Nội dung

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT LÊ BÁ HƢNG ĐIỀU KIỆN CÓ HIỆU LỰC CỦA DI CHÚC MIỆNG THEO QUY ĐỊNH CỦA BỘ LUẬT DÂN SỰ VIỆT NAM Chuyên ngành: Luật dân sự Mã số: 60 38 30 TÓM TẮT LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2013 Công trình đƣợc hoàn thành tại Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội Cán bộ hướng dẫn khoa học: PGS. TS Nguyễn Minh Tuấn Phản biện 1: …………………………………………… Phản biện 2: ……………………………………………. Luận văn sẽ đƣợc bảo vệ trƣớc Hội đồng chấm luận văn thạc sĩ họp tại Khoa Luật – Đại học Quốc gia Hà Nội. Vào hồi: …….. giờ ….. ngày ….. tháng…… năm…….. Có thể tìm hiểu luận văn tại: Trung tâm tư liệu Khoa Luật – Đại học Quốc gia Hà Nội Trung tâm Thông tin Thư viện – Đại học Quốc gia Hà Nội MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Bảng chữ viết tắt MỞ ĐẦU......................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài ..................................................... 1 2. Tình hình nghiên cứu đề tài ......................................................................... 2 3. Mục đích, nhiệm vụ, phạm vi nghiên cứu đề tài .......................................... 3 4. Phương pháp tiếp cận đề tài ......................................................................... 5 5. Những điểm mới của luận văn ..................................................................... 5 6. Kết cấu của luận văn .................................................................................... 6 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ DI CHÚC ............................ 7 1.1. VÀI NÉT VỀ THỪA KẾ VÀ QUYỀN THỪA KẾ .......................... 7 1.2. KHÁI NIỆM, PHÂN LOẠI, ĐẶC ĐIỂM CỦA DI CHÚC .............. 8 1.2.1. Khái niệm di chúc .............................................................................. 8 1.2.2. Phân loại di chúc ............................................................................. 10 1.2.3. Đặc điểm của di chúc ...................................................................... 11 1.3. QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT DÂN SỰ VIỆT NAM VỀ HÌNH THỨC DI CHÚC .................................................................. 14 1.3.1. Hình thức di chúc trong Luật Hồng Đức ......................................... 14 1.3.2. Hình thức di chúc trong Luật Gia Long ........................................... 15 1.3.3. Hình thức di chúc dưới thời pháp thuộc .......................................... 15 1.3.4. Hình thức di chúc giai đoạn từ 1945 đến nay .................................. 18 1.4. QUY ĐỊNH VỀ HÌNH THỨC DI CHÚC THEO PHÁP LUẬT MỘT SỐ NƯỚC TRÊN THẾ GIỚI .................................... 25 1.4.1. Quy định về hình thức của di chúc theo Bộ luật dân sự của nước cộng hòa Pháp ........................................................................ 25 1.4.2. Quy đinh về hình thức di chúc theo Bộ luật dân sự Nhật Bản ............. 26 1.4.3. Quy đinh của Bộ luật dân sự và thương mại Thái Lan về hình thức của di chúc ............................................................................... 28 1.4.4. Quy định về hình thức di chúc theo pháp luật Hoa Kỳ .................... 29 Kết luận chƣơng 1 ........................................................................................ 32 Chương 2: CÁC ĐIỀU KIỆN CÓ HIỆU LỰC CỦA DI CHÚC .............. 34 2.1. NGƯỜI LẬP DI CHÚC .................................................................. 34 2.1.1. Yêu cầu về độ tuổi của người lập di chúc ........................................ 34 2.1.2. Yêu cầu về nhận thức ...................................................................... 37 2.2. Ý CHÍ CỦA NGƯỜI LẬP DI CHÚC ............................................. 38 2.2.1. Người lập di chúc hoàn toàn tự nguyện ........................................... 38 2.2.2. Người lập di chúc không bị đe dọa .................................................. 40 2.2.3. Người lập di chúc không bị lừa dối ................................................. 40 1 2.3. VỀ NỘI DUNG CỦA DI CHÚC .................................................... 41 2.3.1. Ngày, tháng, năm lập di chúc .......................................................... 41 2.3.2. Họ, tên và nơi cư trú của người lập di chúc ..................................... 42 2.3.3. Họ, tên người, cơ quan, tổ chức được hưởng di sản ........................ 44 2.3.4. Di sản để lại và nơi có di sản ........................................................... 44 2.3.5. Việc chỉ định người thực hiện nghĩa vụ và nội dung của nghĩa vụ.................47 2.3.6. Quyết định để lại di sản cho nhiều người thừa kế theo di chúc ............ 47 2.4. VỀ HÌNH THỨC CỦA DI CHÚC .................................................. 48 2.4.1 Di chúc bằng văn bản ...................................................................... 48 2.4.2. Di chúc miệng ................................................................................. 49 Kết luận chƣơng 2 ........................................................................................ 61 Chương 3: THỰC TRẠNG GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP VỀ THỪA KẾ THEO DI CHÚC MIỆNG TẠI TÒA ÁN VÀ PHƢƠNG HƢỚNG HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ DI CHÚC MIỆNG .............................................................................. 62 3.1. THỰC TRẠNG GIẢI QUYẾT NHỮNG TRANH CHẤP VỀ TÍNH HỢP PHÁP CỦA DI CHÚC MIỆNG TẠI TÒA ÁN NHÂN DÂN .................................................................................... 62 3.2. MỘT SỐ TRANH CHẤP VỀ THỪA KẾ THEO DI CHÚC MIỆNG ............. 69 3.2.1. Tranh chấp về hiệu lực của di chúc do dì chúc miệng nhưng không có hai người làm chứng ghi chép như quy định, tuy là di chúc có điều kiện nhưng Tòa án vẫn xử theo di chúc.......................... 69 3.2.2 Tranh chấp về hiệu lực của di chúc miệng và di chúc bằng văn bản........ 71 3.2.3. Phân chia di sản trong trường hợp di chúc miệng lập không đúng thủ tục ..................................................................................... 74 3.2.4. Công nhận di chúc miệng trong trường hợp di chúc miệng lập không đúng thủ tục .................................................................... 75 3.3. MỘT SỐ KIẾN NGHỊ GIẢI PHÁP NHÀM HOÀN THIỆN THỪA KẾ THEO DI CHÚC MIỆNG ............................................ 77 3.3.1. Quy định chung vè di chúc miệng ................................................... 77 3.3.2. Quy định về người đi công chứng, chứng thực di chúc ................... 77 3.3.3. Những bất cập trong việc công chứng, chứng thực di chúc............. 78 3.3.4. Về hình thức di chúc miệng chung của vợ, chồng ........................... 79 3.3.5. Điều kiện người làm chứng di chúc miệng ...................................... 80 3.3.6. Sự đồng ý của cha, mẹ đối với con từ đủ mười lăm tuổi đến chưa đủ mười tám tuổi để lại di chúc miệng........................................... 81 3.3.7. Quy định pháp luật về việc hủy bỏ di chúc miệng........................... 81 3.3.8. Di chúc phi văn bản khác ................................................................ 82 Kết luận chƣơng 3 ........................................................................................ 82 KẾT LUẬN .................................................................................................. 84 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................... 86 2 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài Thừa kế là một quan hệ pháp luật phổ biến trong đời sống xã hội. Trong giai đoạn hiện nay, khi số lượng và giá trị tài sản của cá nhân ngày càng đa dạng, phong phú về số lượng lẫn giá trị thì vấn đề thừa kế di sản cũng nảy sinh nhiều dạng tranh chấp. Bộ luật dân sự của Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam 1995 và Bộ luật dân sư 2005 đã ban hành quy định về các điều kiện có hiệu lực của di chúc miệng, nhưng việc hiểu và áp dụng những quy định đó trong việc giải quyết phân chia di sản thừa kế theo di chúc miệng trên thực tế còn nhiều bất cập. Những khó khăn thường được thể hiện trong việc xác định phải có những điều kiện gì thì di chúc miệng mới được coi là hợp pháp, điều kiện của người để lại di chúc, ý chí của người để lại di chúc, nội dung của di chúc và hình thức của di chúc miệng. Trong thực tiễn thì các quy định của pháp luật về các điều kiện có hiệu lực của di chúc miệng còn có những cách hiểu khác nhau, dẫn tới việc nhận định và quyết định không giống nhau của một số bản án giải quyết cùng một vụ án tranh chấp về các điều kiện có hiệu lực của di chúc miệng. Do vậy, việc nghiên cứu nhằm làm rõ những quy định của pháp luật về các điều kiện có hiệu lực của di chúc miệng theo quy định của Bộ luật dân sự 1995 và Bộ luật dân sự 2005 là đáp ứng kịp thời những đòi hỏi của lý luận và thực tiễn. Qua nghiên cứu đề tài, tác giả cũng muốn xác định ý nghĩa của chế định về thừa kế nói chung và thừa kế theo di chúc miệng nói riêng. Với việc nghiên cứu đề tài, tác giả muốn hoàn thiện hơn nữa những quy định pháp luật về điều kiện có hiệu lực của di chúc miệng, nhằm mục đích nâng cao hơn nữa hiệu quả điều chỉnh của những quy định này trong Bộ luật dân sự. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Cũng như thừa kế theo pháp luật, thừa kế theo di chúc nói chung và đặc biệt là điều kiện có hiệu lực của di chúc miệng đã được hầu hết các luật gia, các nhà lập pháp của các nước trên thế giới nghiên cứu. Có thể dễ dàng nhận thấy rằng, Bộ luật dân sự của các nước đều quy định về quyền định đoạt bằng di chúc của chủ sở hữu tài sản nhằm chuyển dịch tài sản của mình cho người khác. Quyền định đoạt bằng di chúc là quyền dân sự được Nhà nước bảo hộ, được ghi nhận trong Hiến pháp của Nhà nước ta và của các nước khác trên thế giới. 3 Ở nước ta, việc nghiên cứu về thừa kế theo di chúc nói chung và nghiên cứu về các điều kiện có hiệu lực của di chúc miệng nói riêng đã có từ xa xưa. Chúng ta có thể kể đến nhiều bộ luật như: Bộ luật Hồng Đức, Bộ luật Gia Long, Dân luật Bắc kỳ, Dân luật Trung Kỳ,... Kể từ khi nước Việt Nam dân chủ cộng hòa ra đời, các điều kiện có hiệu lực của di chúc miệng cũng đã được các nhà lập pháp nghiên cứu, nhưng những quy định đó còn đơn giản và chưa đầy đủ. Trong số các loại văn bản này, đáng chú ý là Thông tư số 81-TATC ngày 24-7-1981 của Tòa án nhân dân tối cao hướng dẫn giải quyết tranh chấp thừa kế (đúc kết từ thực tiễn xét xử của ngành Tòa án nhân dân) và Pháp lệnh Thừa kế ngày 10-9-1990. Chỉ khi Bộ luật dân sự năm 1995 được ban hành thì vấn đề các điều kiện có hiệu lực của di chúc miệng mới được quy định rõ ràng hơn. Đặc biệt đã có những bước chuyển mình để hoàn thiện quy định về điều kiện có hiệu lực di chúc miệng. Tuy nhiên, trong quá trình thực hiện Bộ luật này, cũng còn nhiều vấn đề cần phải trao đổi để hoàn thiện hơn. Nhận thức được vấn đề này, tác giả luận văn đã nghiên cứu trong một diện hẹp về các điều kiện có hiệu lực của di chúc miệng để nhằm làm sáng tỏ việc xác định các điều kiện có hiệu lực của di chúc theo quy định của Bộ luật dân sự năm 1995 và Bộ luật dân sự năm 2005. Với kết quả nghiên cứu của đề tài: "Điều kiện có hiệu lực của di chúc miệng theo quy định của Bộ luật dân sự Việt Nam" sẽ giúp các cơ quan lập pháp ban hành các văn bản dưới luật để hoàn thiện những quy định về điều kiện có hiệu lực của di chúc miệng, đồng thời giúp các cơ quan áp dụng pháp luật trong việc nhận thức đúng đắn và toàn diện khi giải quyết những tranh chấp về các điều kiện có hiệu lực của di chúc nói chung và di chúc miệng nói riêng. 3. Mục đích, nhiệm vụ, phạm vi nghiên cứu đề tài Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của đề tài nhàm làm sáng tỏ quy định của Bộ luật dân sự về điều kiện có hiệu lực di chúc, cơ sở lý luận thực tiễn của các quy định pháp luật về điều kiện có hiệu lực di chúc miệng thông qua việc phân tích các quy định của pháp luật dân sự hiện hành về điều kiện có hiệu lực của di chúc nói chung, di chúc miệng nói riêng, đánh giá thực trạng những tranh chấp dân sự liên qua đến di chúc miệng. Từ đó đưa ra những kiến nghi hoàn thiện quy định pháp luật về điều kiện có hiệu lực di chúc miệng ở nước ta. 4 Nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài - Luận văn nghiên cứu một cách có hệ thống về các điều kiện có hiệu lực của di chúc miệng theo quy định của pháp luật ở Việt Nam. - Luận văn tập trung nghiên cứu có hệ thống và toàn diện từng điều kiện có hiệu lực của di chúc miệng theo quy định của Bộ luật dân sự năm 1995 và Bộ luật dân sự năm 2005, hiệu quả điều chỉnh của những quy định pháp luật về các điều kiện đó. Luận văn tìm ra những điểm phù hợp với đời sống xã hội và những điểm cần phải bổ sung các quy định về các điều kiện có hiệu lực của di chúc miệng theo quy định của Bộ luật dân sự. - Qua nghiên cứu, tác giả luận văn có những kiến nghị nhằm hoàn thiện một bước những quy định của pháp luật về các điều kiện có hiệu lực của di chúc miệng, giúp các nhà lập pháp bổ sung những quy định còn thiếu về các điều kiện có hiệu lực của di chúc miệng để đáp ứng kịp thời những đòi hỏi của xã hội trong quan hệ thừa kế nói chung và thừa kế theo di chúc nói riêng. Phạm vi nghiên cứu đề tài Nội dung của luận văn không nghiên cứu toàn diện những quy định của pháp luật về thừa kế nói chung và thừa kế theo di chúc nói riêng, mà chỉ tập trung nghiên cứu về các điều kiện có hiệu lực của di chúc miệng được quy định trong Bộ luật dân sự của Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 1995 và Bộ luật dân sự của Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 2005. Qua đó, tác giả so sánh, đối chiếu với những quy định pháp luật trước khi Bộ luật dân sự được ban hành để làm nổi bật tính hiện đại của những quy định về các điều kiện có hiệu lực của di chúc trong Bộ luật dân sự năm 1995 và Bộ luật dân sự năm 2005. Mặt khác, đề tài cũng có sự so sánh (ở diện hẹp) về các điều kiện có hiệu lực của di chúc ở các nước như Nhật Bản, Cộng hòa Pháp, Mỹ, Thái Lan với Việt Nam. Ngoài ra luận văn phân tích tình hình giải quyết của tòa án từ 2001 đến 2005 về các tranh chấp thừa kế nói chung,và phân tích những vụ án cụ thể liên quan đến di chúc miệng. Để từ đó rút ra những hướng hoàn thiện, quy định pháp luật về điều kiện có hiệu lực di chúc miệng. 4. Phƣơng pháp tiếp cận đề tài Dựa trên phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước và pháp luật, luận văn sử dụng 5 phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử. Bên cạnh đó, những phương pháp khoa học khác như: So sánh, phân tích, tổng hợp, thống kê cũng được sử dụng để giải quyết những vấn đề mà đề tài đã đặt ra. 5. Những điểm mới của luận văn - Luận văn phân tích có hệ thống những quy định pháp luật về các điều kiện có hiệu lực của di chúc miệng. Qua nghiên cứu, luận văn chỉ ra những quy định phù hợp với quan hệ thừa kế theo di chúc và những điểm còn bất cập về các điều kiện có hiệu lực của di chúc miệng trong Bộ luật dân sự năm 2005 - Kết quả nghiên cứu đề tài, tác giả đã có những điểm mới sau đây: + Đây là luận văn được nghiên cứu lần đầu tiên ở nước ta ở cấp thạc sĩ luật học. + Luận văn hệ thống hóa được những quy định pháp luật về điều kiện có hiệu lực của di chúc ở Việt Nam từ năm 1945 đến nay, làm cơ sở để nghiên cứu toàn diện và hệ thống những quy định của pháp luật về các điều kiện có hiệu lực của di chúc miệng được quy định trong Bộ luật dân sự năm 1995 và Bộ luật dân sự năm 2005. + Luận văn chỉ ra những hạn chế, những vấn đề còn thiếu của những quy định pháp luật về điều kiện có hiệu lực của di chúc miệng trong Bộ luật dân sự năm 2005, qua đó có những kiến nghị khoa học nhằm hoàn thiện những quy định pháp luật về các điều kiện có hiệu lực của di chúc miệng trong Bộ luật dân sự năm 2005. + Luận văn chỉ ra được những bất cập trong việc hiểu không đúng các quy định pháp luật về các điều kiện có hiệu lực của di chúc miệng trong việc áp dụng pháp luật, đồng thời có những kiến nghị để các cơ quan nhà nước có thẩm quyền ban hành những văn bản hướng dẫn cần thiết. 6. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương. Chương 1: Những vấn đề lý luận về di chúc Chương 2: Các điều kiện có hiệu lực di chúc Chương 3: Thực trạng giải quyết tranh chấp về thừa kế theo di chúc miệng tại tòa án và phương hướng hoàn thiện pháp luật về hình thức di chúc miệng Những kết quả nghiên cứu của luận văn. 6 Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ DI CHÚC 1.1. KHÁI NIỆM, ĐẶC ĐIỂM VÀ PHÂN LOẠI DI CHÚC Trong pháp luật Việt Nam, Điều 649 Bộ luật dân sự năm 1995 và Điều 646 Bộ luật dân sự năm 2005: "Di chúc là sự thể hiện ý chí của cá nhân nhằm chuyển tài sản của mình cho người khác sau khi chết". Di chúc chính là phương tiện để phản ánh ý chí của người có tài sản trong việc định đoạt tài sản của họ cho người khác hưởng sau khi người lập di chúc chết. Một người có thể có nhiều bản di chúc định đoạt một loại tài sản và những di chúc này đều thể hiện ý chí tự nguyện của họ, phù hợp với những quy định của pháp luật nhưng không phải tất cả các di chúc trên đều phát sinh hiệu lực mà di chúc có hiệu lực pháp luật là di chúc thể hiện ý chí sau cùng của người lập di chúc. 1.1.2. Hình thức của di chúc Theo quy định tại Điều 652 Bộ luật dân sự năm 1995 (Điều 649 Bộ luật dân sự năm 2005), di chúc được thể hiện dưới hai hình thức: Di chúc bằng văn bản và di chúc miệng. Pháp luật chỉ cho phép người lập di chúc miệng trong những trường hợp đặc biệt theo quy định tại Điều 654 Bộ luật dân sự năm 1995 (Điều 651 Bộ luật dân sự năm 2005). 1.2.2. Phân loại di chúc Căn cứ vào hình thức của di chúc ta chia di chúc thành hai loại sau: di chúc bằng văn bản và di chúc miệng. - Di chúc bằng văn bản: là loại di chúc được thể hiện dưới dạng chữ viết có chữ ký hoặc điểm chỉ của người lập di chúc. Di chúc bằng văn bản bao gồm các loại sau: + Di chúc bằng văn bản có người làm chứng + Di chúc bằng văn bản không có người làm chứng + Di chúc bằng văn bản có chứng thực của Ủy ban nhân dân xã,phường, thị trấn chứng nhận của công chứng Nhà nước + Di chúc bằng văn bản có giá trị như di chúc được công chứng, chứng thực - Di chúc miệng: là sự bày tỏ bằng lời nói ý chí của người để lại di sản thừa kế lúc còn sống trong việc định đoạt khối di sản của mình cho người khác sau khi mình chết. 7 1.2.3. Đặc điểm của di chúc Di chúc thể hiện ý chí đơn phương của người lập di chúc. Di chúc thể hiện sự định đoạt tài sản của người lập di chúc nhằm chuyển dịch tài sản cho người khác, sau khi người lập di chúc chết. Di chúc là một loại giao dịch dân sự đặc biệt, chỉ có hiệu lực khi người lập di chúc chết. 1.3. QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT DÂN SỰ VIỆT NAM VỀ HÌNH TỨC DI CHÚC 1.3.1. Hình thức di chúc trong Luật Hồng Đức Theo Điều 390 Quốc triều hình luật thì cha mẹ nhiều tuổi về già phải có trách nhiệm lo làm chúc thư để lại tài sản cho con cái, quy định này nhằm tránh sự tranh chấp tài sản về sau. Di chúc được lập dưới dạng văn bản gọi là chúc thư. Người có tài sản có thể tự viết chúc thư trong trường hợp không biết chữ thì chúc thư có thể nhờ xã trưởng viết thay và chứng thực (Điều 366 Quốc triều hình luật). Trong trường hợp chúc thư không tuân thủ hình thức do pháp luật quy định thì sẽ không có giá trị pháp lý lúc đó di sản thừa kế được chia theo pháp luật. 1.3.2. Hình thức di chúc trong Luật Gia Long So với thời Lê, thời Nguyễn mà cụ thể là trong bộ Hoàng Việt Luật Lệ có rất ít chế định liên quan đến thừa kế. Tuy nhiên những nguyên tắc về quan hệ tài sản và thừa kế cơ bản vẫn tương tự như luật thời nhà Lê nhưng đối với hình thức thừa kế theo di chúc thì trong Hoàng Việt Luật Lệ lại không quy định về hình thức của di chúc mà chỉ có quy định về người thừa kế theo di chúc có quyền nhận di sản sau khi cha mẹ chết (mục 10 quyển 6 Hộ Luật) 1.3.3. Hình thức di chúc dƣới thời Pháp thuộc Điều 321 Bộ Dân luật Bắc Kỳ quy định người vợ không có quyền lập di chúc để định đoạt tài sản riêng của mình nếu không được người chồng đồng ý. Người cha có thể lập chúc thư để định đoạt tài sản của mình tùy theo ý mình, nhưng phải giữ quyền lợi cho người vợ chính. Người lập chúc thư có thể truất quyền thừa kế của một hay nhiều người trong những người được thừa kế. Việc truất quyền thừa kế phải lập thành văn bản do viên quản lý văn khế lập hoặc do lý trưởng nơi cư trú của người lập chúc thư. Chúc thư phải làm thành văn bản hoặc do viên quản lý văn khế làm ra hoặc có công chứng thị thực. Chúc thư không có viên chức thị thực phải do người 8