Hans Robert Jauss ®Õn ng­êi ®äc tiÒm Èn trong v¨n b¶n cña W.iser. Theo Jauss, sù tån t¹i cña t¸c phÈm v¨n häc kh«ng NguyÔn ThÞ B×nh thÓ thiÕu sù tham dù cña ng­êi ®äc. ChÝnh v× vËy, mü häc s¸ng t¹o khÐp kÝn tr­íc ®©y cÇn ph¶i ®­îc bæ sung b»ng mÜ häc tiÕp nhËn vµ mÜ häc t¸c ®éng. TÝnh lÞch sö cña v¨n häc, tri thøc ng÷ v¨n ®Ých thùc, kh«ng ph¶i lµ sù tËp hîp cña c¸c d÷ kiÖn kh¸c nhau mµ lµ sù tiÕp nhËn vµ thùc hiÖn c¸i kh¶ n¨ng cËp nhËt kh«ng ngõng cña c¸c v¨n b¶n v¨n häc. §iÒu ®ã thËt râ rµng khi chóng ta ®äc mét t¸c phÈm khi míi 18 tuæi víi tÊt c¶ h¨m hë cña tuæi trÎ, ®ãn nhËn mét thÕ giíi míi l¹ ®­îc më ra tõ nh÷ng trang s¸ch. §Õn khi ta 50 tuæi, vÉn cïng t¸c phÈm ®ã víi sù nguyªn vÑn c¸c con ch÷, nh­ng ta bçng ph¸t hiÖn nã nh­ mét t¸c phÈm míi, bëi v× ta ®Õn víi nã b»ng mét vèn tri thøc giµu cã vÒ ng«n ng÷, x· héi, v¨n hãa vµ c¶ nh÷ng tr¶i nghiÖm ®ín ®au cña cuéc sèng tinh thÇn. T¹i ®©y ®Æt ra vÊn ®Ò c¸i bÉy cña chñ nghÜa t©m lÝ, mèi hiÓm häa cña lèi c¶m nhËn vµ gi¶i thÝch trùc quan cña lÞch sö tinh thÇn mµ biÓu hiÖn cña nã lµ c¸ch nghÜ “cã bao nhiªu ng­êi ®äc vµ sù ®äc th× cã bÊy nhiªu kiÓu ®äc. H.R. Jauss ®· ph©n biÖt hai lo¹i ®ãn nhËn cña t¸c phÈm dùa trªn mÜ häc tiÕp nhËn cña viÖc ph©n biÖt nghÜa cËp nhËt vµ nghÜa tiÒm tµng cña t¸c phÈm v¨n häc. ChÝnh v× vËy, viÖc tiÕp nhËn t¸c phÈm v¨n häc ®­îc x¸c ®Þnh th«ng qua v¨n b¶n (nã diÔn ra bªn trong v¨n b¶n) vµ th«ng qua ng­êi ®äc (x¶y ra ngoµi v¨n b¶n, liªn quan ®Õn thÕ giíi cña ng­êi ®äc). Ng­êi ®äc cã kh¶ n¨ng ®èi chiÕu sù h­ cÊu vµ hiÖn thùc, c¸c thi ph¸p bªn trong t¸c phÈm vµ chøc n¨ng thùc tiÔn cña ng«n ng÷. Mét t¸c phÈm xuÊt hiÖn cã thÓ ®¸p øng nh÷ng mong ®îi cña c«ng T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 4, 2006 VÊn ®Ò mèi quan hÖ gi÷a v¨n b¶n vµ ng­êi ®äc trong t­ duy… chóng vÒ thÞ hiÕu, ®Æc tr­ng thÈm mÜ, c¸c chuÈn mùc gi¸ trÞ hoÆc ng­îc l¹i nã ®ßi hái sù thay ®æi ph­¬ng thøc tiÕp nhËn. Ta cã thÓ lÊy thÝ dô vÒ sù ra ®êi cña tiÓu thuyÕt Bµ Bovary cña nhµ v¨n Flaubert ra ®êi n¨m 1857 bÞ c«ng chóng ph¶n øng d÷ déi v× c¸ch ®Ò cËp vÊn ®Ò ®èi víi th©n phËn ng­êi phô n÷ trong m«i tr­êng tr­ëng gi¶ t­ s¶n vµ h×nh thøc truyÖn kÓ c¸ch t©n. Nh­ng råi sau ®ã, nh÷ng ®æi míi ®ã ®­îc chÊp nhËn, Bµ Bovary næi tiÕng trªn thÕ giíi nh­ mét t¸c phÈm lín . Wolfgang Iser víi quan niÖm “ng­êi ®äc tiÒm Èn” ®· ph©n tÝch kh¶ n¨ng hîp t¸c gi÷a ng­êi ®äc vµ v¨n b¶n v¨n häc. Theo Iser, t¸c phÈm v¨n häc cã ¶nh h­ëng nhÊt lµ t¸c phÈm kh¬i dËy ý thøc suy xÐt míi trong ng­êi ®äc, t¸c ®éng vµo c¸ch nh×n vµ nh÷ng chuÈn mùc ®¸nh gi¸ cò cña ng­êi ®äc, h­íng ng­êi ®äc ®Õn nh÷ng ph­¬ng thøc gi¶i m· míi cña sù hiÓu. T«i lÊy thÝ dô tõ nÒn tiÓu thuyÕt cña thÕ kû XX víi nh÷ng c¸ch t©n ®æi míi ®ßi hái nh÷ng c¸ch ®äc phï hîp thÓ hiÖn qua sù ra ®êi cña nh÷ng khuynh h­íng phª b×nh hiÖn ®¹i ®èi lËp hoµn toµn víi nÒn phª b×nh truyÒn thèng vèn tån t¹i tõ thêi Aristote. Nh÷ng kiÓu tiÕp cËn míi nµy t¹o nªn nh÷ng “ siªu ®éc gi¶”: Mikhail Bakhtine, Roland Barthes, Paul Ricoeur… Le ClÐzio, mét trong ba nhµ v¨n Ph¸p tiªu biÓu cuèi thÕ kû XX dµnh mèi quan t©m ®Õn lÝ luËn tiÕp nhËn. Trong bµi tùa cña tiÓu thuyÕt Biªn b¶n, nhµ v¨n ®Ò cËp ®Õn chøc n¨ng kh¸m ph¸ vµ s¸ng t¹o cña ng­êi tiÕp nhËn: “T«i cã c¶m gi¸c r»ng cã nh÷ng kho¶ng kh«ng cßn trinh nguyªn ®ang chê ®­îc nghiªn cøu, nh÷ng vïng mªnh T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 4, 2006 25 m«ng bÞ ®«ng cøng kÐo dµi gi÷a t¸c gi¶ vµ ng­êi ®äc (…) t«i mong muèn truyÖn kÓ cña t«i ®­îc hiÓu theo nghÜa h­ cÊu hoµn toµn, mµ mèi quan t©m duy nhÊt lµ sù t¸c ®éng trë l¹i nµo ®ã (dï chØ tho¸ng qua) trong t©m t­ëng ng­êi ®äc.”(5) Paul Ricoeur (6) tiÕp tôc x©y dùng nh÷ng lËp luËn vÒ sù ®äc v¨n b¶n v¨n häc. Theo «ng, cã hai th¸i ®é ®äc: Cã sù ®äc lµm kÐo dµi vµ gia t¨ng sù bÊp bªnh liªn quan ®Õn sù th«ng b¸o cña v¨n b¶n dµnh cho thÕ giíi bªn ngoµi vµ cña chñ thÓ nãi dµnh cho c«ng chóng ®äc. §©y lµ th¸i ®é cña gi¶i thÝch. Nh­ng chóng ta cã thÓ c¾t ®øt sù bÊp bªnh nµy vµ lµm cho v¨n b¶n ®­îc trän vÑn trong lêi nãi thùc sù. Th¸i ®é thø hai nµy lµ môc ®Ých chÝnh cña sù ®äc. §iÒu nµy cho thÊy sù bÊp bªnh lµ phÈm chÊt lµm cho v¨n b¶n vËn ®éng h­íng tíi nghÜa. Sù diÔn gi¶i v¨n b¶n lµ kÕt qu¶ cô thÓ cña sù kÕt nèi nµy vµ kh¶ n¨ng b¾t ®Çu l¹i nhê tÝnh chÊt më cña v¨n b¶n. Theo «ng, gi¶i thÝch nghÜa lµ chóng ta gi¶i phãng cÊu tróc, mèi quan hÖ phô thuéc bªn trong lµm nªn sù tÜnh t¹i cña v¨n b¶n; cßn diÔn gi¶i cã nghÜa lµ chóng ta lùa chän con ®­êng suy t­ ®Ó ngá cña v¨n b¶n, lªn ®­êng vÒ n¬i mµ v¨n b¶n h­íng tíi. ¤ng l­u ý vÒ sù ®èi diÖn vµ hßa hîp gi÷a gi¶i thÝch vµ diÔn gi¶i ngay trong lßng sù ®äc n¬i sè phËn cña v¨n b¶n ®­îc x¸c lËp trän vÑn vµ v¨n b¶n nµo còng chØ trong sù diÔn gi¶i cña b¹n ®äc th× míi ®­îc tæ chøc. ¤ng chèng l¹i chñ nghÜa cÊu tróc Ph¸p, v× nã ®· lo¹i bá chñ thÓ ra khái sù ph©n tÝch hÖ thèng kÝ hiÖu, Paul Ricoeur nh×n thÊy ­u ®iÓm cña t­êng gi¶i häc lµ nã nghiªn cøu diÔn ng«n, c¸i soi s¸ng ®Õn mét ng­êi nãi chuyÖn, ®Õn mét thÕ 26 giíi cã thÓ. Theo ®ã t¸c phÈm v¨n häc viÕt l¹i hiÖn thùc, vµ ®èi víi b¹n ®äc th× thÕ giíi ®­îc më ra th«ng qua c¸c v¨n b¶n v¨n häc. Sù diÔn gi¶i trë nªn cÇn thiÕt, bëi v× ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt cña ho¹t ®éng s¸ng t¹o cña nhµ v¨n lµ tÝnh chÊt ®a nghÜa cña ng«n tõ. TÊt c¶ nh÷ng tr­êng ph¸i lÝ luËn v¨n häc v« cïng phong phó vµ phøc t¹p trong suèt thÕ kû XX tõ HiÖn t­îng häc, T­êng gi¶i häc, Chñ nghÜa h×nh thøc Nga, ®Õn Gi¶i cÊu tróc v.v… ®· ph©n tÝch, chøng minh vµ ®i ®Õn kh¼ng ®Þnh vai trß cña hµnh ®éng ®äc nh­ lµ mét yÕu tè quyÕt ®Þnh sù h×nh thµnh, tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña t¸c phÈm v¨n häc. C¸c häc gi¶ ®· sö dông rÊt nhiÒu nh÷ng kh¸i niÖm kh¸c nhau : kh¸m ph¸, gi¶i m·, hiÓu, hiÓu sai, gi¶i thÝch, diÔn gi¶i ®Ó dùng lªn nh÷ng kiÓu ng­êi ®äc ®a d¹ng Ng­êi ®äc lÞch sö, Ng­êi ®äc tiÒm Èn, Ng­êi ®äc lÝ t­ëng, Siªu ®éc gi¶ v.v… nh»m x©y dùng nh÷ng nguyªn lÝ tiÕp nhËn t¸c phÈm v¨n häc. §ã lµ mét c«ng viÖc v« cïng phøc t¹p, bëi v× qu¸ tr×nh h×nh thµnh t¸c phÈm v¨n häc lµ qu¸ tr×nh kh«ng khÐp kÝn, nã lu«n më víi nh÷ng kh¶ n¨ng tiÒm Èn cña v¨n b¶n tr­íc nh÷ng t¸c ®éng cña hÖ thèng qui ­íc cña tõng thêi ®¹i vµ tõng quèc gia. ChÝnh v× vËy, trong suèt thÕ kû ®· qua vµ bªn thÒm thÕ kû XXI, phª b×nh vµ nghiªn cøu ®· vËn ®éng vµ chuyÓn biÕn liªn tôc ®Ó hoµn thµnh sø m¹ng ®Þnh h­íng vµ t¸c ®éng sù ph¸t triÓn v¨n häc nh©n lo¹i. ThËt cÇn thiÕt vµ lÝ thó khi chóng ta kh¶o s¸t mét sè khuynh h­íng phª b×nh v¨n häc ph­¬ng T©y chÞu ¶nh h­ëng cña nh÷ng chÊn ®éng cña lÝ luËn v¨n häc hiÖn ®¹i vµ trë thµnh mét ngµnh khoa NguyÔn ThÞ B×nh häc ®éc lËp, ®ång thêi t¸c ®éng s©u s¾c ®Õn sù ph¸t triÓn cña v¨n häc thÕ giíi. Nh÷ng thµnh tùu cña t­ duy lÝ luËn v¨n häc hiÖn ®¹i thÕ kû XX ®· thæi mét luång giã míi vµo cuéc sèng v¨n häc, ®Æt nÒn mãng cho sù ra ®êi mét nÒn phª b×nh Míi ë ch©u ¢u vµ B¾c Mü. T¹i Ph¸p, sù thay ®æi tíi møc “lét x¸c” cña phª b×nh v¨n häc ph¶n ¸nh sù biÕn ®æi cña t­ duy Ph¸p lu«n lu«n hiÖn ®¹i hãa, nã ph¸t triÓn nhÞp nhµng víi sù tiÕn bé v­ît bùc cña c¸c khoa häc nh©n v¨n triÕt häc, ng«n ng÷ häc, t©m lý häc, x· héi häc, d©n téc häc cña loµi ng­êi. Ra ®êi vµo nh÷ng 60 cña thÕ kû XX, phª b×nh Míi chinh phôc ®­îc nhiÒu tr­êng ®¹i häc, nhiÒu trung t©m nghiªn cøu tËp hîp nhiÒu nh÷ng s¸ng t¹o tµi n¨ng, nh÷ng nhãm nghiªn cøu cùc ®oan t¸o b¹o, nh÷ng ng­êi «n hoµ. Tõ ®©y, phª b×nh v¨n häc tËp hîp nhiÒu khuynh h­íng ®a d¹ng: ph©n t©m häc, ng«n ng÷ häc, phong c¸ch häc, kh«ng lo¹i trõ ph­¬ng ph¸p x· héi häc. ChÝnh v× vËy, v¨n b¶n v¨n häc ®­îc soi s¸ng d­íi nhiÒu khÝa c¹nh vµ nã trë nªn v« cïng phong phó. Chóng ta kh«ng thÓ quªn nh÷ng ®ãng gãp quan träng víi viÖc giíi thiÖu c¸c khuynh h­íng phª b×nh míi cña thÕ giíi t¹i ViÖt Nam qua c¸c t¸c phÈm dÞch vµ giíi thiÖu cña c¸c nhµ nghiªn cøu Ph­¬ng Lùu, §ç §øc HiÓu, Léc Ph­¬ng Thuû… TÝnh chÊt kÝ hiÖu cña v¨n b¶n v¨n häc ®­îc s¸ng tá bëi nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ ng«n ng÷, ®Æc biÖt lµ m« h×nh cña F. de Saussure ®· ®Æt nÒn mãng cho sù ra ®êi cña phª b×nh kÝ hiÖu häc vµ phª b×nh cÊu tróc. Nh÷ng nhµ h×nh thøc chñ nghÜa Nga ®· ph¸t triÓn T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 4, 2006 VÊn ®Ò mèi quan hÖ gi÷a v¨n b¶n vµ ng­êi ®äc trong t­ duy… nh÷ng lÝ luËn mét c¸ch s©u s¾c, d­íi nhiÒu d¹ng vµo phª b×nh ng«n ng÷ häc. §ã lµ nh÷ng c«ng tr×nh phª b×nh xuÊt s¾c nh­ Rabelais, Dostoievski cña Bakhtine, Nh÷ng vÊn ®Ò thi ph¸p cña Jakobson. C¸c nhµ nghiªn cøu §øc, Mü ®ãng gãp nhiÒu luËn ®iÓm míi vµo kÝ hiÖu häc. ë Ph¸p, c¸c nhµ nghiªn cøu theo khuynh h­íng ng«n ng÷ häc (ký hiÖu hiÖu häc vµ cÊu tróc luËn) rÊt ®«ng ®¶o, ®­îc mÖnh danh lµ “Tr­êng ph¸i Paris”: Barthes, Todorov, Genette, Greimas, Kristeva (nhãm Tel Quel)... XuÊt ph¸t tõ lÝ thuyÕt th«ng tin, c¸c nhµ kÝ hiÖu cho r»ng v¨n b¶n v¨n häc lµ ng«n tõ ®­îc tæ chøc mét c¸ch ®Æc biÖt, nã ph¸t ra th«ng b¸o nghÖ thuËt vµ th«ng b¸o nµy kh«ng t¸ch rêi khái cÊu tróc ng«n tõ cña v¨n b¶n. Ng­êi phª b×nh t×m tßi, ph¸t hiÖn c¸c cÊu tróc cña v¨n b¶n, tøc lµ nh÷ng dÊu hiÖu cña h×nh thøc, kh¶o s¸t nhiÒu hÖ thèng ®an chÐo nhau (©m thanh, có ph¸p, ng÷ nghÜa… ), nã mang l¹i cho v¨n b¶n sù sèng ®a d¹ng, nhiÒu tiÕng nãi, nhiÒu tr­êng ng÷ nghÜa (champs sÐmantiques). Nãi ®Õn phª b×nh ng«n ng÷ kh«ng thÓ kh«ng nãi ®Õn c¸c quan niÖm kh¸c nhau vÒ phong c¸ch häc. Phong c¸ch häc cña ®é gi¸n c¸ch (Ðcart) ®­îc ph¸t triÓn ë Ph¸p víi nhiÒu gãc ®é: hoÆc lµ ng­êi ta gi÷ mét kh¸i niÖm vÒ ®é gi¸n c¸ch nh­ cò, ®Æt v¨n phong cña mét t¸c gi¶ trong mèi quan hÖ víi ng«n ng÷ cña thêi ®¹i anh ta, hoÆc lµ ng­êi ta ®èi lËp v¨n phong cña mét thÓ lo¹i so víi mét lo¹i ®Æc biÖt cña ng«n tõ. Cã thÓ nãi phong c¸ch häc h×nh thøc v¨n häc lµ tæng thÓ nh÷ng ph­¬ng thøc biÓu hiÖn. VÝ dô, nÕu nh­ ta quan t©m ®Õn nhµ v¨n Flaubert, T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 4, 2006 27 ®Õn nh©n vËt Bµ Bovary, th× sÏ ph¶i nghiªn cøu tÊt c¶ nh÷ng ph­¬ng thøc tiÕn hµnh ®· thÓ hiÖn ra. Còng cã thÓ ta h¹n chÕ ë cÊu tróc c¸c c©u trong t¸c phÈm. Nh÷ng ®iÒu ph¸t hiÖn ra, hoÆc cã tÝnh tæng qu¸t, hoÆc cã tÝnh bé phËn, sÏ ®­îc xö lÝ nh­ mét hÖ thèng gi¸ trÞ dïng ®Ó phôc vô cho môc tiªu ý nghÜa cña t¸c phÈm hay nhËn thøc cña ng­êi ®äc. Xu h­íng phª b×nh ph©n t©m häc g¾n liÒn víi chñ nghÜa ph©n t©m do Freud s¸ng lËp, víi Freud, nhµ v¨n khai th¸c thÕ giíi ham muèn ®Çy bÝ Èn trong tiÒm thøc vµ v« thøc vµ biÓu hiÖn nã b»ng ng«n tõ nghÖ thuËt vµ nhiÒu khi nhµ v¨n kh«ng hiÓu ý nghÜa s¸ng t¸c cña m×nh. T¸c phÈm v¨n häc vµ giÊc m¬ ®Òu lµ nh÷ng kÝ hiÖu cña ham muèn, nã cã nh÷ng d¹ng t­¬ng ®ång, song kÝ hiÖu cña v¨n häc lµ ng«n tõ. C¸c nhµ phª b×nh ph©n t©m häc ®· räi mét kiÓu ¸nh s¸ng míi vµo c¸c t¸c phÈm v¨n häc, hä ®¸nh thøc nh÷ng gi¸ trÞ cña t¸c phÈm mµ chÝnh nhµ v¨n s¸ng t¹o ra nã còng kh«ng ý thøc ®­îc Xu h­íng phª b×nh chñ ®Ò cã nh÷ng ®iÓm cã vÎ ®ång nhÊt víi phª b×nh ph©n t©m häc, nh­ng thùc ra, nã cã vÞ trÝ riªng biÖt còng nh­ c¸c quan ®iÓm ®éc lËp. Phª b×nh chñ ®Ò ë Ph¸p g¾n liÒn víi nh÷ng tªn næi tiÕng nh­ Bachelard, Starobinski, Richard, Poulet v.v… Georges Poulet chiÕm mét vÞ trÝ riªng biÖt trong khuynh h­íng phª b×nh chñ ®Ò. Theo «ng, nhiÖm vô cña nhµ phª b×nh lµ ®¶m nhËn trÝ t­ëng t­îng cña ng­êi kh¸c. Nh­ vËy, cã sù ®ång nhÊt gi÷a t­ duy cña ng­êi ®­îc nghiªn cøu vµ t­ duy cña ng­êi nghiªn cøu ®Ó tõ ®ã dÉn ®Õn sù t¸i t¹o trªn mét b×nh diÖn cao h¬n, c¸i 28 ®· lµm nªn sù thèng nhÊt ®ã. Sù gÆp gì hai thÕ giíi tinh thÇn (cña nhµ v¨n vµ cña nhµ phª b×nh) kh¼ng ®Þnh khuynh h­íng míi trong phª b×nh. §ã lµ mèi quan t©m ®Æc biÖt ®Õn hµnh ®éng ViÕt vµ hµnh ®éng §äc. Phª b×nh hiÖn ®¹i ®­îc xem nh­ phª b×nh cña “nh÷ng ng­êi s¸ng t¹o kh«ng s¸ng t¸c” (CrÐateurs sans crÐations). Khuynh h­íng Phª b×nh lÞch sö -x· héi häc còng lµ mét ®Æc ®iÓm cña phª b×nh Míi Ph¸p. ChÞu ¶nh h­ëng s©u s¾c cña c¸c nhµ triÕt häc duy vËt biÖn chøng vµ nghiªn cøu v¨n häc, Lukacs, Lucien Goldman x©y dùng lý thuyÕt Phª b×nh lÞch sö - x· héi häc. Nh­ng ®Æc biÖt lµ «ng kh«ng xuÊt ph¸t tõ tiÓu sö nhµ v¨n ®Ó t×m nh÷ng mèi quan hÖ gi÷a nhµ v¨n, t¸c phÈm vµ c¸c giai cÊp trong x· héi, mµ «ng nghiªn cøu tr­íc hÕt v¨n b¶n. ¤ng quan niÖm cã kho¶ng c¸ch gi÷a t¸c phÈm vµ tÝnh ý h­íng cña t¸c gi¶, bëi vËy “sù ph©n tÝch thÈm mÜ néi t¹i” míi x¸c ®Þnh ®óng ý nghÜa kh¸ch quan cña t¸c phÈm; gi¸ trÞ thÈm mÜ lµ chuÈn mùc sè mét. ChÝnh v× vËy, khuynh h­íng phª b×nh cña Goldmann gãp mét tiÕng nãi quan träng vµo phª b×nh Míi. Phª b×nh, nghiªn cøu v¨n häc ë ph­¬ng T©y nãi chung vµ ë Ph¸p nãi riªng ®· tr¶i qua nh÷ng biÕn ®æi lín lao vµ cã thÓ kh¼ng ®Þnh phª b×nh Míi lµ mét trong nh÷ng thµnh tùu lín nhÊt cña thÕ kû XX ë ph­¬ng T©y. V¨n b¶n v¨n häc ®­îc nghiªn cøu d­íi d¹ng cÊu tróc lµ mét ®èi t­îng chñ yÕu cña phª b×nh Míi. Mèi quan hÖ T¸c gi¶-V¨n b¶nNg­êi ®äc ®­îc soi s¸ng tõ nhiÒu gãc ®é. Phª b×nh Míi cã c¸i nh×n míi vµo mèi quan hÖ gi÷a v¨n b¶n vµ “c¸i ngoµi v¨n NguyÔn ThÞ B×nh b¶n”, vµo t©m linh con ng­êi nghÖ sÜ (thÕ giíi tiÒm thøc, v« thøc, trùc gi¸c, bªn c¹nh ý thøc), vµo v¨n b¶n (víi hÖ thèng kÝ hiÖu ®­îc cÊu tróc ®Æc biÖt, t¹o nhiÒu líp nghÜa cho v¨n b¶n), vµo vÞ trÝ nhµ phª b×nh, ng­êi s¸ng t¹o thø hai bªn c¹nh ng­êi s¸ng t¸c, ng­êi viÕt nªn siªu v¨n b¶n mang tÝnh s¸ng t¹o riªng. HiÖn nay phª b×nh Míi ®· ®­îc ®«ng ®¶o c«ng chóng, c¸c tr­êng §¹i häc, c¸c tr­êng Trung häc chÊp nhËn vµ øng dông ë Ph¸p vµ trªn thÕ giíi. T«i nghÜ r»ng, t×m hiÓu, tham kh¶o vµ tiÕp thu nh÷ng khÝa c¹nh tèt ®Ñp cña khuynh h­íng phª b×nh trªn lµ hÕt søc h÷u Ých ®èi víi giíi phª b×nh, nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y ë ViÖt Nam. Nghiªn cøu t¸c phÈm v¨n häc xÐt trong mèi quan hÖ gi÷a v¨n b¶n vµ ng­êi ®äc th«ng qua hÖ thèng cña nh÷ng quan ®iÓm lÝ luËn c¬ b¶n cña c¸c tr­êng ph¸i khoa häc v¨n häc liªn quan ®Õn t¸c phÈm v¨n häc nh­ lµ qu¸ tr×nh, t«i nhËn thÊy r»ng c¸c khuynh h­íng lÝ luËn ®· bæ sung cho nhau, kÕ thõa lÉn nhau nh»m hoµn thiÖn nh÷ng c¸ch nh×n vµ nhËn thøc vÒ b¶n chÊt cña t¸c phÈm v¨n häc vµ nh÷ng ph­¬ng thøc tiÕp cËn v¨n b¶n v¨n häc. T«i nhÊt trÝ víi nh÷ng kÕt luËn thÊu ®¸o cña nhµ nghiªn cøu v¨n häc Tr­¬ng §¨ng Dung vÒ nh÷ng nguyªn lÝ tiÕp nhËn v¨n b¶n v¨n häc: - XuÊt ph¸t tõ nh÷ng thµnh tùu nghiªn cøu ng«n ng÷ häc hiÖn ®¹i, kÝ hiÖu häc vµ lÝ thuyÕt th«ng tin, c¸c nhµ lÝ luËn quan niÖm v¨n b¶n v¨n häc tõ khi ®­îc s¸ng t¹o ®Õn khi tiÕp nhËn lµ qu¸ tr×nh th«ng b¸o kÝ hiÖu ng«n ng÷, lµ mèi quan hÖ giao tiÕp gi÷a nhµ v¨n vµ b¹n ®äc. ý ®Þnh vµ th«ng ®iÖp cña nhµ v¨n göi tíi b¹n ®äc vµ ®­îc b¹n ®äc ý thøc T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 4, 2006 VÊn ®Ò mèi quan hÖ gi÷a v¨n b¶n vµ ng­êi ®äc trong t­ duy… ®Õn qua nghÜa (néi dung) cña t¸c phÈm. Trong qu¸ tr×nh th«ng b¸o vµ giao tiÕp nµy cã hai qu¸ tr×nh nhá : tr­íc hÕt lµ sù s¸ng t¹o nghÖ thuËt vÒ hiÖn thùc ®Ó cho ra ®êi mét v¨n b¶n v¨n häc. Sau ®ã lµ c¶m thô thÈm mü mµ kÕt qu¶ lµ trong b¹n ®äc h×nh thµnh nghÜa cña t¸c phÈm. ë qu¸ tr×nh s¸ng t¹o nghÖ thuËt vÒ hiÖn thùc, chñ thÓ lµ nhµ v¨n, cßn qu¸ tr×nh c¶m thô thÈm mü, chñ thÓ lµ ng­êi ®äc. Trong khi nhµ v¨n trùc tiÕp kh¸i qu¸t hãa cuéc sèng b»ng nh÷ng ho¹t ®éng chñ quan th× ng­êi ®äc mét c¸ch gi¸n tiÕp, ®· thùc hiÖn qu¸ tr×nh nµy b»ng sù gióp ®ì cña v¨n b¶n. Nh­ vËy cã hai t¸c phÈm (mét cña nhµ v¨n, mét cña ng­êi ®äc) mµ kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i gièng nhau, mÆc dï ®Òu xuÊt ph¸t tõ mét v¨n b¶n. MÆt kh¸c cïng mét t¸c phÈm nh­ng ë nh÷ng thêi ®¹i kh¸c nhau sÏ cã c¸c kiÓu tiÕp nhËn kh¸c nhau. - XuÊt ph¸t tõ triÕt häc, t©m lÝ häc vµ thi ph¸p häc c¸c nhµ lÝ luËn cho r»ng tõ v¨n b¶n ®Õn t¸c phÈm v¨n häc lµ nh÷ng qu¸ tr×nh Ên t­îng hoÆc t¸c ®éng. §Ó hiÓu vµ tiÕp cËn t¸c phÈm v¨n häc ®ßi hái sù tham gia tÝch cùc cña ng­êi ®äc ë møc ®é cao nhÊt. Trong qu¸ tr×nh tiÕp nhËn v¨n b¶n v¨n häc, ng­êi ®äc ph©n tÝch, ®èi chiÕu, tæng hîp, ®¸nh gi¸, ph¸t hiÖn vµ s¸ng t¹o mét thÕ giíi cho riªng m×nh tõ trong v¨n b¶n. Trong thÕ giíi tinh thÇn cña ng­êi ®äc diÔn ra qu¸ tr×nh phøc t¹p, ng­êi ®äc hãa th©n víi nh÷ng kû niÖm, kÝ øc, kh¸t väng riªng ®Ó cuèi cïng t¹o nªn c¶m quan vÒ c¸i ®Ñp vÒ Ên t­îng thÈm mÜ. Nh­ vËy sù tån t¹i ®Ých thùc vµ nh÷ng ®Æc tr­ng cña t¸c phÈm v¨n häc chØ cã ®­îc nhê hai ho¹t ®éng ý thøc cã T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 4, 2006 29 néi dung chñ ý tõ t¸c gi¶ vµ ng­êi ®äc vµ Ingarden ®· gäi t¸c phÈm lµ vËt hai lÇn cã ý thøc. T¸c phÈm v¨n häc ra ®êi mang nh÷ng yÕu tè kh¸ch quan vµ chñ quan, nã lµ mét qu¸ tr×nh n¨ng ®éng vµ phøc t¹p. Sù h×nh thµnh t¸c phÈm v¨n häc lµ qu¸ tr×nh kh«ng khÐp kÝn, víi kh¶ n¨ng tiÒm Èn cña v¨n b¶n tr­íc nh÷ng t¸c ®éng vµ hÖ thèng qui ­íc cña tõng thêi ®¹i. Trong sù h×nh thµnh t¸c phÈm, qu¸ tr×nh ®äc - yÕu tè bªn ngoµi ®ãng vai trß quan träng, quyÕt ®Þnh søc sèng bÒn chÆt qua nhiÒu n¨m th¸ng cña t¸c phÈm. LuËn ®iÓm then chèt ®ã ®· ®­îc hÖ thèng lÝ luËn v¨n häc hiÖn ®¹i minh chøng mét c¸ch khoa häc. Søc hÊp dÉn vµ tÝnh hiÖu qu¶ cña t­ duy míi mÎ nµy ®­îc thÓ hiÖn qua sù ra ®êi cña nh÷ng khuynh h­íng tiÕp cËn v¨n b¶n v¨n häc v« cïng phong phó trªn thÕ giíi. Søc sèng cña nh÷ng quan niÖm vµ ph­¬ng thøc míi ®ã ®· lan táa ë kh¾p mäi n¬i vµ ®­îc thÕ giíi chÊp nhËn. Cã thÓ nãi m« h×nh ph¶n ¸nh cña lÝ luËn M¸cxÝt ®· ®Õn ViÖt Nam vµ lÝ luËn v¨n häc cña chóng ta chñ yÕu vÉn phÊt cao ngän cê cña chñ nghÜa hiÖn thùc. HÖ thèng phª b×nh vµ gi¶ng dËy v¨n häc ch­a khai th¸c nhiÒu ®Õn b¶n chÊt ng«n ng÷ cña v¨n b¶n v¨n häc. §· cã mét sè c«ng tr×nh tiÕn hµnh kh¶o s¸t vµ giíi thiÖu nh÷ng vÊn ®Ò cña t­ duy lÝ luËn v¨n häc vµ phª b×nh hiÖn ®¹i trªn thÕ giíi cña c¸c nhµ nghiªn cøu: §ç §øc HiÓu, Ph­¬ng Lùu, TrÇn §×nh Sö, §Æng Anh §µo, §ç Lai Thuý, Tr­¬ng §¨ng Dung, Léc Ph­¬ng Thuû… víi chñ tr­¬ng tiÕp thu nh÷ng tinh hoa cña v¨n häc thÕ giíi, båi bæ nh÷ng thiÕu hôt cña nÒn lÝ luËn cña chóng ta, n©ng cao tr×nh