Nội dung

Tạp chí Khoa học và Phát triển 2010: Tập 8, số 5: 832 - 842 TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG NGHIỆP HÀ NỘI TUYÓN CHäN MéT Sè CHñNG VI KHUÈN Vμ NÊM RÔ ARBUSCULAR MYCORRHIZAL FUNGI (AMF) Cã KH¶ N¡NG CHUYÓN HãA, HÊP THU Cu, Pb, Zn CAO §Ó C¶I T¹O §ÊT ¤ NHIÔM KIM LO¹I NÆNG Isolation Some Microorganisms and Arbuscular Mycorrhizal Fungi (AMF) Having High Transformation and Absorbability Copper, Lead and Zinc to Reclaim Heavy Metal Contaminated Soils Phan Quốc Hưng1, Nguyễn Hữu Thành1, Lê Như Kiểu2, Nguyễn Viết Hiệp2 1 Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội Viện Thổ nhưỡng Nông hóa - Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam Địa chỉ email tác giả liên hệ: hungbg@hua.edu.vn 2 TÓM TẮT Ô nhiễm kim loại nặng trong đất đang là vấn đề hết sức nghiêm trọng tại Việt Nam. Để đánh giá mức độ ô nhiễm đất, mẫu đất được lấy tại các vùng đất nông nghiệp bị ô nhiễm kim loại nặng và một số loài thực vật siêu tích luỹ được lựa chọn. Một thí nghiệm trong chậu cũng đã được tiến hành để đánh giá khả năng kết hợp giữa vi sinh vật với cây Mương đứng cho việc phục hồi đất. Kết quả đã chỉ rõ rằng hầu hết các mẫu đât đều bị ô nhiễm kim loại nặng (Cu, Pb, Zn) so với quy chuẩn 03:2008/BTNMT. 100% mẫu đất ô nhiễm đồng và chì, 58,33% mẫu đất tại Đông Mai có hàm lượng kim loại nặng vượt ngưỡng cho phép. Tại Làng Hích, Có 5/8 mẫu đất ô nhiễm chì và kẽm, 4/8 mẫu đất ô nhiễm đồng. Nghiên cứu cũng phân lập được 64 chủng vi khuẩn và nấm rễ từ các mẫu đất vùng rễ. Tiến hành đánh giá khả năng kháng kim loại nặng cho thấy 11/49 chủng vi khuẩn có khả năng kháng ở 10mM Cu, 10mM Zn và 10 mM Pb. Có 9/15 chủng nấm rễ AMF kháng mức 5 mM các kim loại nặng. Khả năng hấp thu cao nhất đạt được ở chủng vi khuẩn TB22 và nấm rễ AMF4. Thí nghiệm trong chậu cho thấy giữa vi sinh vật và thực vật có sự kết hợp làm tăng hàm lượng kim loại nặng tích lũy trong các bộ phận của cây Mương đứng. Mức tích lũy cao nhất đạt được ở công thức 3 (bón 2g chế phẩm//kg đất khô). Từ khóa: Đất ô nhiễm kim loại nặng, hấp thu, khả năng kháng, vi sinh vật. SUMMARY Heavy metal contaminated soils are very serious problems in Vietnam. In order to examine soil contamination levels, soil samples in some agricultural land were taken and hyperaccumulative plants were selected for soil redimendation. A pot experiment was conducted to estimate the combination ability of microorganism with common willow herb for soil redimendation. The results show that almost soil samples were contaminated heavy metal (copper, zinc, and lead) to compare with Vietnam standard for contaminated soils. There are 100 percent of soil samples over standard of lead and copper, 58.33 percent soil samples having heavy metal over standard in Dong Mai village. There were also 5/8 soil samples polluted lead and zinc, 4/8 soil samples polluted copper in Lang Hich village. Study also has isolated 64 of bacteria and Arbuscular Mycorrhizal Fungi (AMF) from soil samples in rhizosphere zone. Resistant ability and absorbability of these micro-oranisms were assessed. There are 11/49 bacteria species resisted at over level of 10 mM Zn, 10 mM Cu and 10 mM Pb and 9/15 AMF species have resisted at over level of 5 mM of heavy metals. The highest absorbability is TB22 bacterium species and AMF4. The pot experiment showed that combinative ability of microorganism species and Common Willow Herb (Jussiaea fissendocarpa Haines) was increased plant absorbability in stem, leaf and root. The plant has uptaken the highest concentration in the third treatment (2 g microorganism.kg-1 dried soils). Key words: Absorbability, Arbuscular Mycorrhizal Fungi (AMF), heavy metal contaminated soils, micro-organism, resistance. 832 Tuyển chọn một số chủng vi khuẩn và nấm rễ Arbuscular Mycorrhizal Fungi (AMF) có khả năng... 1. §ÆT VÊN §Ò ¤ nhiÔm m«i tr−êng nãi chung vμ « nhiÔm ®Êt nãi riªng ®· vμ ®ang lμ vÊn ®Ò ®−îc quan t©m trªn thÕ giíi. ViÖt Nam vμ c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn lu«n ph¶i ®èi mÆt víi nguy c¬ « nhiÔm ®Êt ngμy cμng nghiªm träng vμ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n « nhiÔm ®Êt ®−îc chó ý lμ kim lo¹i nÆng. Kim lo¹i nÆng lμ c¸c kim lo¹i cã tû khèi lín h¬n 5 g/cm3, trong tù nhiªn cã h¬n 70 nguyªn tè kim lo¹i nÆng. NhiÒu nghiªn cøu cho biÕt, chØ cã mét sè nguyªn tè cÇn thiÕt cho sinh vËt, ®ã lμ c¸c nguyªn tè vi l−îng nh− Cu, Zn, Mn, Bo... C¸c nguyªn tè nμy lμ phÇn thiÕt yÕu trong mét sè enzym vμ cÊu tróc cña c¬ thÓ sinh vËt. Khi thõa hay thiÕu c¸c nguyªn tè nμy ®Òu trë nªn bÊt lîi víi sinh vËt (Hawkes, 1997). Hai nguån ®−îc coi lμ cã kh¶ n¨ng g©y « nhiÔm kim lo¹i nÆng lín lμ c¸c má khai th¸c kim lo¹i nÆng vμ lμng nghÒ t¸i chÕ kim lo¹i nÆng. Theo sè liÖu gÇn ®©y nhÊt, hiÖn c¶ n−íc cã 1.450 lμng nghÒ, riªng vïng ®ång b»ng s«ng Hång cã kho¶ng 800 lμng. Trong vßng 10 n¨m qua, lμng nghÒ ë n«ng th«n cã tèc ®é t¨ng tr−ëng nhanh, trung b×nh ®¹t kho¶ng 8%/n¨m tÝnh theo gi¸ trÞ ®Çu ra. Do thiÕu quy ho¹ch, quy tr×nh c«ng nghÖ s¶n xuÊt th« s¬, l¹c hËu, phÇn lín c¸c c¬ së s¶n xuÊt ë c¸c lμng nghÒ cã quy m« hé gia ®×nh ®¬n lÎ, vèn ®Çu t− thÊp nªn ch−a tËn dông ®−îc tèi ®a nguån nguyªn liÖu trong s¶n xuÊt, ph¸t sinh nhiÒu phÕ th¶i g©y ra « nhiÔm m«i tr−êng (Ng« §«ng - §μi TiÕng nãi ViÖt Nam ngμy 8/12/2006). Cïng víi lμng nghÒ, « nhiÔm kim lo¹i nÆng tõ c¸c má khai th¸c còng ngμy cμng trë nªn nghiªm träng. Má kÏm ch× Lμng HÝch thuéc x· T©n Long, huyÖn §ång Hû, tØnh Th¸i Nguyªn ®· ®−îc ph¸t hiÖn vμ khai th¸c tõ thêi thùc d©n Ph¸p, sau mét thêi gian kh«ng khai th¸c ®Õn n¨m 1980 ®−îc kh«i phôc l¹i. HiÖn nay, má ®ang sö dông c«ng nghÖ tuyÓn quÆng −ít, v× vËy b·i xØ th¶i cña má lμ mét trong nh÷ng khu vùc cã nguy c¬ g©y « nhiÔm cao cho ®Êt. ¤ nhiÔm kim lo¹i nÆng trong ®Êt kÐo theo « nhiÔm kim lo¹i nÆng trong l−¬ng thùc, thùc phÈm tõ ®ã g©y h¹i cho c¬ thÓ con ng−êi. RÊt nhiÒu bÖnh hiÓm nghÌo cña con ng−êi ®−îc cho lμ cã nguån gèc tõ « nhiÔm kim lo¹i nÆng trong ®Êt. ChÝnh v× sù nguy h¹i cña « nhiÔm kim lo¹i nÆng trong ®Êt mμ ngμy cμng cã nhiÒu nghiªn cøu vÒ biÖn ph¸p qu¶n lý, gi¶m thiÓu tiÕn ®Õn lo¹i bá chóng khái ®Êt. Mçi ph−¬ng ph¸p xö lý « nhiÔm cã −u vμ nh−îc ®iÓm riªng, tïy tõng ®iÒu kiÖn cô thÓ còng nh− nguyªn nh©n g©y nªn « nhiÔm mμ ¸p dông cho phï hîp. Mét trong nh÷ng biÖn ph¸p xö lý « nhiÔm kim lo¹i nÆng trong ®Êt ®−îc quan t©m hiÖn nay vμ cã triÓn väng do nh÷ng −u ®iÓm cña ph−¬ng ph¸p mang l¹i cho hÖ sinh th¸i, ®ã lμ sö dông thùc vËt vμ c¸c vi sinh vËt trong xö lý « nhiÔm kim lo¹i nÆng. TuyÓn chän mét sè chñng vi khuÈn vμ nÊm rÔ Arbuscular Mycorrhizal Fungi (AMF) cã kh¶ n¨ng chuyÓn hãa, hÊp thu Cu, Pb, Zn ®Ó c¶i t¹o ®Êt « nhiÔm kim lo¹i nÆng” lμ h−íng ®i cã triÓn väng, ®¸p øng ®−îc mong ®îi cña thùc tiÔn, gãp phÇn mang l¹i hiÖu qu¶ cho hÖ sinh th¸i. 2. VËT LIÖU Vμ PH¦¥NG PH¸P NGHI£N CøU 2.1. VËt liÖu nghiªn cøu C¸c vi sinh vËt vïng rÔ t¹i c¸c khu vùc ®Êt « nhiÔm thuéc vïng ®Êt n«ng nghiÖp th«n §«ng Mai, x· ChØ §¹o, huyÖn V¨n L©m, tØnh H−ng Yªn vμ ®Êt vïng má kÏm ch× Lμng HÝch, x· T©n Long, huyÖn §ång Hû, tØnh Th¸i Nguyªn. C©y M−¬ng ®øng (Jussiaea fissendocarpa Haines) ®−îc dïng kÕt hîp víi c¸c vi sinh vËt ®Ó lÊy kim lo¹i nÆng ra khái ®Êt « nhiÔm. 2.2. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu X¸c ®Þnh hμm l−îng kim lo¹i nÆng TiÕn hμnh lÊy mÉu ®Êt ph©n tÝch hμm 833 Phan Quốc Hưng, Nguyễn Hữu Thành, Lê Như Kiểu, Nguyễn Viết Hiệp l−îng kim lo¹i nÆng theo tiªu chuÈn TCVN 5297:1995. T¹i má kÏm ch× Lμng HÝch, lÊy 3 mÉu t¹i c¸c ®iÓm trªn b·i th¶i cña má, 1 mÉu t¹i bê ®Ëp ng¨n cña b·i th¶i, 2 mÉu t¹i cöa hÇm khai th¸c quÆng, 1 mÉu bê suèi n−íc tr−íc cæng má vμ 1 mÉu t¹i v−ên c©y cña ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng c¸ch b·i th¶i 200 m.. Hμm l−îng kim lo¹i nÆng tæng sè ®−îc x¸c ®Þnh theo TCVN 6496 ISO 11047:1995 vμ hμm l−îng kim lo¹i nÆng dÔ tiªu ®−îc x¸c ®Þnh theo ph−¬ng ph¸p axit HCl pha lo·ng, ®o trªn m¸y quang phæ hÊp thô nguyªn tö (AAS). Dùa trªn kÕt kÕt qu¶ ph©n tÝch sÏ ®¸nh gi¸ møc ®é « nhiÔm kim lo¹i nÆng (Cu, Pb, Zn) theo quy chuÈn ViÖt Nam QCVN 03:2008/BTNMT. Ph©n lËp tuyÓn chän c¸c chñng vi khuÈn, nÊm rÔ cã kh¶ n¨ng kh¸ng, hÊp thu kim lo¹i nÆng MÉu ®Êt dïng cho ph©n lËp, tuyÓn chän vi sinh vËt vïng rÔ ®−îc lÊy t¹i c¸c ®iÓm « nhiÔm theo Wollum (1982); Clark, Hayman (1982); Rich vμ Barnard (1984). Ph©n lËp vi khuÈn trªn m«i tr−êng TSA (Tryptic Soy Agar) víi thμnh phÇn cã trong 1000 ml lμ 17g Tryptone, 3 g Soytone, 2,5 g Dextrose, 5 g NaCl, 2,5 g K2HPO4, 15 g Agar. NÊm rÔ (AMF: Arbuscular mycorrhiza fungi) ®−îc ph©n lËp theo ph−¬ng ph¸p sμng −ít, ly t©m qua thang nång ®é sucrose 50% (trÝch theo t¸c gi¶ BÐnon, 2001). KiÓm tra kh¶ n¨ng kh¸ng vμ hÊp thu kim lo¹i KiÓm tra nhanh kh¶ n¨ng kh¸ng vμ hÊp thu Zn, Cu, Pb theo ph−¬ng ph¸p th¹ch ®Üa cña Munger (2002). §Üa ®−îc ñ ë 28oC trong 72 giê; KiÓm tra kh¶ n¨ng kh¸ng vμ hÊp thu Zn, Cu, Pb theo ph−¬ng ph¸p dÞch thÓ cña Malik vμ Jaiswal (2000) (trÝch theo Benson, 2001), nång ®é kiÓm tra lμ 1; 5; 10 vμ 20 mM. §¸nh gi¸ kh¶ n¨ng kÕt hîp cña vi khuÈn vμ nÊm víi thùc vËt trªn ®Êt « nhiÔm 834 B»ng thÝ nghiÖm chËu v¹i: chËu gèm cã kÝch th−íc 45 x 30 cm, mçi chËu chøa 5 kg ®Êt kh« « nhiÔm Cu, Pb, Zn lÊy t¹i c¸nh ®ång M¶ BØm, th«n §«ng Mai, x· ChØ §¹o, huyÖn V¨n L©m, tØnh H−ng Yªn. ThÝ nghiÖm gåm 4 c«ng thøc víi 3 lÇn nh¾c l¹i: + C«ng thøc 1 (®èi chøng - §C): Kh«ng bãn chÕ phÈm vi sinh vËt. + C«ng thøc 2 (VSV1): Bãn 0,5 g chÕ phÈm vi sinh vËt/kg ®Êt kh«. + C«ng thøc 3 (VSV2): Bãn 1 g chÕ phÈm vi sinh vËt/kg ®Êt kh«. + C«ng thøc 4 (VSV3): Bãn 2 g chÕ phÈm vi sinh vËt/kg ®Êt kh«. (ChÕ phÈm lμ hçn hîp cña hai chñng vi khuÈn TB22 vμ nÊm rÔ AMF4 trªn c¬ chÊt than bïn, kiÓm tra chÊt l−îng theo tiªu chuÈn ViÖt Nam TCVN 6168-2002). Hμm l−îng Cu, Pb, Zn trong thùc vËt vμ trong ®Êt ®−îc theo dâi tr−íc vμ sau thÝ nghiÖm. Xö lý kÕt qu¶ thÝ nghiÖm b»ng phÇn mÒm SAS system 9.0. 3. KÕT QU¶ NGHI£N CøU Vμ TH¶O LUËN 3.1. §¸nh gi¸ møc ®é « nhiÔm kim lo¹i nÆng trong ®Êt t¹i c¸c khu vùc nghiªn cøu ¤ nhiÔm kim lo¹i nÆng t¹i ViÖt Nam chñ yÕu mang tÝnh côc bé, tËp trung ë c¸c ®iÓm cã nguy c¬ cao vÒ ph¸t th¶i kim lo¹i nÆng, ®Æc biÖt lμ má kim lo¹i vμ lμng nghÒ c¬ kim khÝ, t¸i chÕ kim lo¹i. Nh÷ng vïng ®Êt xung quang c¸c ®iÓm nμy th−êng høng chÞu l−îng lín c¸c chÊt th¶i r¾n, láng vμ khÝ tõ ho¹t ®éng cña c¸c ®iÓm nguån vμ hËu qu¶ lμ ®Êt bÞ « nhiÔm kh¸ nghiªm träng. KÕt qu¶ ph©n tÝch nång ®é kim lo¹i nÆng vμ ®¸nh gi¸ møc ®é « nhiÔm kim lo¹i nÆng (Cu, Zn, Pb) t¹i c¸c vïng nghiªn cøu ®−îc tr×nh bμy ë b¶ng 1 vμ 2. Tuyển chọn một số chủng vi khuẩn và nấm rễ Arbuscular Mycorrhizal Fungi (AMF) có khả năng... B¶ng 1. Hμm l−îng kim lo¹i nÆng trong ®Êt n«ng nghiÖp th«n §«ng Mai, x· ChØ §¹o, huyÖn V¨n L©m, tØnh H−ng Yªn Hàm lượng dễ tiêu (mg/kg đất) TT Hàm lượng tổng số (mg/kg đất) Cu Zn Pb Cu Zn Pb 1 61,32 62,74 576,28 99,95 207,10 1045,02 2 69,58 62,81 587,69 98,82 202,17 1204,42 3 55,69 55,82 534,44 111,23 190,53 1069,03 4 68,95 63,43 586,43 116,30 213,40 1310,62 5 39,62 53,54 563,60 72,69 175,54 1031,97 6 56,42 64,89 547,12 101,56 216,19 1152,34 7 42,53 54,02 485,62 87,10 181,47 834,19 8 51,24 55,89 525,56 95,59 185,39 950,68 9 83,57 63,78 556,63 135,18 214,92 1223,77 10 67,50 61,70 620,03 108,19 217,52 1082,98 11 50,79 60,67 501,47 85,51 202,12 965,24 12 46,98 59,21 504,64 87,50 194,91 869,62 13 55,06 59,42 517,32 92,02 206,27 1040,69 14 62,68 61,91 556,63 95,34 199,36 1036,70 15 53,79 56,37 530,00 95,71 203,42 1025,68 16 65,14 63,57 578,18 95,02 210,64 1174,37 17 56,69 59,42 538,24 91,53 192,13 893,88 18 61,23 62,40 601,01 104,64 204,76 1215,62 19 54,78 55,96 539,51 92,79 183,18 938,37 20 58,69 59,97 554,73 95,71 184,29 1043,47 21 60,87 61,36 568,04 96,23 220,68 1067,74 22 61,69 63,36 569,94 102,69 189,94 1109,07 23 62,32 66,06 560,43 99,52 214,08 1189,61 24 66,95 63,92 604,81 101,18 214,69 1212,88 50 200 70 QCVN B¶ng 2. Hμm l−îng tæng sè cña kim lo¹i nÆng trong ®Êt t¹i má kÏm ch× Lμng HÝch, x· T©n Long, huyÖn §ång Hû, tØnh Th¸i Nguyªn Ký hiệu mẫu Vị trí lấy mẫu Hàm lượng kim loại nặng tổng số (mg/kg) Zn Cu Pb TN1 Bờ đập ngăn bãi thải 1766,93 24,37 1277,99 TN2 Trên bãi thải 2825,61 52,33 5003,43 TN3 Trên bãi thải 2955,15 38,10 4441,07 TN4 Trên bãi thải 3038,10 49,78 8752,60 TN5 Bờ suối trước cổng mỏ 914,64 55,23 6322,75 TN6 Cửa hầm khai thác số 1 64,55 67,80 53,96 TN7 Cửa hầm khai thác số 2 90,15 68,28 59,18 TN8 Vườn cây cách bãi thải 100 m 88,96 66,70 47,68 200 50 70 QCVN 835 Phan Quốc Hưng, Nguyễn Hữu Thành, Lê Như Kiểu, Nguyễn Viết Hiệp B¶ng 1 cho thÊy, 100% c¸c mÉu cã hμm l−îng ®ång vμ ch× v−ît ng−ìng cho phÐp, 58,33% mÉu cã hμm l−îng kÏm v−ît ng−ìng cho phÐp (hμm l−îng tæng sè cña ®ång v−ît ng−ìng tõ 1,5 ®Õn 2,7 lÇn; hμm l−îng tæng sè cña ch× v−ît ng−ìng tõ 11,9 ®Õn 18,7 lÇn; hμm l−îng tæng sè cña kÏm xÊp xØ ng−ìng cho phÐp). Nghiªm träng h¬n, hμm l−îng dÔ tiªu - d¹ng linh ®éng cña c¸c kim lo¹i nÆng ®ång vμ ch× - còng rÊt cao, dao ®éng tõ 39,62 ®Õn 83,57 mg/kg ®Êt ®èi víi ®ång (v−ît ng−ìng cho phÐp ®èi víi ®ång tæng sè tõ 0,79 ®Õn 1,67 lÇn) vμ tõ 485,62 ®Õn 620,03 mg/kg ®èi víi Pb (v−ît ng−ìng cho phÐp ®èi víi ch× tæng sè tõ 6,94 ®Õn 8,86 lÇn). Ngoμi x· ChØ ®¹o, sù « nhiÔm kim lo¹i nÆng diÔn ra ë c¸c lμng nghÒ t¹i huyÖn V¨n L©m kh¸ phæ biÕn. C¸c t¸c gi¶ Lª §øc vμ Lª V¨n Khoa (2001) tiÕn hμnh ph©n tÝch mét sè mÉu ®Êt ë lμng nghÒ t¸i chÕ ®ång thuéc x· §¹i §ång - V¨n L©m - H−ng Yªn cho thÊy: hμm l−îng Cu tõ 43,68 - 69,68 mg/kg ; Pb tõ 147,06 – 661 mg/kg; Zn tõ 23,6 - 62,3 mg/kg (thuéc lo¹i ®Êt cã hμm l−îng Zn di ®éng cao). KÕt qu¶ ph©n tÝch hμm l−îng kim lo¹i nÆng tæng sè (Cu, Zn, Pb) cho thÊy møc ®é tÝch lòy kÏm vμ ch× ë c¸c mÉu trªn b·i th¶i bê ®Ëp ng¨n b·i th¶i vμ bê suèi cæng má rÊt cao, v−ît ng−ìng cho phÐp nhiÒu lÇn (møc ®é tÝch lòy kÏm v−ît ng−ìng quy ®Þnh cho ®Êt c«ng nghiÖp tõ 3 ®Õn 10 lÇn, hμm l−îng ch× v−ît ng−ìng quy ®Þnh cho ®Êt c«ng nghiÖp tõ 4 ®Õn 29 lÇn). Trong khi ®ã, møc ®é tÝch lòy ®ång vÉn ch−a v−ît ng−ìng quy ®Þnh theo quy chuÈn ViÖt Nam. MÆc dï hμm l−îng kim lo¹i nÆng trªn b·i th¶i rÊt cao nh−ng trong ®Êt tÇng mÆt t¹i v−ên gÇn b·i th¶i vÉn ch−a cã dÊu hiÖu « nhiÔm do hμm l−îng Zn, Cu, Pb thÊp h¬n møc cho phÐp (B¶ng 2). C¸c mÉu t¹i cöa hÇm khai th¸c còng cã hμm l−îng Zn, Cu, Pb d−íi ng−ìng cho phÐp chøng tá viÖc khai th¸c quÆng d−íi ®é s©u 200 - 300 m hÇu nh− Ýt ¶nh h−ëng ®Õn ®Êt xung quanh, mÆt kh¸c 836 møc ®é ph¸t t¸n quÆng sau khai th¸c ch−a lμm « nhiÔm ®Êt trong ph¹m vi nghiªn cøu. Nghiªn cøu cña mét sè t¸c gi¶ t¹i má Lμng HÝch còng cho thÊy nh÷ng kÕt qu¶ t−¬ng tù. Theo §Æng ThÞ An vμ cs. (2008), ë má Lμng HÝch, hμm l−îng ch× vμ cadimi ®¹t cao nhÊt ë trong khu b·i th¶i (5,3.103 - 9,2.103 ppm vμ 5,9 - 9,05 ppm), ®Êt v−ên nhμ d©n khu vùc nμy cã hμm l−îng thÊp nhÊt. Khu vùc b·i th¶i cò cã hμm l−îng cao nhÊt ë trong b·i th¶i (1,1.103 - 13.103 ppm vμ 11,34 61,04 ppm) sau ®ã lμ c¸c ruéng lóa (1271 3953 ppm vμ 2,30 - 42,90 ppm). Ngay c¶ nhμ d©n gÇn khu vùc còng cã hμm l−îng ch× vμ cadimi cao h¬n tiªu chuÈn. 3.2. Ph©n lËp, tuyÓn chän c¸c chñng vi sinh vËt cã kh¶ n¨ng kh¸ng, hÊp thu kim lo¹i nÆng cao KÕt qu¶ ®· ph©n lËp ®−îc 64 chñng vi khuÈn vμ nÊm rÔ (trong ®ã cã 49 chñng vi khuÈn, 15 chñng nÊm rÔ AMF). Mét sè ®Æc ®iÓm ®Æc ®iÓm h×nh th¸i cña c¸c chñng vi sinh vËt ®−îc tr×nh bμy ë b¶ng 3 vμ 4. Qu¸ tr×nh hÊp thô kim lo¹i nÆng bëi vi sinh vËt phô thuéc vμo tÝnh chÊt lý - ho¸, b¶n chÊt ho¸ häc cña kim lo¹i vμ sinh lý häc tÕ bμo. Víi c¸c chñng vi khuÈn vμ nÊm rÔ thu ®−îc, chóng t«i tiÕn hμnh ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng hÊp thu kim lo¹i nÆng (Cu, Pb, Zn) trong phßng. KÕt qu¶ thÝ nghiÖm møc hÊp thu ch×, ®ång, kÏm cho thÊy chñng vi khuÈn hÊp thu cao nhÊt lμ TB22 (193,46 mg Pb; 86,54 mg Zn; 101,12 mg Cu). NÊm rÔ hÊp thu cao nhÊt ë chñng AMF4 (657,48 mg Pb; 125,80 mg Zn; 97,19 mg Cu). B¶ng sè liÖu còng cho ta nhËn xÐt: hiÖu qu¶ hÊp thu cña 14 chñng vi sinh vËt ®èi víi 3 lo¹i kim lo¹i nÆng kiÓm tra: Pb, Zn vμ Cu ®Òu nhá h¬n 50% trong ®iÒu kiÖn thÝ nghiÖm kh«ng kÕt hîp víi thùc vËt, kh«ng g¾n kÕt vi sinh vËt víi ®Êt hoÆc c¸c mμng trao ®æi. HiÖu qu¶ hÊp thu cao ë ®ång vμ kÏm, tuy nhiªn tæng l−îng hÊp thu cao nhÊt lμ ch× (B¶ng 5 vμ B¶ng 6). Tuyển chọn một số chủng vi khuẩn và nấm rễ Arbuscular Mycorrhizal Fungi (AMF) có khả năng... B¶ng 3. Chñng vi sinh vËt cã kh¶ n¨ng kh¸ng kim lo¹i nÆng ph©n lËp ®−îc t¹i ®Êt n«ng nghiÖp bÞ « nhiÔm x· ChØ §¹o, V¨n L©m, H−ng Yªn Ký hiệu chủng Nguồn mẫu Loại vi sinh vật 1 TB1 ĐM1 Vi khuẩn Nhỏ, tròn, vàng nhạt, bong, lồi 2 TB2 ĐM1 Vi khuẩn Nhỏ, tròn, trắng, bóng, lồi 3 TB3 ĐM1 Vi khuẩn To, tròn mép viền răng cưa, trắng, bóng, lồi 4 TB4 ĐM1 Vi khuẩn To, tròn, trắng, bóng, lồi 5 TB5 ĐM1 Vi khuẩn To, tròn mép viền răng cưa, vàng nhạt, bóng, lồi 6 TB6 ĐM2 Vi khuẩn To, elip, vàng, khô, dẹt 7 TB7 ĐM2 Vi khuẩn To, tròn, vàng nhạt, khô, dẹt 8 TB8 ĐM2 Vi khuẩn Nhỏ, tròn có vành ở mép, khô, dẹt 9 TB9 ĐM2 Vi khuẩn To, elip, vàng, bóng 10 TB10 ĐM2 Vi khuẩn Nhỏ, tròn, nâu, khô, dẹt 11 TB11 ĐM2 Vi khuẩn To, tròn có vành ở mép, vàng, bóng, lồi STT Đặc điểm, hinh thái khuẩn lạc hoặc bào tử 12 TB12 ĐM2 Vi khuẩn Nhỏ, elip, vàng, bóng, lồi 13 TB13 ĐM2 Vi khuẩn To, tròn mép viền răng cưa, nâu, khô, dẹt 14 TB14 ĐM9 Vi khuẩn Nhỏ, tròn mép có viền, hồng, bóng, nhầy 15 TB15 ĐM9 Vi khuẩn To, hình không đều, hồng, khô, dẹt 16 TB16 ĐM9 Vi khuẩn To, hình không đều, trắng trong, bóng, lồi 17 TB17 ĐM9 Vi khuẩn Nhỏ, hình không đều, trắng, khô, dẹt 18 TB18 ĐM9 Vi khuẩn Nhỏ, dạng rễ, hồng nhạt, bóng, lồi 19 TB19 ĐM9 Vi khuẩn Nhỏ, tròn mép dạng rễ, đỏ, bóng, lồi 20 TB20 ĐM9 Vi khuẩn Nhỏ, elip, nâu nhạt, khô, dẹt 21 TB21 ĐM9 Vi khuẩn To, elip, hồng nhạt, bóng, lồi 22 TB22 ĐM9 Vi khuẩn Nhỏ, tròn mép viền răng cưa, hồng, khô, dẹt 23 TB23 ĐM9 Vi khuẩn To, dạng rễ, trắng, bóng, lồi 24 TB24 ĐM9 Vi khuẩn Nhỏ, dạng rễ, trắng trong, khô, dẹt 25 TB25 ĐM13 Vi khuẩn Nhỏ, tròn mép dạng rễ, nâu nhạt, bóng, lồi 26 TB26 ĐM13 Vi khuẩn Nhỏ, elip, vàng, khô, dẹt 27 TB27 ĐM13 Vi khuẩn To, tròn có vành ở mép, nâu nhạt, bóng, lõm 28 TB28 ĐM13 Vi khuẩn Nhỏ, elip, trắng trong, bóng, lồi 29 TB29 ĐM13 Vi khuẩn To, tròn mép dạng rễ, trắng đục, khô, dẹt 30 AMF 1 ĐM19 Nấm rễ Bào tử hình cầu, không màu (00/00/20/00) , kích thước 180 – 240 µm. Thành bào tử có cấu trúc kiểu liên tiếp, gồm 2 lớp mỏng Nấm rễ Bào tử thường có hình cầu và gần hình cầu, một số có hình elip. Bào tử có màu vàng xanh hoặc màu kem (mã màu từ 00/30/20/00 đến 20/60/20/00). Kích thước khoảng 240 260µm. Thành bào tử có cấu trúc nối tiếp, gồm 3 – 5 lớp Nấm rễ Bào tử hình cầu hoặc gần hình cầu, đa số có màu trắng, vàng hoặc vàng kem, đôi khi có màu nâu đỏ hay màu đen (mã màu 40/60/20/00 đến 60/80/20/00). Kích thước bào tử 300 – 360 µm. Thành bào tử có 3 lớp. 31 AMF 2 ĐM19 32 AMF 3 ĐM19 837 Phan Quốc Hưng, Nguyễn Hữu Thành, Lê Như Kiểu, Nguyễn Viết Hiệp STT 33 34 35 36 37 Ký hiệu chủng Nguồn mẫu Loại vi sinh vật AMF4 ĐM19 Nấm rễ Bào tử có hình cầu, gần hình cầu, màu sắc từ trắng tới kem hoặc vàng đậm (mã màu 00/30/20/00 đến 00/30/100/10), kích thước 280 – 300 µm. Thành bào tử có 3 – 5 lớp Nấm rễ Bào tử có hình dạng thay đổi (hình cầu, hình trứng, hoặc hình bất thường), màu sắc đa dạng (từ vàng tới nâu vàng) nhưng cuống luôn có màu vàng (mã màu 0/20/20/00 đến 20/40/20/00. Kích thước bào tử 50 – 70 µm. Đặc biệt, có quả bào tử. Thành bào tử có 2 lớp mỏng Nấm rễ Bào tử có hình cầu, gần hình cầu hoặc hình elip. Bào tử có cuống và thường mọc thành chùm. Quả bào tử có màu nâu nhạt, tối tới đen (00/30/20/00 đến 60/80/20/00), kích thước 80 – 95 µm. Thành bào tử có 1 lớp, không bắt màu khi nhuộm Melzer Nấm rễ Bào tử hình cầu hoặc gần hình cầu, có vết nứt xuyên tâm, không có cuống. Bào tử có màu đỏ nâu (20/80/20/00 đến 20/80/100/10), kích thước 90 – 110 µm. Thành bào tử mỏng và chỉ có 1 lớp Nấm rễ Bào tử có hình cầu hoặc gần hình cầu, mã màu từ 20/80/20/00 đến 20/60/100/10) kích thước 30 – 160 µm. Thành bào tử có 2 lớp, lớp trong có màu nâu sáng hoặc nâu đậm AMF5 AMF6 AMF7 AMF8 ĐM20 ĐM20 ĐM20 ĐM20 Đặc điểm, hinh thái khuẩn lạc hoặc bào tử B¶ng 4. Chñng vi sinh vËt cã kh¶ n¨ng kh¸ng kim lo¹i nÆng ph©n lËp ®−îc t¹i ®Êt n«ng nghiÖp bÞ « nhiÔm x· T©n Long, §ång Hû, Th¸i Nguyªn STT 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 Ký hiệu chủng DB1 DB2 DB3 DB4 DB5 DB6 DB7 DB8 DB9 DB10 DB11 DB12 DB13 DB14 DB15 DB16 DB17 DB18 DB19 DB20 AMF 18 838 ĐH2 ĐH2 ĐH2 ĐH2 ĐH2 ĐH6 ĐH6 ĐH6 ĐH6 ĐH6 ĐH6 ĐH9 ĐH9 ĐH9 ĐH9 ĐH9 ĐH9 ĐH9 ĐH9 ĐH9 Loại vi sinh vật Vi khuẩn Vi khuẩn Vi khuẩn Vi khuẩn Vi khuẩn Vi khuẩn Vi khuẩn Vi khuẩn Vi khuẩn Vi khuẩn Vi khuẩn Vi khuẩn Vi khuẩn Vi khuẩn Vi khuẩn Vi khuẩn Vi khuẩn Vi khuẩn Vi khuẩn Vi khuẩn ĐH6 Nấm rễ Nguồn mẫu Đặc điểm, hình thái khuẩn lạc hoặc bào tử Nhỏ, tròn, nâu nhạt, bong, lồi Nhỏ, tròn, trắng, khô, lõm To, tròn mép viền răng cưa, nâu vàng, bóng, lồi To, tròn, trắng đục, bóng, lồi To, tròn mép viền răng cưa, vàng nhạt, bóng, lồi To, elip, vàng, khô, dẹt To, tròn, vàng nhạt, khô, dẹt Nhỏ, tròn có vành ở mép, khô, dẹt To, tròn có vành ở ngoài, vàng, bóng Nhỏ, tròn, vàng nhạt, khô, dẹt To, tròn có vành ở mép, nâu đậm, bóng, lồi Nhỏ, elip, vàng, bóng, lồi To, tròn mép viền răng cưa, nâu, bóng, lõm Nhỏ, tròn mép có viền, hồng, bóng, nhầy To, hình không đều, hồng, khô, dẹt To, hình không đều, trắng đục, bóng, lồi Nhỏ, hình không đều, trắng, khô, dẹt Nhỏ, dạng rễ, vàng nhạt, bóng, lồi Nhỏ, tròn mép dạng rễ, đỏ, bóng, lồi Nhỏ, tròn có viền răng cưa, nâu nhạt, khô, dẹt Bào tử có hình cầu hoặc elip, đôi khi có dạng bất thường, bên trong bào tử có các hạt. Bào tử thường có màu nâu đậm, có thể xuất hiện màu đen (mã màu từ 60/80/30/10 đến 60/80/100/10). Bào tử có cấu trúc chặt chẽ, khó bị phá vỡ. Kích thước bào tử khoảng 120 – 130 µm. Cấu trúc thành rõ rệt, gồm 4 lớp, chia thành 3 nhóm, trong đó nhóm trong bắt màu tím nhạt khi nhuộm M Tuyển chọn một số chủng vi khuẩn và nấm rễ Arbuscular Mycorrhizal Fungi (AMF) có khả năng... STT Ký hiệu chủng Nguồn mẫu Loại vi sinh vật 22 AMF 19 ĐH6 Nấm rễ 23 AMF 20 ĐH6 Nấm rễ 24 AMF 21 ĐH6 Nấm rễ 25 AMF 22 ĐH9 Nấm rễ 26 AMF 23 ĐH9 Nấm rễ 27 AMF 24 ĐH9 Nấm rễ Đặc điểm, hình thái khuẩn lạc hoặc bào tử Bào tử hình cầu, gần hình cầu hoặc hình thận, bề mặt có các gai nhỏ. Bào tử có màu xám xỉn hoặc nâu tối (60/80/70/10), kích thước là 150 – 170 µm. Thành bào tử gồm 2 lớp Bào tử hình cầu, gần cầu, bề mặt có các lưới đa giác, đa số có màu vàng, số ít có màu nâu (40/60/100/10), kích thước là 160 µm, thành rất mỏng và chỉ có 1 lớp. Bào tử có dạng hình cầu hoặc elip, bề mặt có các vết lõm, kích thước 100 – 130 µm. Mã màu bào tử từ 40/60/40/00 đến 40/60/100/10. Thành bào tử có 2 lớp, có phản ứng khi nhuộm M nhưng còn tùy vào lớp thành Bào tử có dạng hình trứng hoặc hình trụ, không màu, có thể có màu đậm (60/80/50/10), kích thước là 60 – 80 µm. Thành bào tử có 1 – 3 lớp, bắt màu vàng khi nhuộm M Bào tử có dạng hình cầu hoặc gần hình cầu, đôi khi có dạng elip, màu đỏ vàng (mã màu từ 20/60/60/00 đến 20/60/100/10), kích thước bào tử khoảng 120 µm. Thành bào tử có cấu trúc 5 lớp (chia thành 3 nhóm), trong đó lớp 5 bắt màu tím thẫm khi nhuộm M. Phần lớn bào tử có dạng hình cầu hoặc gần hình cầu, đôi khi có dạng elip. Bào tử có màu vàng đậm, cá biệt có màu đen (mã màu từ 60/80/20/00 đến 60/80/60/00), kích thước bào tử 100 – 130 µm. Thành bào tử gồm 5 lớp, chia thành 3 nhóm (A, B, C), không bắt màu khi nhuộm M B¶ng 5. KÕt qu¶ ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng kh¸ng, hÊp thu kim lo¹i nÆng cña mét sè chñng vi khuÈn vμ nÊm rÔ STT Ký hiệu chủng Loại vi sinh vật Kháng 1 TB1 Vi khuẩn > 10 mM 10 mM Đồng Hấp thu, Kháng chuyển hóa >10 mM 2 TB3 Vi khuẩn > 10 mM 10 mM >10 mM 3 TB8 Vi khuẩn > 10 mM 10 mM >10 mM 4 TB13 Vi khuẩn > 10 mM 10 mM >10 mM 5 TB18 Vi khuẩn > 10 mM 10 mM >10 mM 6 TB22 Vi khuẩn > 10 mM 10 mM >10 mM 7 TB29 Vi khuẩn > 10 mM 10 mM >10 mM 8 AMF 1 Nấm rễ 9 AMF 3 Nấm rễ 10 AMF4 Nấm rễ 11 AMF5 Nấm rễ 12 AMF7 Nấm rễ 13 AMF8 Nấm rễ 14 AMF 16 Nấm rễ 15 AMF 21 Nấm rễ 16 AMF 22 Nấm rễ Chì Hấp thu, chuyển hóa >1mg Pb/1g glomalin >1mg Pb/1g glomalin >1mg Pb/1g glomalin >1mg Pb/1g glomalin >1mg Pb/1g glomalin >1mg Pb/1g glomalin >1mg Pb/1g glomalin >1mg Pb/1g glomalin >1mg Pb/1g glomalin Kẽm Kháng Hấp thu, chuyển hóa > 0,5 mg Zn >3 mg Cu > 0,5 mg Zn >3 mg Cu > 0,5 mg Zn >3 mg Cu > 0,5 mg Zn >3 mg Cu > 0,5 mg Zn >3 mg Cu > 0,5 mg Zn >3 mg Cu > 0,5 mg Zn >3 mg Cu > 0,5 mg Zn >3 mg Cu > 0,5 mg Zn >3 mg Cu 839 Phan Quốc Hưng, Nguyễn Hữu Thành, Lê Như Kiểu, Nguyễn Viết Hiệp B¶ng 6. Kh¶ n¨ng hÊp thu kim lo¹i nÆng trong sinh khèi mét sè chñng vi sinh vËt TT Ký hiệu chủng (mg chất khô/l) Lượng chì tổng số tích lũy trong sinh khối (mg) Lượng kẽm tổng số tích lũy trong sinh khối (mg) Lượng đồng tổng số tích lũy trong sinh khối (mg) Tổng sinh khối 1 TB8 4210 81,46 32,77 24,95 2 TB22 5870 193,46 86,54 101,12 3 AMF4 108 657,48 125,80 97,19 4 AMF7 94 412,74 67,38 107,21 5 AMF16 52 249,73 44,19 85,00 6 AMF22 99 590,47 100,09 91,22 3.3. §¸nh gi¸ kh¶ n¨ng kÕt hîp cña c¸c chñng vi sinh vËt lùa chän víi thùc vËt trªn ®Êt bÞ « nhiÔm 3.3.1. Hμm l−îng kim lo¹i nÆng trong ®Êt tr−íc vμ sau thÝ nghiÖm KÕt qu¶ ph©n tÝch mÉu ®Êt vïng rÔ tr−íc vμ sau thÝ nghiÖm cho thÊy sù cã mÆt cña c¸c vi sinh vËt lùa chän ®· gióp c¶i thiÖn ®¸ng kÓ kh¶ n¨ng nμy cña c©y M−¬ng ®øng (Jussiaea fissendocarpa Haines). Hμm l−îng kim lo¹i trong ®Êt bÞ gi¶m ë c¸c c«ng thøc t¨ng theo l−îng chÕ phÈm bãn vμo ®Êt (B¶ng 7). Møc gi¶m hμm l−îng kim lo¹i trong ®Êt sau thÝ nghiÖm so víi ®Êt tr−íc thÝ nghiÖm ë c¸c c«ng thøc xö lý nÊm rÔ ®Òu cao h¬n ®èi chøng. §ång cã møc gi¶m lín nhÊt 9,92% ë c«ng thøc bãn 2 g chÕ phÈm/kg ®Êt kh«, c¸c kim lo¹i ch× vμ kÏm còng t−¬ng tù víi tû lÖ gi¶m lÇn l−ît lμ 12,13% vμ 38,62%. 3.3.2. ¶nh h−ëng cña vi sinh vËt ®Õn sù tÝch lòy kim lo¹i nÆng cña c©y M−¬ng ®øng (Jussiaea fissendocarpa Haines) Hμm l−îng kim lo¹i nÆng ®−îc c©y tÝch lòy trong c¬ thÓ lμ chØ tiªu quan träng ph¶n ¸nh kh¶ n¨ng xö lý « nhiÔm cña loμi c©y ®ã. C©y M−¬ng ®øng (Jussiaea fissendocarpa Haines) ®· ®−îc nhiÒu t¸c gi¶ trong vμ ngoμi n−íc chøng minh cã kh¶ n¨ng tÝch lòy l−îng lín kim lo¹i nÆng trong c¬ thÓ. Tuy nhiªn, sù 840 kÕt hîp víi c¸c chñng vi sinh vËt cã thÓ gióp t¨ng hμm l−îng kim lo¹i nÆng tÝch lòy trong c¸c bé phËn cña c©y gãp phÇn rót ng¾n thêi gian xö lý « nhiÔm (H×nh 1 vμ 2). Sù hÊp thu c¸c kim lo¹i nÆng (Cu, Zn, Pb) cña c©y M−¬ng ®øng ë phÇn rÔ t¨ng theo l−îng chÕ phÈm bãn vμo ®Êt vμ t¨ng cao h¬n ®èi chøng ë møc cã ý nghÜa. ë c«ng thøc bãn 2 g chÕ phÈm/kg ®Êt kh« møc hÊp thu c¸c kim lo¹i nÆng ®¹t cao nhÊt lÇn l−ît lμ 124,51 mg/kg Zn; 41,44 mg/kg Pb; 20,57 mg/kg Cu. Theo Abou-Shanab vμ cs. (2007), nh÷ng chñng vi khuÈn ®−îc ph©n lËp nh− RA1, RA2, RA3, RA5 vμ RA8 cã gen 16 S rRNA t−¬ng ®ång nhÊt víi c¸c chñng t−¬ng øng lμ Pseudomonas diminuta, Brevundimonas diminuta, Nitrobacteria irancium, Ochrobactrum anthropi vμ Bacillus cereus. C©y lan d¹ h−¬ng n−íc ®−îc nhiÔm RA5 vμ RA8 ®· t¨ng sù tÝch lòy Mn trong rÔ t−¬ng øng lμ 2,4 vμ 1,2 lÇn so víi c©y ®èi chøng. PhÇn trªn mÆt n−íc cña c©y lan d¹ h−¬ng n−íc ®−îc nhiÔm RA3 ®· tÝch lòy Cr vμ Zn cao nhÊt víi nång ®é lÇn l−ît lμ 0,4 mg/kg lμ 0,18 mg/kg. C©y cã l©y nhiÔm RA1, RA2, RA3, RA5, RA7 vμ RA8 cã sù tÝch lòy Cr trong rÔ cao h¬n ®èi chøng lÇn l−ît lμ 7, 11, 24, 29, 35 vμ 21 lÇn. §©y lμ nh÷ng vi khuÈn ®Çy tiÒm n¨ng cho viÖc xö lý sinh häc c¸c vïng ®Êt « nhiÔm crom. Tuyển chọn một số chủng vi khuẩn và nấm rễ Arbuscular Mycorrhizal Fungi (AMF) có khả năng... B¶ng 7. Hμm l−îng kim lo¹i nÆng trong ®Êt tr−íc vμ sau thÝ nghiÖm Hàm lượng kim loại nặng trong đất trước thí nghiệm (mg/kg đất khô) Cu Pb Zn 70,59 358,33 108,32 Hàm lượng kim loại nặng trong đất vùng rễ sau thí nghiệm (mg/kg đất khô) Cu Tỷ lệ giảm (%) Pb Tỷ lệ giảm (%) Zn Tỷ lệ giảm (%) Đối chứng 65,10 7,78 319,63 10,80 71,98 33,55 VSV1 (0,5 g/kg đất khô) 64,25 8,98 317,43 11,41 67,22 37,94 VSV2 (1,0 g/kg đất khô) 63,91 9,46 316,66 11,63 67,03 38,12 VSV3 (2,0 g/kg đất khô) 63,59 9,92 314,88 12,13 66,49 38,62 Công thức 140.00 120.00 100.00 Hàm lượng kim loại nặng (mg/kg chất khô) Cu 80.00 Pb 60.00 Zn 40.00 20.00 0.00 ĐC VSV1 VSV2 VSV3 Công thức H×nh 1. ¶nh cñacủa vivisinh vËt sù luünặng kim lo¹i nÆng Hình h−ëng 1. Ảnh hưởng sinh vật đến®Õn sự tích lũytÝch kim loại trong rÔtrong c©yrễM−¬ng (Jussiaea fissendocarpa Haines) fissendocarpa Haines) cây Mương®øng đứng (Jussiaea Ghi chú: CV(%) và LSD0,05 tương ứng với Cu, Pb, Zn: 3,53 và 1,17; 3,95 và 2,80; 3,80 và 8,41 100.00 90.00 80.00 70.00 60.00 Hàm lượng kim loại nặng 50.00 (mg/kg chất khô) 40.00 30.00 20.00 10.00 0.00 Cu Pb Zn ĐC VSV1 VSV2 VSV3 Công thức 2. Ảnhh−ëng hưởng của vi sinh vật đếnvËt sự tích lũy sù kimtÝch loại nặng H×nhHình 2. ¶nh cña vi sinh ®Õn luütrong kim lo¹i nÆng (Jussiaea fissendocarpa Haines) thânl¸ lá c©y cây Mương đứng®øng trong th©n M−¬ng (Jussiaea fissendocarpa Haines) Ghi chú: CV(%) và LSD0,05 tương ứng với Cu, Pb, Zn: 3,78 và 1,96; 4,93 và 8,24; 4,83 và 6,94 841