Tóm tắt luận văn Tiến sĩ Nhân học Văn hóa: Quản lý cộng đồng về đất đai của người Thái vùng Tây Bắc Việt Nam

pdf
Số trang Tóm tắt luận văn Tiến sĩ Nhân học Văn hóa: Quản lý cộng đồng về đất đai của người Thái vùng Tây Bắc Việt Nam 21 Cỡ tệp Tóm tắt luận văn Tiến sĩ Nhân học Văn hóa: Quản lý cộng đồng về đất đai của người Thái vùng Tây Bắc Việt Nam 587 KB Lượt tải Tóm tắt luận văn Tiến sĩ Nhân học Văn hóa: Quản lý cộng đồng về đất đai của người Thái vùng Tây Bắc Việt Nam 0 Lượt đọc Tóm tắt luận văn Tiến sĩ Nhân học Văn hóa: Quản lý cộng đồng về đất đai của người Thái vùng Tây Bắc Việt Nam 1
Đánh giá Tóm tắt luận văn Tiến sĩ Nhân học Văn hóa: Quản lý cộng đồng về đất đai của người Thái vùng Tây Bắc Việt Nam
4.8 ( 10 lượt)
Nhấn vào bên dưới để tải tài liệu
Đang xem trước 10 trên tổng 21 trang, để tải xuống xem đầy đủ hãy nhấn vào bên trên
Chủ đề liên quan

Nội dung

ViÖn khoa häc x∙ héi viÖt nam HỌC VIỆN KHOA HỌC Xà HỘI ------------------------ Lương Thị Thu Hằng Qu¶n lý céng ®ång vÒ ®Êt ®ai cña ng−êi Th¸i vïng T©y B¾c ViÖt Nam Chuyªn ngμnh: Nh©n häc Văn hóa M· sè: 62 31 65 01 TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ NHÂN HỌC VĂN HÓA Hμ Néi - 2010 Công trình được hoàn thành tại: HỌC VIỆN KHOA HỌC Xà HỘI ViÖn khoa häc x∙ héi viÖt nam Tập thể hướng dẫn khoa học: 1. PGS. TS. Khổng Diễn 2. PGS. TS . Vương Xuân Tình Phản biện 1: PGS.TS. Lê Sỹ Giáo Phản biện 2: GS. TS. Phan Hữu Dật Phản biện 3: GS.TS. Ngô Đức Thịnh Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án cấp Học viện tại: Học viện Khoa học Xã hội, Viện Khoa học xã hội Việt Nam, số 477 Nguyễn Trãi, Thanh Xuân, Hà Nội Vào hồi........giờ......ngày........tháng.......năm 2010 Có thể tìm hiểu luận án tại: - Thư viện Quốc gia - Thư viện Học viện Khoa học xã hội - Thư viện Viện Dân tộc học DANH MỤC CÔNG TRÌNH Đà CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN 1. L−¬ng ThÞ Thu H»ng, (2008), “Qu¶n lý céng ®ång vÒ ®Êt ®ai cña ng−êi Th¸i ë T©y B¾c tõ n¨m 1993 ®Õn nay”, T¹p chÝ D©n téc häc, sè 1/2008, Hμ Néi. 2. L−¬ng ThÞ Thu H»ng (2007), “TruyÒn thèng qu¶n lý céng ®ång vÒ ®Êt ®ai cña ng−êi Th¸i t¹i x· ChiÒng La, huyện ThuËn Ch©u, S¬n La”, T¹p chÝ D©n téc häc sè 4/2007, Hμ Néi. 3. L−¬ng ThÞ Thu H»ng (2007), “Vai trß cña dßng hä trong ®êi sèng gia ®×nh n«ng th«n ViÖt Nam”, trong Kû YÕu héi th¶o “Gia ®×nh ViÖt Nam trong chuyÓn ®æi”, Ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu hîp t¸c ViÖt Nam – Thôy §iÓn, n¨m 2007, Hμ Néi. 4. Lương Thị Thu Hằng (2006), “Black Tai Women in Vietnam and The preservation of Cultural identity during The Doimoi Period” (Phụ nữ Thái Đen ở Việt Nam và bảo tồn bản sắc văn hóa Tháí trong thời kỳ đổi mới). Published in Tai Culture, Interdisciplinary Tai Studies Series (tạp chí Nghiên cứu Thái của Đức), Vol.19 /2006, Berlin, Đức. 5. Lương Thi Thu Hằng (2004), Vị thế của phụ nữ và nam giới trong hưởng dụng đất hiện nay, Tạp chí Khoa học về phụ nữ, số 5/2005, Hà Nội. 6. L−¬ng ThÞ Thu H»ng (2003), “VÞ thÕ cña phô n÷ vµ nam giíi trong h−ëng dông ®Êt hiÖn nay (nghiªn cøu tr−êng hîp ng−êi M−êng ë th«n MËt, x· v¨n MiÕu, huyÖn Thanh S¬n, tØnh Phó Thä”, Trong kû yÕu héi th¶o H−ëng dông ®Êt ë vïng cao ViÖt Nam, Trung t©m nghiªn cøu Giíi, M«i tr−êng & ph¸t triÓn bÒn v÷ng vμ ViÖn D©n téc häc, Hμ Néi. 7. L−¬ng ThÞ Thu H»ng (2002), “Vai trß cña phô n÷ Th¸i trong ho¹t ®éng kinh tÕ (nghiªn cøu ë b¶n Pót, x· ChiÒng Khoi, huyÖn Yªn Ch©u, tØnh S¬n La”, T¹p chÝ D©n téc häc sè 2/2002, Hμ Néi. 8. Lương Thi Thu Hằng (2002), Vài nét về người phụ nữ trong xã hội Thái, Tạp chí Khoa học về phụ nữ, số 6/2002, Hà Nội. 9. L−¬ng ThÞ Thu H»ng (2002), “Vai trß cña phô n÷ Th¸i trong các hoạt động kinh tế truyền thống hiện nay ở Yên Châu, Sơn La”, Tạp chí Dân tộc học, số 1/2002, Hà Nội. 1 më ®Çu 1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi luËn ¸n Qu¶n lý céng ®ång vÒ ®Êt ®ai lμ truyÒn thèng phæ biÕn cña nhiÒu téc ng−êi ë ViÖt Nam vμ trªn thÕ giíi. HiÖn nay, viÖc kÕ thõa vμ tiÕp thu c¸c lîi thÕ cña m« h×nh qu¶n lý céng ®ång truyÒn thèng trong qu¶n lý ®Êt ®ai vμ nguån tμi nguyªn lμ xu h−íng phæ biÕn ở nhiều nước, bëi c¸ch thøc nμy võa ph¸t huy ®−îc néi lùc cña céng ®ång, võa Ýt tèn kÐm lại đạt hiÖu qu¶. Céng ®ång c¸c d©n téc thiÓu sè ë khu vùc n«ng th«n miÒn nói cã vai trß rÊt quan träng trong ®êi sèng kinh tÕ - x· héi. Thùc tÕ ë miÒn nói ViÖt Nam hiÖn nay, vai trß cña céng ®ång trong ®êi sèng x· héi vÉn ®−îc duy tr× vμ ph¸t huy, ®Æc biÖt lμ trong vÊn ®Ò qu¶n lý ®Êt ®ai, nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn. §¶ng vμ Nhμ n−íc ViÖt Nam ®· cã nh÷ng chñ tr−¬ng, chÝnh s¸ch n©ng cao vai trß cña céng ®ång trong qu¶n lý x· héi vμ nguån tμi nguyªn. C¸c chñ tr−¬ng ®ã ®−îc thÓ hiÖn qua hμng lo¹t chÝnh s¸ch nh− x©y dùng h−¬ng −íc th«n b¶n, x©y dùng quy chÕ d©n chñ c¬ së, lËp l¹i chøc tr−ëng b¶n vμ thõa nhËn vai trß cña giμ lμng. VÒ vÊn ®Ò sö dông ®Êt, ë §iÒu 9, môc 3 LuËt §Êt ®ai söa ®æi n¨m 2003, céng ®ång ®· ®−îc thõa nhËn lμ mét ®èi t−îng ®−îc giao ®Êt, giao rõng. Ng−êi Th¸i vïng T©y B¾c ViÖt Nam lμ mét d©n téc cã truyÒn thèng qu¶n lý céng ®ång vÒ ®Êt ®ai tõ l©u ®êi. Trong giai ®o¹n hiÖn nay, viÖc giao ®Êt giao rõng cho céng ®ång ®ang ®−îc triÓn khai ë khu vùc T©y B¾c, song ®Ó thùc hiÖn cã hiÖu qu¶, cÇn nh×n nhËn mét c¸ch khoa häc vai trß thùc tÕ cña céng ®ång. Bªn c¹nh ®ã, kh¸i niÖm céng ®ång ®−îc hiÓu thÕ nμo trong bèi c¶nh cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña ViÖt Nam hiÖn nay vÉn lμ vÊn ®Ò cÇn lμm râ, quan niÖm vÒ céng ®ång, qu¶n lý céng ®ång vÒ ®Êt ®ai ph¶i ®−îc thèng nhÊt. §©y lμ mét vÊn ®Ò thùc tiÔn cÊp b¸ch cÇn ®−îc nghiªn cøu. Bëi vËy, ®Ò tμi luËn ¸n TiÕn sÜ chuyªn ngμnh Nh©n häc văn hóa/x· héi “Qu¶n lý céng ®ång vÒ ®Êt ®ai cña ng−êi Th¸i vïng T©y B¾c ViÖt Nam” ®−îc thùc hiÖn sÏ võa gi¶i quyÕt vÒ vÊn ®Ò häc thuËt, võa ®ãng gãp cho viÖc triÓn khai hiÖu qu¶ LuËt §Êt ®ai söa ®æi năm 2003, LuËt B¶o vÖ vμ Ph¸t triÓn Rõng n¨m 2004. 2. Môc tiªu, ph¹m vi vµ ®Þa bµn nghiªn cøu 2.1. Môc tiªu nghiªn cøu Môc tiªu cña ®Ò tμi luËn ¸n lμ trên cơ sở t×m hiÓu b¶n chÊt vμ vai trß cña qu¶n lý céng ®ång vÒ ®Êt ®ai cña ng−êi Th¸i ë T©y B¾c, sẽ làm rõ thùc tr¹ng cña qu¶n lý céng ®ång vÒ ®Êt ®ai trong bèi c¶nh tõ khi thùc hiÖn LuËt ®Êt ®ai 1993 ®Õn nay. Đồng thời gãp phÇn x©y dùng c¬ së khoa häc trong viÖc giao ®Êt cho céng ®ång ë c¸c ®Þa ph−¬ng ®−îc nghiªn cøu, theo tinh thÇn cña LuËt §Êt ®ai söa ®æi n¨m 2003, LuËt B¶o vÖ vμ Qu¶n lý Rõng n¨m 2004. 2.2. Ph¹m vi nghiªn cøu §Ò tμi luËn ¸n tËp trung nghiªn cøu hÖ thèng tæ chøc, ho¹t ®éng cña ph−¬ng thøc qu¶n lý céng ®ång vÒ ®Êt ®ai cña ng−êi Th¸i ë T©y B¾c trong đó tập trung vào qu¶n lý céng ®ång vÒ ®Êt canh t¸c, ®Êt rõng vμ nguån n−íc. T×m hiÓu c¸c yÕu tè biÕn ®æi cña c¬ chÕ ho¹t ®éng, lîi Ých, nhËn thøc cña céng ®ång vμ c¸ nh©n ®èi víi vÊn ®Ò qu¶n lý céng ®ång. Ph©n tÝch vai trß cña qu¶n lý céng ®ång trong bèi c¶nh thùc hiÖn LuËt §Êt ®ai n¨m 1993 vμ LuËt §Êt ®ai söa ®æi n¨m 2003, LuËt BV&PTR n¨m 2004. Ph©n tÝch t¸c ®éng cña qu¶n lý céng ®ång vÒ ®Êt ®ai trong ®êi sèng kinh tÕ vμ nhËn thøc cña ng−êi d©n ®èi víi vÊn ®Ò qu¶n lý céng ®ång hiÖn nay. 2.3. §Þa bµn nghiªn cøu Nghiªn cøu được tiến hành ở 15 th«n/b¶n, trong ®ã cã 10 b¶n ng−êi Th¸i thuéc 2 tØnh S¬n La vμ §iÖn Biªn, ngoμi ra cßn cã 05 b¶n ng−êi Th¸i vμ ng−êi Lμo t¹i c¸c tØnh Thanh Hãa, NghÖ An vμ huyÖn Noäng HÐt, tØnh Xiªng Kho¶ng thuéc Céng hßa D©n chñ Nh©n d©n Lμo ®Ó so s¸nh. 3. Néi dung nghiªn cøu Nghiên cứu c¸c ®Æc ®iÓm vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn, lÞch sö, kinh tÕ vμ x· héi cña ng−êi Th¸i vïng T©y B¾c, c¸c yÕu tè cña qu¶n lý céng ®ång vÒ ®Êt ®ai ë T©y B¾c giai ®o¹n tr−íc LuËt §Êt ®ai n¨m 1993 được quan tâm trước tiên. Trong ®ã ph©n tÝch c¸c thêi kú chuyÓn ®æi cña qu¶n lý ®Êt ®ai tr−íc n¨m 1954 vμ tõ n¨m 1954 ®Õn n¨m 1993. Tiếp theo là c¸c yÕu tè qu¶n lý céng ®ång vÒ ®Êt ®ai cña ng−êi Th¸i trên địa bàn tõ LuËt §Êt ®ai n¨m 1993 ®Õn nay. Trong phÇn nμy tËp trung ph©n tÝch vÊn ®Ò qu¶n lý céng ®ång tõ gãc ®é luËt vμ chÝnh s¸ch ®Êt ®ai qua mét sè thêi kú lÞch sö, qua c¸c mèc thời gian khi ra ®êi vμ söa ®æi luËt ®Êt ®ai cña Nhμ n−íc. Ph©n tÝch vÊn ®Ò qu¶n lý céng ®ång vÒ ®Êt ®ai sau thùc hiÖn LuËt §Êt ®ai n¨m 1993, vμ trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn LuËt §Êt ®ai söa ®æi n¨m 2003, LuËt BV&PTR n¨m 2004. VÊn ®Ò qu¶n lý céng ®ång tõ c¸c khÝa c¹nh c¬ cÊu tæ chøc, vËn hμnh, lîi Ých trong bèi c¶nh chÞu t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè kinh tÕ, thÓ chÕ, luËt vμ ®Þa lý cũng được quan tâm xem xét. 2 4. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu vµ nguån t− liÖu cña luËn ¸n §Ó thùc hiÖn ®Ò tμi nμy, tr−íc hÕt chóng t«i tiÕn hμnh nghiªn cøu th− tÞch vμ tæng quan tμi liÖu, sau ®ã nghiªn cøu diÒn d· t¹i c¸c ®iÓm ®−îc lùa chän. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu chñ yÕu ®−îc sö dông lμ diÒn d· d©n téc häc víi nhiÒu ®ît ®i kh¶o s¸t ë hai tØnh S¬n La vμ §iÖn Biªn, sau đó đi tiếp mét sè ®Þa ph−¬ng cã ng−êi Th¸i sinh sèng nh− NghÖ An, Thanh Hãa. Trong qu¸ tr×nh häc tËp vμ nghiªn cøu chóng t«i ®· ®−îc tiÕp cËn víi c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu nh©n häc x· héi. Do vËy trong luËn ¸n nμy, trªn nÒn t¶ng c¬ b¶n cña ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu ®iÒn d· d©n téc häc bao gåm c¸c kü thuËt thu thËp d÷ liÖu truyÒn thèng nh− quan s¸t, pháng vÊn s©u (bao gåm c¶ ph−¬ng ph¸p pháng vÊn håi cè) vμ chôp ¶nh - tøc thiªn vÒ nghiªn cøu ®Þnh tÝnh, chóng t«i ®· kÕt hîp víi ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu có sự tham gia của người dân nh− vÏ b¶n ®å tμi nguyªn, th¶o luËn nhãm vμ thùc hiÖn nghiªn cøu ®Þnh l−îng b»ng ®iÒu tra b¶ng hái hé gia ®×nh, xö lý sè liÖu theo phÇn mÒm SPSS. 4.1. Tiªu chÝ lùa chän ®iÓm nghiªn cøu §Ó lùa chän c¸c ®iÓm nghiªn cøu, chóng t«i x¸c ®Þnh cã c¸c ®iÓm nghiªn cøu s©u vμ ®iÓm nghiªn cøu so s¸nh. §èi víi c¸c ®iÓm nghiªn cøu s©u, tiªu chÝ ®Ó lùa chän lμ c¸c b¶n Th¸i vèn thuéc ph¹m vi c¸c m−êng lín trong hÖ thèng ch©u - m−êng truyÒn thèng cña ng−êi Th¸i vïng T©y B¾c (ë ®©y lμ M−êng Thanh vμ M−êng Muæi); nơi cßn l−u gi÷ nhiÒu yÕu tè v¨n hãa téc ng−êi truyÒn thèng, héi tô ®Çy ®ñ c¸c lo¹i h×nh ®Êt ®ai (ruéng, n−¬ng, rõng), thuéc ®èi t−îng ®−îc giao ®Êt rõng céng ®ång. Cô thÓ, chóng t«i ®· tiÕn hμnh nghiªn cøu s©u t¹i 06 b¶n ng−êi Th¸i, ®ã lμ c¸c b¶n: 1) B¶n T¶− (ThuËn Ch©u, tØnh S¬n La); 2) Huæi Mong (Yªn Ch©u, S¬n La); 3) ChÈu Qu©n (Quúnh Nhai, S¬n La); 4) M−êng Pån 1 (huyÖn §iÖn Biªn, tØnh §iÖn Biªn); 5) S¸t (huyÖn B¸ Th−íc, tØnh Thanh Hãa); 6) Na L−îng (huyÖn Kú S¬n, tØnh NghÖ An). §èi víi c¸c ®iÓm nghiªn cøu so s¸nh, tiªu chÝ ®Æt ra lμ b¶n ng−êi Th¸i hoÆc ng−êi Lμo (sinh sèng liÒn víi ng−êi Th¸i), cßn các hình thức qu¶n lý céng ®ång vÒ ®Êt ®ai, thuéc ph¹m vi giao ®Êt rõng céng ®ång cña Nhμ n−íc, hoÆc c¸c th«n/b¶n tham gia dù ¸n ph¸t triÓn l©m nghiÖp, ®−îc coi lμ céng ®ång ®−îc giao ®Êt giao rõng theo c¸c chÝnh s¸ch ph¸t triÓn l©m nghiÖp tõ sau n¨m 1993 trë l¹i ®©y. Trong ®iÒu kiÖn cho phÐp cña luËn ¸n, chóng t«i ®· tiÕn hμnh nghiªn cøu so s¸nh t¹i 15 điểm gồm 08 b¶n Th¸i vμ 01 b¶n ng−êi Lμo. Cô thÓ, ®ã lμ b¶n 1)B¸nh, x· Thanh Yªn, huyÖn §iÖn Biªn, tØnh §iÖn Biªn; 2) B¶n Na Sang 2 (b¶n ng−êi Lμo), x· Nóa Ngam, huyÖn §iÖn Biªn, tØnh §iÖn Biªn; 3) B¶n Phiªng Ban, x· Nμ TÊu, huyÖn §iÖn Biªn, tØnh §iÖn Biªn; 4) B¶n M−êng Mét, x· M−êng Mïn, huyÖn TuÇn Gi¸o, tØnh §iÖn Biªn; 5) B¶n Phiªng PÎn, x· Mïn Chung, huyÖn TuÇn Gi¸o, tØnh §iÖn Biªn; 6) B¶n C¶n, x· Quμi Cang, huyÖn TuÇn Gi¸o, tØnh §iÖn Biªn; 7) B¶n Noäng DÎ, x· NËm C¾n, huyÖn Kú S¬n, tØnh NghÖ An; 8) B¶n Th¼m Say, huyÖn Noäng HÐt, tØnh Xiªng Kho¶ng, Lμo; 9) B¶n Pa Khae, huyÖn Noäng HÐt, tØnh Xiªng Kho¶ng, Lμo. 4.2. Kü thuËt thu thËp d÷ liÖu C¸c kü thuËt ®−îc sö dông ®Ó thu thËp th«ng tin cho luËn ¸n gåm kü thuËt thu thËp th«ng tin ®Þnh tÝnh vμ ®Þnh l−îng. Nghiªn cøu ®Þnh tÝnh lμ mét ph−¬ng ph¸p truyÒn thèng vμ lμ thÕ m¹nh cña ngμnh nh©n häc, chóng t«i ®· sö dông c¸c c«ng cô cña ph−¬ng ph¸p nμy ®Ó tiÕn hμnh nghiªn cøu t¹i 15 ®iÓm b¶n vμ kÕt hîp sö dông ph−¬ng ph¸p ®Þnh l−îng t¹i c¸c ®iÓm cô thÓ gåm: Thu thËp d÷ liÖu ®Þnh tÝnh t¹i 15 ®iÓm nghiªn cøu: • Pháng vÊn s©u c¸ nh©n lμ ng−êi am hiÓu trong céng ®ång, giμ lμng, tr−ëng b¶n (55 ng−êi). • Pháng vÊn s©u b¸n cÊu tróc, pháng vÊn kh«ng chÝnh thøc (22 ng−êi). • Th¶o luËn nhãm môc tiªu theo giíi, tuæi, nhãm hé vμ hé ph©n lo¹i theo c¬ cÊu d©n sè vμ kinh tÕ (13 nhãm, mçi nhãm tõ 7 ®Õn 11 ng−êi). Thu thËp d÷ liÖu ®Þnh l−îng t¹i 03 ®iÓm nghiªn cøu: • Pháng vÊn b»ng b¶ng hái ®Þnh l−îng hé gia ®×nh ë b¶n T¶−, x· ChiÒng La, huyÖn ThuËn Ch©u, tØnh S¬n La (50 hé). • Pháng vÊn b¶ng hái ®Þnh l−îng hé gia ®×nh t¹i b¶n M−êng Pån 1, x· M−êng Pån, huyÖn §iÖn Biªn, tØnh §iÖn Biªn (50 hé). • Pháng vÊn b¶ng hái ®Þnh l−îng hé gia ®×nh t¹i b¶n Huæi Mong, x· ChiÒng HÆc, huyÖn Yªn Ch©u, S¬n La (50 hé). Trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu ®iÒn d·, ph−¬ng ph¸p quan s¸t tham dù, vÏ b¶n ®å, s¬ ®å, biÓu ®å, chôp ¶nh vμ thu thËp t− liÖu thèng kª, v¨n b¶n (x·, huyÖn, tØnh, v¨n b¶n chÝnh s¸ch ®Êt ®ai) còng ®−îc tiÕn hμnh ë tÊt c¶ c¸c ®iÓm nghiªn cøu ®−îc lùa chän. 4.3. Kü thuËt ph©n tÝch d÷ liÖu Sè liÖu ®Þnh tÝnh thu thËp tõ 15 ®iÓm nghiªn cøu ®−îc ph©n tÝch theo nhãm c¸c vÊn ®Ò vμ kÕt qu¶ xö lý ®−îc thÓ hiÖn theo d¹ng m« t¶ vμ ph©n tÝch. C¸c d÷ liÖu ®Þnh tÝnh ®−îc chó träng 3 ph©n tÝch theo c¸c nhãm vÊn ®Ò cô thÓ lμ: kh¸i niÖm, quan niÖm, ®¸nh gi¸, nhËn thøc, thùc tr¹ng ®êi sèng vμ c¸c quan ®iÓm cña ng−êi ®−îc pháng vÊn vÒ vÊn ®Ò qu¶n lý vμ sö dông ®Êt ®ai, vÊn ®Ò qu¶n lý vμ sö dông ®Êt céng ®ång. Sè liÖu ®Þnh l−îng ®−îc xö lý b»ng ch−¬ng tr×nh SPSS vμ tr×nh bμy theo b¶ng, biÓu, h×nh vμ s¬ ®å. Trong qu¸ tr×nh nhËp vμ ch¹y sè liÖu ®Þnh l−îng theo ch−¬ng tr×nh phÇn mÒn SPSS, chóng t«i chó träng lùa chän c¸c biÕn sè vÒ ®Êt ®ai, thu nhËp, ph©n c«ng lao ®éng theo giíi đối với qu¶n lý vμ sö dông ®Êt, n−íc, tμi nguyªn rõng trong quan hÖ víi qu¶n lý céng ®ång vÒ ®Êt ®ai. Tuy nhiªn, trong ®iÒu kiÖn cho phÐp, chóng t«i míi chØ tiÕn hμnh thu thËp ®−îc sè liÖu pháng vÊn hé theo b¶ng hái ®Þnh l−îng t¹i 03 ®iÓm nghiªn cøu. Do vËy, c¸c sè liÖu ®Þnh l−îng ®−îc ph©n tÝch vμ so s¸nh (SPSS) chØ n»m trong ph¹m vi 03 ®iÓm nghiªn cøu nªu trªn. 5. §ãng gãp cña luËn ¸n §©y lμ luËn ¸n TiÕn sÜ Nh©n häc x· héi ®Çu tiªn nghiªn cøu vÒ vÊn ®Ò ®Êt ®ai, trong ®ã tËp trung vμo lÜnh vùc qu¶n lý céng ®ång. LuËn ¸n cã nh÷ng ®ãng gãp chñ yÕu nh− sau: • Phân tích và nhận ®Þnh b¶n chÊt vμ vai trß cña qu¶n lý céng ®ång vÒ ®Êt ®ai cña ng−êi Th¸i trong x· héi truyÒn thèng ë vïng T©y B¾c. • Làm rõ thùc tr¹ng qu¶n lý ®Êt céng ®ång cña ng−êi Th¸i ë T©y B¾c hiÖn nay. Ph©n tÝch vai trß cña céng ®ång trong qu¶n lý ®Êt ®ai, ®Æc biÖt lμ ®Êt rõng, trong bèi c¶nh triÓn khai LuËt ®Êt ®ai 1993, LuËt ®Êt ®ai söa ®æi 2003 vμ c¸c chÝnh s¸ch ®Êt ®ai kh¸c trong giai ®o¹n §æi míi. • Xem xÐt sù t−¬ng t¸c gi÷a c¸ch thøc qu¶n lý ®Êt céng ®ång truyÒn thèng vμ c¸c chÝnh s¸ch ®Êt ®ai cña Nhμ n−íc trong bèi c¶nh nªu trªn. Qua ®ã, luËn ¸n gãp phÇn x©y dùng c¬ së khoa häc trong triÓn khai viÖc giao ®Êt, giao rõng cho céng ®ång ë c¸c ®Þa ph−¬ng ®−îc nghiªn cøu, theo tinh thÇn cña LuËt §Êt ®ai söa ®æi n¨m 2003, LuËt BV&PTR n¨m 2004. 6. KÕt cÊu cña luËn ¸n Luận án ®−îc kÕt cÊu thành 04 chương nh− sau: Ch−¬ng 1: Tæng quan tµi liÖu vµ ®Þnh h−íng nghiªn cøu Ch−¬ng 2: Ng−êi Th¸i ë T©y B¾c và vÊn ®Ò qu¶n lý céng ®ång vÒ ®Êt ®ai Ch−¬ng 3: Qu¶n lý céng ®ång vÒ ®Êt ®ai cña ng−êi Th¸i ë T©y B¾c tr−íc sù ra ®êi cña LuËt §Êt §ai n¨m 1993 Ch−¬ng 4: Qu¶n lý céng ®ång vÒ ®Êt ®ai cña ng−êi Th¸i ë T©y B¾c tõ n¨m 1993 ®Õn nay Chương 1 Tæng quan tμi liÖu, CƠ SỞ LÝ THUYẾT vμ ®Þnh h−íng nghiªn cøu 1.1. Tæng quan tµi liÖu C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ qu¶n lý nguån tμi nguyªn trong n−íc vμ quèc tÕ cho thÊy ®· cã rÊt nhiÒu quèc gia ®ang ph¸t huy tèt vai trß cña céng ®ång trong qu¶n lý ®Êt ®ai vμ nguån tμi nguyªn, ®Æc biÖt lμ ®Êt rõng. HiÖn nay, trªn thÕ giíi xu thÕ ph©n cÊp qu¶n lý tμi nguyªn ngμy cμng ®−îc thÓ hiÖn râ nÐt trong c¸c cuéc c¶i c¸ch kinh tÕ chÝnh trÞ nhất là ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn. Ph©n cÊp qu¶n lý tμi nguyªn thiªn nhiªn ®−îc thÓ hiÖn b»ng viÖc chÝnh quyÒn trung −¬ng trao quyÒn cho ng−êi d©n vμ ®Þa ph−¬ng cã quyÒn tù m×nh quyÕt ®Þnh nh÷ng vÊn ®Ò cã tÝnh chÊt ®Þa ph−¬ng. Theo mét sè nhμ nghiªn cøu trªn thÕ giíi, ë c¶ ph−¬ng diÖn lý thuyÕt còng nh− thùc tiÔn, ph©n cÊp qu¶n lý tμi nguyªn thiªn nhiªn mang l¹i nh÷ng lîi Ých thiÕt thùc, ®¶m b¶o tÝnh c«ng b»ng vμ hiÖu qu¶ trong viÖc tiÕp cËn c¸c nguån lùc. Ph©n cÊp qu¶n lý cã thÓ lμm gi¶m chi phÝ giao dÞch trong viÖc khai th¸c vμ b¶o tån tμi nguyªn, t¨ng c−êng sù tham gia cña ng−êi d©n, céng ®ång trong viÖc ra quyÕt ®Þnh, c¶i thiÖn tÝnh hiÖu qu¶ vμ c«ng b»ng trong qu¶n lý tμi nguyªn thiªn nhiªn. §ång thêi cßn t¹o ®iÒu kiÖn cho ng−êi d©n ph¸t huy tri thøc b¶n ®Þa truyÒn thèng, nh»m ®¸p øng nhu cÇu h−ëng lîi cña chÝnh ng−êi d©n së t¹i (Agrawal, Srun, 1999, tr.30). Mét thùc tÕ ë nhiÒu n−íc trªn thÕ giíi ®· cho thÊy sù thÊt b¹i cña ph−¬ng thøc qu¶n lý tËp trung ®èi víi tμi nguyªn thiªn nhiªn. Ch¼ng h¹n nh− ë ch©u Mü La tinh, nhμ n−íc trung −¬ng n¾m tÊt c¶ c¸c quyÒn qu¶n lý tμi nguyªn, c¸c quyÒn ®ã th−êng v−ît qu¸ kh¶ n¨ng qu¶n lý cña nhμ n−íc. Nhμ n−íc ®· kh«ng ®ñ kh¶ n¨ng qu¶n lý tèt c¸c khu rõng dÉn tíi t×nh tr¹ng v« chñ, ®©y chÝnh lμ nguyªn nh©n dÉn tíi sù suy tho¸i tμi nguyªn rõng ë khu vùc nμy trong nh÷ng thËp kû qua. Vμo nh÷ng n¨m cuối thế kỷ XX, tr−íc sù thÊt b¹i cña ph−¬ng thøc qu¶n lý tËp trung tμi nguyªn rõng, t¹i Mexico ®· xuÊt hiÖn m« h×nh thu hót ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng vμo việc qu¶n lý rõng. M« h×nh giao rõng tù nhiªn cho c¸c nhãm ®Þa ph−¬ng (Ejidos) vμ céng ®ång ®Þa ph−¬ng ®· chøng tá nh÷ng hiÖu qu¶ to lín (Donal. A. Messrschmid, 1996). 4 Trong mét nghiªn cøu vÒ rõng céng ®ång ë Thôy §iÓn, t¸c gi¶ Lars Carlsson sau khi ph©n tÝch c¸c c¸ch thøc cña h−ëng dông ®Êt céng ®ång, nªu lªn mèi liªn kÕt chÆt chÏ gi÷a ®Êt rõng céng ®ång víi nhμ n−íc, ph©n tÝch vai trß cña nhμ n−íc, céng ®ång vμ c¸ nh©n trong vÊn ®Ò qu¶n lý m¹ng l−íi rõng céng ®ång t¸c gi¶ ®· ®i ®Õn nhËn ®Þnh r»ng vÝ dô cña Thôy §iÓn chøng tá nhμ n−íc ®ãng vai trß quan träng trong viÖc s¾p ®Æt hÖ thèng. §iÒu kiÖn tiªn quyÕt cho hÖ thèng céng ®ång ho¹t ®éng hiÖu qu¶ lμ ng−êi tæ chøc. Kinh nghiÖm tÝch lòy tõ rõng céng ®ång ë Thôy §iÓn lμ b»ng chøng cho vai trß quan träng cña hÖ thèng céng ®ång trong viÖc x©y dùng x· héi. Một nghiên cứu khác về quản lý rừng cộng đồng ở Mỹ cũng cho thấy mô hình quản lý cộng đồng về đất rừng vẫn mang tính thời sự và hiệu quả ngay ở các quốc gia có nền công nghiệp phát triển. Nghiên cứu này đã mô tả một cách khá chi tiết cấu trúc và thực trạng quản lý rừng cộng đồng ở một Quận của thành phố Morris, bang New Jersey, Mỹ (Paul Cowie và Cộng sự, 2010). Kh¸c víi mét sè quèc gia Châu Mỹ và Mü La tinh, mét sè quèc gia ch©u ¸ ®· thùc hiÖn ph©n cÊp qu¶n lý vμ ®ang ph¸t huy tèt vai trß cña céng ®ång trong qu¶n lý ®Êt ®ai, ®Æc biÖt lμ tμi nguyªn rõng. Tr−êng hîp Nepal tr−íc n¨m 1978, hÇu hÕt rõng do nhμ n−íc qu¶n lý song ®· kh«ng cã hiÖu qu¶. Trong thêi gian nh÷ng n¨m 1993 - 1995, thùc hiÖn ®¹o luËt míi vÒ ®Êt ®ai, chÝnh quyÒn c¸c cÊp huyÖn vμ x· cña Nepal ®· cã thÓ ®¹i diÖn nhμ n−íc giao rõng cho céng ®ång. §Õn nay c¸c nhãm hé đã cïng nhau hîp t¸c ®Ó ph¸t triÓn céng ®ång, x©y dùng quü tiÕt kiÖm tõ nguån vèn b¸n c¸c s¶n phÈm rõng...chÝnh s¸ch giao rõng cho céng ®ång ®· ®em l¹i hiÖu qu¶ tèt trong qu¶n lý tμi nguyªn vμ ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi ë Nepal (Kashav Raj Kanel, 2001). T¹i mét sè n−íc §«ng Nam ¸, qu¶n lý tμi nguyªn l¹i ®øng tr−íc mét th¸ch thøc kh«ng thÓ tr¸nh khái ®ã lμ vÊn ®Ò t¨ng tr−ëng kinh tÕ, ®¶m b¶o chÊt l−îng m«i tr−êng vμ an ninh l−¬ng thùc ph¶i ®i ®«i víi viÖc ®¶m b¶o tÝnh ®Æc thï cña ®Þa ph−¬ng bao gåm c¶ ®a d¹ng sinh th¸i vμ ®a d¹ng v¨n hãa. Trong bèi c¶nh nμy, mét sè nghiªn cøu gÇn ®©y ®· chØ ra r»ng ®Ó qu¶n lý tèt nguån tμi nguyªn, ®Æc biÖt lμ tμi nguyªn rõng, cÇn t¹o ®iÒu kiÖn cho ng−êi d©n vμ céng ®ång ®Þa ph−¬ng tham gia nhiÒu h¬n vμo qu¸ tr×nh quyÕt ®Þnh liªn quan ®Õn tμi nguyªn (R.J. Fisher et al, 2000). ë ViÖt Nam, trong vÊn ®Ò qu¶n lý nguån tμi nguyªn, c¸c m« h×nh qu¶n lý ®· tr¶i qua nhiÒu thêi kú lÞch sö kh¸c nhau. Tr−íc thêi kú C¶i c¸ch ruéng ®Êt n¨m 1954 (hay C¶i c¸ch d©n chñ ë miÒn nói) tμi nguyªn vμ ®Êt rõng ë vïng cao chñ yÕu do c¸c céng ®ång lμng, b¶n t¹i ®Þa ph−¬ng qu¶n lý. Thêi kú ®ã, diÖn tÝch rõng còn lín, tμi nguyªn còn giμu, d©n sè thÊp, nhu cÇu khai th¸c s¶n phÈm rõng kh«ng v−ît qu¸ giíi h¹n sinh th¸i. Ph−¬ng thøc qu¶n lý céng ®ång vÒ ®Êt ®ai vμ tμi nguyªn cã ý nghÜa quan träng trong ®êi sèng kinh tÕ, v¨n hãa x· héi cña c¸c d©n téc thiÓu sè vïng cao, qu¶n lý céng ®ång ®· rÊt hiÖu qu¶ trong viÖc b¶o vÖ nguån tμi nguyªn. Sau C¶i c¸ch ruéng ®Êt, trong bèi c¶nh kinh tÕ kÕ ho¹ch hãa tËp trung, Nhμ n−íc qu¶n lý toμn bé tμi nguyªn vμ ®Êt ®ai. Tuy nhiªn, Nhμ n−íc ®· kh«ng ®ñ kh¶ n¨ng ®Ó kiÓm so¸t hÕt nguån tμi nguyªn. Mét sè nhμ nghiªn cøu cho r»ng, nguyªn nh©n cña sù suy tho¸i tμi nguyªn nªu trªn chñ yÕu lμ do ph−¬ng thøc qu¶n lý tËp trung, dÉn ®Õn t×nh tr¹ng së h÷u kh«ng râ rμng, së h÷u toμn d©n cã nghÜa lμ mäi ng−êi ®Òu lμ chñ nh−ng thùc tÕ nh− lμ v« chñ, quyÒn h−ëng lîi kh«ng giíi h¹n, ai còng cã kh¶ n¨ng tiÕp cËn c¸c nguån lîi, mét t×nh tr¹ng ®−îc gäi lμ “cha chung kh«ng ai khãc” (Donal. A. Messerschmid, 1996). Khi ®Ò cËp ®Õn néi dung vμ môc tiªu cña qu¶n lý céng ®ång vÒ ®Êt ®ai, mçi chuyªn ngμnh, mçi tæ chøc hay c¬ quan chøc n¨ng tiÕp cËn vÊn ®Ò nμy theo c¸c gãc ®é kh¸c nhau. C¸c tæ chøc b¶o tån thiªn nhiªn cho r»ng, qu¶n lý céng ®ång vÒ tμi nguyªn nh»m ®¶m b¶o sù ®a d¹ng sinh häc; c¸c tæ chøc ph¸t triÓn nhÊn m¹nh vÊn ®Ò b¶o vÖ nguån tμi nguyªn vμ sù ph¸t triÓn; nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa d©n tóy mong muèn n©ng cao quyÒn lùc cho ng−êi d©n; c¸c d©n téc b¶n ®Þa l¹i tranh ®Êu ®Ó ®ßi quyÒn lîi hay gi÷ g×n v¨n hãa cho céng ®ång cña hä (Vương Xuân Tình, Bùi Minh Đạo, 2003). Mét nghiªn cøu cña Ng©n hμng ThÕ giíi cho r»ng viÖc qu¶n lý tμi nguyªn thiªn nhiªn dùa vμo céng ®ång ®· ®−îc ¸p dông réng r·i ë mét sè tØnh nh− S¬n La, §iÖn Biªn, §¾k L¾k, tuy nhiªn c¸c yÕu tè liªn quan ®Õn qu¶n lý l©m nghiÖp céng ®ång ch−a ®−îc lμm râ vμ chÝnh s¸ch L©m nghiÖp ViÖt Nam míi chØ hç trî hai m« h×nh lμ qu¶n lý l©m nghiÖp nhμ n−íc vμ l©m nghiÖp hé gia ®×nh. Nghiªn cøu nμy còng chØ ra r»ng kh¶ n¨ng qu¶n lý tμi nguyªn dùa vμo céng ®ång nhÊt lμ ®èi víi rõng phßng hé vμ rõng ®Æc dông lμ rÊt lín nh»m cè g¾ng g¾n môc tiªu b¶o vÖ, sö dông hîp lý nguån tμi nguyªn rõng vμ tháa m·n nhu cÇu cña ng−êi d©n (Ulrich Apel và cộng sự, 2002, tr.113). Nghiªn cøu vÒ qu¶n lý rõng céng ®ång nμy ®−îc thùc hiÖn ë khu b¶o tån Pï Lu«ng, thuéc hai huyÖn B¸ Th−íc vμ Quan Hãa cña tØnh Thanh Hãa, c¸c c− d©n thuéc ®Þa bμn nghiªn cøu chñ yÕu lμ ng−êi Th¸i (82,6%) vμ ng−êi M−êng (16,1%) cßn l¹i lμ c¸c d©n téc kh¸c. Nghiªn cøu nμy còng ®· ®−a ra c¸c c©u hái: LiÖu cã c¸c thiÕt chÕ qu¶n lý truyÒn thèng 5 hay kh«ng? NÕu cã th× c¬ chÕ tæ chøc cña nã nh− thÕ nμo? Cã thÓ dïng nh÷ng c¬ chÕ ®ã lμm nÒn t¶ng ph¸t triÓn qu¶n lý rõng céng ®ång hay kh«ng?. C©u tr¶ lêi cho c¸c c©u hái trªn cña nghiªn cøu nμy lμ kh«ng hÒ cã bÊt cø mét thiÕt chÕ truyÒn thèng nμo hoÆc nÕu cã th× ®· bÞ l·ng quªn do ¶nh h−ëng cña hÖ thèng chÝnh trÞ x· héi chñ nghÜa, ®· lμm thay ®æi tiªu chuÈn vμ gi¸ trÞ truyÒn thèng cña ng−êi d©n, kÓ c¶ nh÷ng vïng miÒn nói xa x«i (Ulrich Apel và cộng sự, 2002, tr.142). Tuy nhiªn khi nghiªn cøu nμy ®−a ra c¸c gi¶ thiÕt vμ kÕt luËn vÒ thiÕt chÕ qu¶n lý céng ®ång truyÒn thèng ®èi víi ®Êt rõng hoÆc c¸c biÕn ®æi cña c¸c thiÕt chÕ ®ã th× vÉn cßn thiÕu c¸c b»ng chøng ®Ó lý gi¶i mang tÝnh thuyÕt phôc cho c¸c ý kiÕn mμ hä ®· ®−a ra. §©y còng lμ mét gîi ý ®Ó ®Ò tμi luËn ¸n ®i s©u t×m hiÓu vÒ b¶n chÊt, vai trß vμ sù biÕn ®æi cña h×nh thøc qu¶n lý céng ®ång vÒ ®Êt ®ai cña c− d©n Th¸i vïng T©y B¾c. Tõ c¸c t− liÖu vμ nghiªn cøu vÒ lÞch sö, d©n téc häc tr−íc ®©y cho thÊy lÞch sö h×nh thμnh d©n téc Th¸i ë T©y B¾c, ViÖt Nam g¾n liÒn víi c¸c c«ng cuéc x©m chiÕm vμ khai ph¸ ®Êt ®ai (Ngô Đức Thịnh, Cầm Trọng, 1999; Cầm Trọng, Bùi Tịnh, Nguyễn Hữu Ưng, 1975). X· héi truyÒn thèng cña ng−êi Th¸i ®−îc h×nh thμnh, ph¸t triÓn trªn c¬ së nÒn t¶ng lμ ruéng ®Êt, ®©y lμ téc ng−êi ®· tõng cã mét hÖ thèng qu¶n lý céng ®ång vÒ ®Êt ®ai rÊt chÆt chÏ trªn c¬ së nhμ n−íc tiền phong kiÕn Th¸i ë T©y B¾c ViÖt Nam. §iÓm qua c¸c nghiªn cøu tr−íc ®©y vÒ ng−êi Th¸i vμ ®Êt ®ai cã thÓ thÊy c¸c th«ng tin vÒ kü thuËt, kinh tÕ, chÝnh s¸ch, ®−îc ®Ò cËp ®Õn nhiÒu h¬n, ng−îc l¹i Ýt cã c¸c th«ng tin vÒ tËp qu¸n qu¶n lý vμ sö dông ®Êt d−íi gãc ®é d©n téc häc. §Æc biÖt thiÕu v¾ng c¸c nghiªn cøu vÒ qu¶n lý céng ®ång, còng nh− sù t−¬ng t¸c gi÷a qu¶n lý ®Êt ®ai truyÒn thèng cña c¸c d©n téc thiÓu sè vμ chÝnh s¸ch ®Êt ®ai hiÖn nay cña Nhμ n−íc. Trong thêi gian qua ®· cã mét sè nghiªn cøu d©n téc học đối với qu¶n lý céng ®ång vÒ ®Êt ®ai ë T©y Nguyªn, nh÷ng nghiªn cøu nμy cßn Ýt g¾n víi vÊn ®Ò kinh tÕ x· héi vμ vÊn ®Ò ph¸t triÓn cña céng ®ång (Trung tâm Khoa học xã hội và Nhân văn Quốc Gia, 2002). Trong một nghiªn cøu về Tây Nguyên, t¸c gi¶ V−¬ng Xu©n T×nh cho r»ng trong bèi c¶nh thùc hiÖn LuËt §Êt ®ai hiÖn nay, viÖc x¸c ®Þnh kh¸i niÖm céng ®ång ph¶i linh ho¹t ®Ó phï hîp víi sù qu¶n lý cña Nhμ n−íc, víi xu thÕ d©n c−, d©n téc ph©n bè xen cμi ë T©y Nguyªn. T¸c gi¶ còng nhÊn m¹nh r»ng, t×nh tr¹ng mÊt ®Êt, mua b¸n ®Êt, tranh chÊp ®Êt ®ai, thiÕu ®Êt canh t¸c ®ang diÔn ra ngμy cμng phæ biÕn, kÐo theo nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc nh− ph¸ rõng, suy tho¸i m«i tr−êng vμ xung ®ét s¾c téc... mét phÇn lμ hÖ qu¶ cña tÝnh kh«ng phï hîp cña chÝnh s¸ch ®Êt ®ai cña Nhμ n−íc ta víi truyÒn thèng së h÷u céng ®ång cña c¸c d©n téc t¹i chç (Vương Xuân Tình, 2002). Mét sè t¸c gi¶ ®· m« t¶ vÒ c¸c lo¹i h×nh do céng ®ång qu¶n lý nh− rõng thiªng, rõng ma, rõng mã n−íc, tuy nhiªn c¸c t¸c gi¶ nμy míi chØ dõng l¹i ë ®ã chø kh«ng ®i s©u t×m hiÓu vÒ tæ chøc c¬ cÊu, c¸ch thøc vËn hμnh, lÞch sö cña hÖ thèng qu¶n lý nμy nh− thÕ nμo (Cục Lâm Nghiệp, 2001). Mét nghiªn cøu ë Yªn Ch©u, S¬n La ®· chØ ra r»ng: chÕ ®é së h÷u theo h×nh thøc céng ®ång (ë ng−êi Th¸i §en) cho phÐp më réng diÖn tÝch canh t¸c vμ ®¶m b¶o an toμn ®Ó thóc ®Èy mäi ng−êi ®Çu t− vμo ®Êt. Nghiªn cøu nμy cho r»ng tÝnh cè kÕt x· héi, tÝnh céng ®ång trong phạm vi b¶n vμ mèi quan t©m ®Õn sù c«ng b»ng lμ c¸c nÐt chung trong c¸c b¶n lμng ng−êi Th¸i §en. C¸c b¶n lμng ng−êi Th¸i §en cã chung mét lÞch sö ®−îc ®Æc tr−ng bëi sù tù trÞ t−¬ng ®èi vμ së h÷u ®Êt c«ng (Đào Minh Trường và Thomas Sikor, 2000, tr.52). Trong qu¶n lý céng ®ång vÒ ®Êt ®ai, ®· cã hμng lo¹t c¸c nghiªn cøu vÒ qu¶n lý rõng céng ®ång, l©m nghiÖp céng ®ång cña c¸c nhμ khoa häc ë ngμnh n«ng, l©m nghiÖp, tuy nhiªn c¸c nghiªn cøu nμy míi ®Ò cËp ®Õn c¸c h×nh thøc cña qu¶n lý rõng céng ®ång ë mét sè c¸ch thøc qu¶n lý cña ng−êi d©n chø ch−a cã nghiªn cøu nμo chØ ra ®−îc yÕu tè vÒ mÆt con ng−êi, nh÷ng chñ thÓ chÝnh cña qu¶n lý céng ®ång lμ nh− thÕ nμo. Bên cạnh những thành tựu và hiệu quả về chính sách cho vấn đề quản lý và sử dụng đất rừng, cộng đồng vẫn thiếu các điều kiện để phát huy vai trò của quản lý của mình. Về mặt luật pháp lý, cộng đồng không được thế chấp, bảo lãnh, góp vốn kinh doanh bằng giá trị quyền sử dụng rừng được giao. Cộng đồng không có quyền thế chấp để vay vốn đầu tư bảo vệ và phát triển rừng như hộ gia đình, trong khi nguồn lực của cộng đồng rất hạn chế nên phải trông chờ vào sự hỗ trợ của nhà nước và các dự án quốc tế. Song nguồn vốn của nhà nước cũng hạn chế, còn các dự án quốc tế thì không phải nơi nào, lúc nào cũng có. Lâm nghiệp cộng đồng chủ yếu được thực hiện ở vùng sâu, vùng xa, tỷ lệ đói nghèo cao, trình độ dân trí thấp, cơ sở hạ tầng yếu kém, thiếu vốn, thiếu hiểu biết về kỹ thuật do vậy nếu không có các điều kiện cần và đủ, thì quản lý cộng đồng sẽ gặp rất nhiều các khó khăn. Quản lý rừng cộng đồng đáp ứng nhu cầu sinh kế ở các vùng sâu, vùng xa vùng đồng bào dân tộc thiểu số phù hợp với tập quán truyền thống, điều kiện sản xuất và thị trường kém phát triển, trình độ quản lý còn thấp. Các sản phẩm từ rừng chủ yếu được sử dụng cho tiêu dùng trong cộng đồng như gỗ để làm nhà, củi đốt, khai thác lâm sản ngoài gỗ. Rừng được quản lý theo truyền thống được quy định trong hương ước của cộng đồng. Nhà nước và địa 6 phương cần có chính sách riêng về quy chế khai thác và sử dụng lâm sản c ng như cung cấp các dịch vụ kỹ thuật, tổ chức và vốn để cộng đồng có thể quản lý rừng. 1.2 . Cơ sở lý thuyết và đÞnh h−íng nghiªn cøu Trên thế giới hiện nay đang có nhiều trường phái lý thuyết về vấn đề quản lý cộng đồng, phân quyền và đồng quản lý. Quản lý tài sản công (công sản) trên cơ sở cộng đồng là luận điểm quan trọng được nhấn mạnh trong nghiên cứu về kinh tế học của Giáo sư Elinor Ostrom (Đại học Indiana) - nhà khoa học chính trị nổi tiếng người Mỹ, giúp bà trở thành người phụ nữ đầu tiên trên thế giới giành được một trong những giải thưởng sáng giá nhất về khoa học - Giải Nobel kinh tế năm 2009. GS.Ostrom được coi là một trong những học giả hàng đầu trong lĩnh vực nghiên cứu công sản. Nghiên cứu của bà thường nhấn mạnh tới mối quan hệ giữa con người với hệ sinh thái, trong đó con người vừa giúp ngăn chặn vừa là nguyên nhân gây ra không ít sự sụp đổ của hệ sinh thái. Trong công trình phân tích quản lý kinh tế của mình, Ostrom đã chỉ ra rằng, các cộng đồng địa phương (những người sử dụng) có thể tự mình quản lý công sản tốt hơn so với các quyền lực áp đặt từ bên ngoài. Bởi các nhà quản lý quan liêu thường không có thông tin chính xác, còn các công dân và người sử dụng tài sản đó lại nắm rõ thông tin hơn ai hết. Nghiên cứu này đã đưa việc phân tích các thể chế kinh tế phi thị trường “từ ngoài rìa trở thành trung tâm của phân tích kinh tế”, trái hẳn với quan niệm cũ cho rằng, hệ thống tài nguyên dùng chung cần phải được chính quyền trung ương quản lý hoặc được tư nhân hóa. Và đây cũng chính là điểm được Viện Khoa học Hoàng gia Thụy Điển (RSAS) đánh giá cao. Theo GS. Ostrom, công sản là những tài nguyên mà nhiều người có thể sử dụng nhưng việc tiêu dùng của người này làm giảm khả năng tiêu dùng của người kia, ví dụ như bãi cá, đồng cỏ, rừng, nước, không khí, đại dương…Tuy nhiên, Ostrom không tán thành với quan điểm của nhà sinh vật học Garrett Hardin khi ông này cho rằng, để hạn chế việc khai thác tài nguyên quá mức thì cần phải tư nhân hóa hoặc đánh thuế thật cao, tức là áp dụng các quy định từ bên ngoài cộng đồng, thường do chính quyền trung ương tiến hành. Căn cứ vào rất nhiều nghiên cứu của mình, GS.Ostrom nhận thấy, việc quản lý công sản của cộng đồng thường được thực hiện rất tốt. Do vậy, bà đề xuất giải pháp thứ ba, đó là giữ nguyên tính chất "của chung" của tài nguyên và để người sử dụng tự tạo ra hình thức quản lý phù hợp cho mình. Trong nghiên cứu của mình GS.Ostrom khẳng định, trong nhiều trường hợp, các thể chế quản lý công sản của cộng đồng tỏ ra hiệu quả và có tính bền vững. Trái lại, nhiều quy định hạn chế sử dụng tài nguyên của chính phủ với mục đích bảo vệ các tài nguyên này lại trở thành phản tác dụng do sự thiếu hiểu biết về hoàn cảnh cũng như tập quán của địa phương. Tuy nhiên, Ostrom cũng nhấn mạnh, việc tự quản lý của cộng đồng không phải lúc nào cũng thành công. Có nhiều ví dụ cho thấy tư nhân hóa hay quy định của chính phủ mang lại các kết quả tốt hơn. Muốn quản lý hiệu quả, cần phải dân chủ hóa quá trình ra quyết định, tức là đa số người sử dụng phải có quyền tác động tới việc điều chỉnh thay đổi quy định. Chính quyền phải tôn trọng quyền của cộng đồng những người sử dụng tài nguyên. Thêm vào đó, việc giám sát và thực thi nên do những người sử dụng tự thực hiện thay vì do người bên ngoài. Theo lý thuyết của Ostrom, chính những người sử dụng tài nguyên công cộng sẽ thành lập hệ thống quản lý của chính họ, qua thử nghiệm thực tế, Ostrom đề xuất một số nguyên tắc quản lý cộng đồng như sau: 1. Ai làm chủ gì, có chức năng gì?; 2. Phương thức giải quyết các xung đột lợi ích.; 3. Trách nhiệm của mỗi cá nhân trong việc duy trì tài nguyên tương ứng với lợi ích mà họ hưởng.; 4. Cơ chế giám sát và xử lý do chính các thành viên thực hiện hay qua một người nào đó được ủy quyền và chịu trách nhiệm giải trình trước cộng đồng...; 5. sTrừng phạt phải từng bước nặng dần.; 6. Các quyết định càng được bàn luận và thông qua một cách dân chủ, đa số có quyền tham gia sửa đổi quy định đã có thì quyết định càng thành công.; 7. Quyền tự tổ chức đó của các thành viên phải được nhà chức trách bên ngoài nhìn nhận. GS.Ostrom đã thử nghiệm các phương thức lý thuyết này và lần lượt công bố kết quả qua các công trình với những cộng sự của bà là Walker và Gardner (năm 1992 và 1994); của Dawes, McTavish và Shaklee (năm 1977); của Marwell và Ames (năm 1979, 1980). Những năm gần đây bà thử nghiệm ở các cộng đồng quy mô lớn, với các cộng sự Dietz và Stern (2003)... Song song đó, các nhà nghiên cứu khác cũng đi theo “con đường thứ ba” này của bà, như Yamagishi (1986), Fehr và Gchter (2000) về tính hiệu quả của phương thức cộng đồng...So sánh với lý thuyết cộng đồng quản lý của Ostrom, một số nhà phân tích ở Việt Nam cho rằng chủ trương khoán hộ của ông Kim Ngọc ở Vĩnh Phúc cách đây hơn 40 năm chính là một “bằng chứng sống” cho cái nhìn của Nobel kinh tế 2009 Elinor Ostrom. Chủ trương khoán hộ của ông Kim Ngọc và việc quản lý nông thôn bế tắc cho đến khi được cởi trói từ năm 1986 là những minh chứng cho cái nhìn của Elinor Ostrom. Có thể muộn một chút, nhưng nghĩ rằng chính giải Nobel kinh tế 2009 đã phần nào chứng minh cho tính thực tiễn trong vấn đề phân cấp quản lý mà ông Kim Ngọc khởi xướng trước đây (Danh Đức, 2009). 7 Bên cạnh lý thuyết quản lý cộng đồng của Ostrom, phân quyền trong quản lý tài nguyên cũng là một lý thuyết được sử dụng rộng rãi trên thế giới. Quản lý tài nguyên dựa vào cộng đồng đa dạng, bao gồm các cách thức nhẳm chia sẻ một cách rộng rãi các mối quan tâm và liên kết các mục đích vì môi trường bằng cách trao quyền quản lý tài nguyên từ cấp trung ương đến địa phương. Chủ trương của vấn đề trao quyền là một cách thức để phát triển các điều kiện kinh tế xã hội của các vùng nông thôn nghèo, cải thiện quản lý tài nguyên bền vững và lôi kéo sự tham gia của người địa phương (Kellelt, 2000). Những nghiên cứu gần đây cho thấy sự hoài nghi về tính thực tiễn của quản lý tài nguyên dựa vào cộng đồng, vì các nghiên cứu cho rằng trong thực tế hiệu quả của tính công bằng trong quản lý tài nguyên cộng đồng (QLTNCĐ) thấp hơn so với sự kỳ vọng của các nhà hoạch định (Agarwal 2001, Agarwal và Ostrom 2001). Một số nhà nghiên cứu khác cho rằng, QLTNCĐ sẽ làm tăng sự công bằng nhưng dựa trên một cách thức hợp lý. Để nghiên cứu sâu hơn về tính công bằng EW và RECOFT một nhóm các nhà nghiên cứu và các nhà thực thi chính sách về QLTNCĐ từ các nước Nepal, India, Cambodia, Trung Quốc, Lào, Indonesia, Philipine, Thái Lan, và Việt Nam tham gia hội thảo lần thứ 11 về QLRCĐ cho rằng công bằng không phải là một khái niệm mới, công bằng trong QLTNCĐ rất ít được bàn đến; sự thiếu rõ ràng minh bạch trong định nghĩa đã ảnh hưởng đến sự đánh giá tính công bằng trong QLTNCĐ; cần phải thúc đẩy tính công bằng trong QLTNCĐ, nhưng chưa có định nghĩa cụ thể, cũng chưa có kiểm chứng, và mức độ công bằng phải đạt được và cách thức tốt nhất để đạt được mong muốn đó như thế nào; điểm mạnh và điểm yếu của cách thức để đạt tới sự công bằng này (RECOFTC, 2006). Một xu hướng lý thuyết nữa về quản lý tài nguyên trên thế giới và ở Việt Nam hiện nay là lý thuyết về đồng quản lý. Tác giả Grazia đã định nghĩa Đồng quản lý là một loại hình mà ở đó quyền ra quyết định, trách nhiệm riêng và chung được chia sẻ giữa các bên nhà nước và các bên tham gia, cụ thể là người dân tại chỗ và cộng đồng địa phương, định cư hoặc du cư, những người phụ thuộc vào nguồn tài nguyên thiên nhiên, xét về mặt văn hóa hoăc sinh kế (Grazia, 2010). IUCN cũng đưa ra định nghĩa về đồng quản lý là: Đồng quản lý nguồn tài nguyên thiên nhiên là một thỏa thuận đối tác trong đó nhóm người sử dụng tài nguyên có quyền sử dụng tài nguyên thiên nhiên trên đất chủ sở hữu của nhà nước (khu vưc đã xác định) đồng thời có trách nhiệm quản lý bền vững tài nguyên (gồm bảo vệ). Người sử dụng tài nguyên và các chính quyền địa phương cùng nhau đàm phàn thỏa thuận đối tượng nào có thể làm gì, ở đâu, khi nào, bằng cách nào và bao nhiêu trên một diện tích tài nguyên cụ thể được thực hiện và giám sát bởi chính những người sử dụng tài nguyên. (IUCN, 2010). Theo một số nhà nghiên cứu, đồng quản lý là một mô hình có thể áp dụng với bất ký hệ sinh thái nào và bất kỳ phạm trù nào của quản lý TNTN. Đồng quản lý cho phép tính linh hoạt nhiều hơn trong các phương pháp quản lý có thể được xây dựng đề phù hợp hơn với tình hình từng địa phương. Chia sẻ trách nhiệm và lợi ích trong quản lý TNTN được coi là bản chất của đồng quản lý. Chuyển giao trách nhiệm và lợi ích trong quản lý TNTN được coi là bản chất của quản lý cộng đồng (Steven Swan, 2010). Về mặt vĩ mô, quản lý cộng đồng ở Việt Nam hiện nay đang được thực hiện trong lĩnh vực quản lý rừng là chủ yếu. Quản lý rừng bền vững (QLRBV) đã trở thành một nguyên tắc đối với quản lý kinh doanh rừng đồng thời c ng là một tiêu chuẩn mà quản lý rừng phải đạt tới. Hiện tại có hai định nghĩa đang được sử dụng ở Việt Nam. Theo ITTO (Tổ chức gỗ nhiệt đới quốc tế), QLRBV là quá trình quản lý những lâm phận ổn định nhằm đạt được một hoặc nhiều hơn những mục tiêu quản lý rừng đã đề ra một cách rõ ràng, như đảm bảo sản xuất liên tục những sản phẩm và dịch vụ mong muốn mà không làm giảm đáng kể những giá trị di truyền và năng suất tương lai của rừng và không gây ra những tác động không mong muốn đối với môi trường tự nhiên và xã hội. Các định nghĩa trên nhằm bảo đảm sự bền vững về kinh tế, xã hội và môi trường, cụ thể: Bền vững về kinh tế là bảo đảm kinh doanh rừng lâu dài liên tục với năng suất, hiệu quả ngày càng cao (không khai thác lạm vào vốn rừng; duy trì và phát triển diện tích, trữ lượng rừng; áp dụng các biện pháp kỹ thuật làm tăng năng suất rừng). Bền vững về mặt xã hội là bảo đảm kinh doanh rừng phải tuân thủ các luật pháp, thực hiện tốt các nghĩa vụ đóng góp với xã hội, bảo đảm quyền hạn và quyền lợi c ng như mối quan hệ tốt với nhân dân, với cộng đồng địa phương. Bền vững về môi trường là bảo đảm kinh doanh rừng duy trì được khả năng phòng hộ môi trường và duy trì được tính đa dạng sinh học của rừng, đồng thời không gây tác hại đối với các hệ sinh thái khác. Để đảm bảo tính bền vững, các nguyên lý quản lý rừng phải đảm bảo sự bình đẳng giữa các thế hệ trong sử dụng tài nguyên rừng, vấn đề chìa khoá để bảo đảm nguyên lý bình đẳng giữa các thế hệ trong quản lý tài nguyên rừng là bảo đảm năng suất và các điều kiện tái sinh của nguồn tài nguyên có khả năng tái tạo này. Một trong những nguyên tắc cần tuân thủ là tỷ lệ sử dụng lâm sản không được vượt quá khả năng tái sinh của rừng. Tất cả mọi người đều có
This site is protected by reCAPTCHA and the Google Privacy Policy and Terms of Service apply.