Nội dung

BỘ GIÁO DỤC ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG NGUYỄN THỊ LINH KA ĐẶC ĐIỂM TIỂU THUYẾT NGUYỄN ĐÌNH CHÍNH NHÌN TỪ LÝ THUYẾT PHÂN TÂM HỌC Chuyên ngành Mã số : Văn học Việt Nam : 60.22.01.21 TÓM TẮT LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN Đà Nẵng - Năm 2016 Công trình được hoàn thành tại ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG Người hướng dẫn khoa học: TS. LÊ THỊ HƯỜNG Phản biện 1: TS. Bùi Bích Hạnh Phản biện 2: PGS. TS. Hồ Thế Hà Luận văn đã được bảo vệ trước Hội đồng chấm Luận văn tốt nghiệp Thạc sĩ Khoa học Xã hội và Nhân văn họp tại Đại học Đà Nẵng vào ngày 10 tháng 9 năm 2016. Có thể tìm hiểu luận văn tại:  Trung tâm Thông tin-Học liệu, Đại học Đà Nẵng  Thư viện trường Đại học Sư phạm, Đại học Đà Nẵng 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Phân tâm học (psychoanalyse) do Sigmund Freud (1856 - 1939) sáng lập. Ông được biết đến như một nhà tâm lí học đầu tiên phân tích sự hiện hữu, sự can thiệp của vô thức vào đời sống của con người một cách hệ thống nhất. Học thuyết Freud ảnh hưởng lớn đến triết học, tâm lý học, xã hội học, y học…và đặc biệt là văn học, một lĩnh vực khoa học nhân văn. Ở Việt Nam, qua những bước thăng trầm, phân tâm học Freud để lại dấu ấn đậm nhạt trong nhiều giai đoạn văn học, ở cả hai lĩnh vực sáng tác lẫn phê bình. Sau 1986, trong xu thế hội nhập toàn cầu, với việc tiếp nhận những lí thuyết mới, không thể phủ nhận vai trò của phân tâm học trong đời sống văn học. Ở lĩnh vực sáng tác, đặc biệt thể loại tiểu thuyết, dấu ấn phân tâm học đậm nét ở nhiều tác phẩm của Nguyễn Bình Phương, Hồ Anh Thái, Y Ban, Tạ Duy Anh,…trong đó Nguyễn Đình Chính là một hiện tượng tiêu biểu. Tiểu thuyết của Nguyễn Đình Chính không nhiều, nhưng với hai tác phẩm Ngày hoàng đạo và Online…ba lô nhà văn đã thật sự khẳng định phong cách, đặc biệt nếu soi chiếu từ phân tâm học. Dấu ấn phân tâm học không ngẫu nhiên trong thế giới nghệ thuật tiểu thuyết Nguyễn Đình Chính mà nhà văn có ý thức vận dụng lí thuyết Freud để khắc họa cũng như giải mã con người hiện đại. Chọn đề tài Đặc điểm tiểu thuyết Nguyễn Đình Chính nhìn từ lý thuyết phân tâm học,luận văn nhằm mục đích khẳng định những đóng góp mới mẻ trong tư duy nghệ thuật cũng như phong cách nhà văn. Qua đó khẳng định giá trị nhân văn và những đóng góp đáng ghi 2 nhận của tiểu thuyết Nguyễn Đình Chính vào tiến trình cách tân tiểu thuyết Việt Nam đương đại. Mặc khác, trong sự đổi mới tư duy tiểu thuyết, Nguyễn Đình Chính là nhà văn gây những luồng tiếp nhận khác nhau. Dùng lý thuyết phân tâm học để soi sáng thế giới nghệ thuật tiểu thuyết Nguyễn Đình Chính là hướng đi có nhiều ưu thế. Từ đó có thể lí giải vì sao cùng một hiện tượng văn học nhưng cách đánh giá lại không thuần nhất ở từng thời điểm lịch sử. 2. Lịch sử vấn đề 2.1. Những công trình, bài báo liên quan gián tiếp đến đề tài Qua các công trình Hồ Xuân Hương - hoài niệm phồn thực, Bút pháp của ham muốn, Phân tâm học và phê bình văn học ở Việt Nam, Đi tìm ẩn ngữ trong thơ Hoàng Cầm…Đỗ Lai Thúy đã làm rõ, cụ thể hóa lí thuyết về vô thức tập thể, lý giải mặc cảm tính dục ấu thơ, mặc cảm hoạn... Phạm Văn Sĩ với công trình Về tư tưởng và văn học phương Tây hiện đại đã lược khảo và giới thiệu những trào lưu triết học có thể ứng dụng vào nghiên cứu văn học, trong đó có phân tâm học. Phạm Văn Sĩ còn khái lược sự ảnh hưởng của phân tâm học Freud trong một bộ phận văn học miền Nam trước 1975. Học thuyết S. Freud và sự thể hiện của nó trong văn học Việt Nam của Trần Thanh Hà nghiên cứu về sự biểu hiện của phân tâm học trong văn học Việt Nam chủ yếu ở mảng sáng tác. Trong hai bài báo Từ cái nhìn tham chiếu phân tâm học qua truyện ngắn Việt Nam hiện đại và Hướng tiếp cận phân tâm học trong truyện ngắn Việt Nam sau 1975, Hồ Thế Hà đã điểm qua những thành tựu của phân tâm học qua một số tác phẩm của các tác giả tiêu biểu, từ đó khẳng định vai trò của phân tâm học trong việc khám phá tâm sinh lý con 3 người, mở ra một hướng đi mới cho văn học nghệ thuật, và quan trọng hơn là tạo ra tính hiện đại cho truyện ngắn Việt Nam 1975 2005. 2.2. Những công trình, bài báo liên quan trực tiếp đến đề tài Về tiểu thuyết Ngày hoàng đạo In ở phần sau cuốn Ngày hoàng đạo, tập 2, Nxb Văn học, 2006 có một số bài viết chính tác giả đã sưu tầm “coi như là những Lời bạt thay cho lời cảm ơn”. Trong bài Thay cho lời tựa, Đặng Tiến, bên cạnh việc thừa nhận Ngày hoàng đạo là một thành tựu của văn chương huyền ảo, còn khẳng định sự thành công của Nguyễn Đình Chính trong việc đưa tính dục vào tiểu thuyết: “Nhìn chung, trong đề tài tính dục, ngòi bút Nguyễn Đình Chính có nghịch ngợm nhưng lành mạnh”. Và ông kết luận, Ngày hoàng đạo “làm mới những giá trị không mới”. Nhà văn Hòa Vang với Chính Mía ở Đêm thánh nhân cảm nhận: “Tôi có cảm giác Đêm thánh nhân như một lưỡi ben khổng lồ của một cái tàu nạo vét bùn sục đến tận vỉa đấy, khuấy tung cả lòng sông cuộc đời lên”. Trong 240 phút mạo hiểm cùng Nguyễn Đình Chính, cách cảm nhận, phê bình của Văn Cầm Hải thiên về tính chất ngợi ca, nhưng ít nhiều cho thấy tác giả bài báo đã thực sự nhìn rõ ảnh hưởng phân tâm học trong ngòi bút Nguyễn Đình Chính. Những bài viết như Trò chuyện với Đêm thánh nhân của Hoàng Hữu Các, Đêm thánh nhân, cõi nào giữa trần gian của H.Q.T hay Những không gian xúc cảm của tiểu thuyết của nhà thơ Thanh Thảo đã phần nào cho người đọc thấy được những cảm nhận, những suy nghĩ của các tác giả theo hướng phân tâm học. P.Đ trong Mấy cảm nghĩ khi đọc Đêm thánh nhân đã nhận định: “Chính cố ý nói lên cái sự thật nó vốn là như thế, vốn nó là sự thật…”.Tác giả bài báo đồng 4 tình với Nguyễn Đình Chính trong việc “cố ý đưa vấn đề tình dục vốn là bình thường của đời sống con người như đói ăn, khát uống thành những nhu cầu thiết yếu mà xưa nay người ta cố tình che đậy”. Về tiểu thuyết Online…ba lô Thi Anh có bài Tiểu thuyết Hậu hiện đại viết theo phong cách văng mạng đã nêu những cảm nhận về tiểu thuyết Online…ba lô. Theo đó, Online…ba lô là một thử nghiệm của Nguyễn Đình Chính về lối viết hậu hiện đại. “Khuôn khổ cũ đã chật”, Nguyễn Đình Chính đi tìm cho mình một lối viết mới. Khôi Nguyên trong bài Khuôn mẫu cũ về tình yêu đã chật nhận định đây là cuốn tiểu thuyết đang cố gắng dò tìm những đại giá trị mới. Với sự xuất hiện khá dầy đặc những đoạn diễn biến tâm lý hướng đến sex nhưng “đọc không có cảm giác dung tục, mà ngược lại, khiến người ta cảm thấy bị nhìn soi mói vào gan ruột”. Nhìn chung, những công trình, bài báo viết về tiểu thuyết Nguyễn Đình Chính còn ở dạng riêng lẻ. Cũng chưa có công trình nào nghiên cứu một cách hệ thống tiểu thuyết Nguyễn Đình Chính nhìn từ lý thuyết phân tâm học. Qua việc khảo sát các công trình, bài báo nghiên cứu về tiểu thuyết Nguyễn Đình Chính, trên cơ sở nhận định phân tâm học là một học thuyết lớn, có ảnh hưởng sâu sắc đến tiểu thuyết của nhà văn này, chúng tôi cho rằng: cần thiết phải phát triển nó thành một luận đề độc lập để khẳng định giá trị của tiểu thuyết Nguyễn Đình Chính trên văn đàn đương đại. Bên cạnh đó, nếu lấy phân tâm học làm điểm quy chiếu để phân tích, đánh giá, người nghiên cứu sẽ có được cái nhìn sâu sắc hơn. Trên cơ sở tiếp thu những ý kiến, kết quả nghiên cứu của các tác giả đi trước, kết hợp những đánh giá, kiến giải của riêng mình, chúng tôi triển khai luận văn với đề tài Đặc điểm tiểu thuyết Nguyễn Đình 5 Chính nhìn từ lí thuyết phân tâm học để đóng góp một tiếng nói khẳng định những giá trị độc đáo của tiểu thuyết Nguyễn Đình Chính và vai trò của nhà văn trong tiến trình cách tân văn học Việt Nam sau Đổi mới. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là tiểu thuyết Nguyễn Đình Chính nhìn từ lý thuyết phân tâm học. Đối tượng khảo sát là hai tác phẩm: - Ngày hoàng đạo (2006), gồm 2 tập, Nxb Văn học, Hà Nội. - Online…ba lô (2008), Nxb Hội nhà văn, Hà Nội. Ngoài ra, luận văn cũng khảo sát một số tiểu thuyết đương đại Việt Nam để có cơ sở so sánh, đối chiếu. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Luận văn tập trung nghiên cứu tiểu thuyết Nguyễn Đình Chính nhìn từ hệ thống lý thuyết phân tâm học ở các bình diện cơ bản như thế giới nhân vật từ góc nhìn vô thức, tính dục (các kiểu nhân vật, quan niệm nghệ thuật về con người) và những phương thức biểu hiện đặc thù có dấu ấn phân tâm học (kết cấu, ngôn ngữ, không - thời gian, biểu tượng…) 4. Cơ sở lí thuyết và phƣơng pháp nghiên cứu 4.1. Cơ sở lí thuyết Phân tâm học gồm nhiều nhánh, trong phạm vi của luận văn, chúng tôi chọn lí thuyết phân tâm học của Freud làm cơ sở triển khai luận điểm. Ngoài ra, ở một số chương mục, luận văn sử dụng lí thuyết về vô thức tập thể của Carl Gustav Jung, phân tâm học về vật chất của Gaston Bachelard, phân tâm học ngôn ngữ của Lacan, phân tâm học tôn giáo của Erich Fromm…để soi chiếu vào tác phẩm, 6 nhằm chỉ ra những nét đặc trưng của tiểu thuyết Nguyễn Đình Chính từ góc nhìn phân tâm học. 4.2. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp loại hình - Phương pháp hệ thống- cấu trúc - Phương pháp so sánh - Phương pháp phân tích - tổng hợp 5. Đóng góp của luận văn 5.1. Là công trình đầu tiên đặt vấn đề khảo sát Đặc điểm tiểu thuyết Nguyễn Đình Chính nhìn từ lí thuyết phân tâm học, luận văn có một cái nhìn hệ thống, một hướng tiếp cận mới về tiểu thuyết của nhà văn này; góp phần mở ra một hướng nghiên cứu, phê bình cho đến nay vẫn còn mới mẻ và có tính thời sự. 5.2. Khẳng định phong cách, sự sáng tạo cũng như những đóng góp của nhà văn Nguyễn Đình Chính trong tiến trình cách tân nền văn học nước nhà. 6. Cấu trúc luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, Nội dung chính của luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Ảnh hưởng phân tâm học trong tiểu thuyết Nguyễn Đình Chính nhìn từ nguồn chung Chương 2: Thế giới nhân vật trong tiểu thuyết Nguyễn Đình Chính nhìn từ lý thuyết phân tâm học Chương 3: Nghệ thuật biểu hiện trong tiểu thuyết Nguyễn Đình Chính nhìn từ lý thuyết phân tâm học 7 CHƢƠNG 1 ẢNH HƢỞNG PHÂN TÂM HỌC TRONG TIỂU THUYẾT NGUYỄN ĐÌNH CHÍNH NHÌN TỪ NGUỒN CHUNG 1.1. ẢNH HƢỞNG PHÂN TÂM HỌC TRONG VĂN HỌC VIỆT NAM HIỆN ĐẠI 1.1.1. Một số lý thuyết cơ bản của phân tâm học S. Freud Tuy gọi là tâm lý học về cái vô thức, nhưng trong hệ thống lý thuyết của Freud lại có ba yếu tố liên quan chặt chẽ với nhau, đó là: Lý thuyết về vô thức; Lý thuyết về tính dục và Lý thuyết về cơ cấu nhân cách toàn diện. Trong đó lý thuyết về vô thức giữ vai trò nền tảng. * Lý thuyết về vô thức Theo Freud, kết cấu tâm lý con người được chia làm ba hệ thống: ý thức, tiền ý thức và vô thức.Trong đó, vô thức có vai trò định hướng hành động cũng như phát triển nhân cách của con người. Freud nêu rõ: “Mọi quá trình của tinh thần trên thực chất đều là vô thức” [29, tr.113]. Ngoài ra, Freud còn đặc biệt chú ý đến hai bản năng trọng yếu thuộc về vô thức: bản năng sống (Eros) và bản năng chết (Thanatos). * Lý thuyết về tính dục Vấn đề tính dục hiểu theo phân tâm học là bao gồm mọi tình yêu. Tình yêu này khi được thực hiện, được thỏa mãn nó sẽ mang lại cho con người những khoái cảm đặc biệt có khả năng tạo ra cho con người một trạng thái tâm lý hưng phấn cao, những phút xuất thần; nói chung là sự thăng hoa của nhân cách, một bước nhảy vọt về tâm hồn làm động lực cho những sáng tạo có ý nghĩa, …Vì vậy, Freud cho 8 rằng bản năng tính dục là nguồn gốc của mọi công trình sáng tạo vĩ đại nhất. Trong hệ thống lí thuyết của mình, Freud đặc biệt chú ý đến libido (khát dục); là sự đòi hỏi phải được thỏa mãn một ham muốn mang nội dung tính dục. Đề cập tính dục trẻ em, Freud chú ý đến hành vi tính dục ấu thời mà ông gọi là mặc cảm Oedipe. Theo phân tâm học, mặc cảm Oedipe là một cảm tính đau khổ, day dứt lo sợ phạm tội loạn luân. Điều đó cũng có nghĩa là, mặc cảm Oedipe là cuộc đấu tranh giữa hai khuynh hướng phạm tội và đấu tranh chống lại sự phạm tội đó. * Lý thuyết về cơ cấu nhân cách toàn diện Theo quan điểm của Freud, một con người xã hội là một nhân cách với ba thành phần chủ yếu tạo nên gọi là cơ cấu nhân cách toàn diện, đó là Cái ấy (Id), Cái tôi (Ego) và Cái Siêu tôi (Superego). Cả ba ảnh hưởng lẫn nhau và có thể gây mâu thuẫn dễ làm con người rơi vào tình trạng căng thẳng. Cuộc đấu tranh này diễn ra như thế nào sẽ quyết định nhân cách mỗi người. 1.1.2. Dấu ấn phân tâm học trong văn học Việt Nam hiện đại Đầu thế kỷ XX, xã hội Việt Nam có những chuyển biến sâu sắc, tư tưởng và văn hóa hiện đại phương Tây du nhập vào nước ta một cách mạnh mẽ. Theo chiều hướng đó, phân tâm học du nhập vào Việt Nam với một hệ thống lý thuyết khá mới mẻ và ngày càng trở nên gần gũi, ảnh hưởng nhiều đến sáng tác và phê bình văn học đương thời. Có thể nói, ảnh hưởng của phân tâm học Freud vào văn học Việt Nam thực sự mạnh mẽ kể từ sau 1930. Các nhà văn thuộc các khuynh hướng văn học đều có ý thức vận dụng phân tâm học trong sáng tác của mình. Các nhà văn hiện thực đã chịu ảnh hưởng của phân tâm học trong việc miêu tả tính cách