Nội dung

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG NGUYỄN THÀNH SƠN XÂY DỰNG VÀ PHÁT TRIỂN THỊ TRƯỜNG BÁN BUÔN ĐIỆN CẠNH TRANH VIỆT NAM TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Đà Nẵng - 2014 Công trình được hoàn thành tại: Đại học Đà Nẵng Người hướng dẫn khoa học: Hướng dẫn 1: Hướng dẫn 2: TS Đoàn Gia Dũng PGS.TS Đàm Xuân Hiệp Phản biện 1:…………………………………………………………. ………………………………………………………………………. Phản biện 2:…………………………………………………………. ………………………………………………………………………. Luận án được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án Tiến sĩ họp tại Đại học Đà Nẵng vào lúc ….. giờ..... ngày …… tháng ….. năm 2014. Có thể tìm hiểu luận án tại: - Trung tâm thông tin tư liệu - Đại học Đà Nẵng DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ 1. Nguyễn Thành Sơn (2005), Các mô hình quản lý TTĐ và khả năng áp dụng tại Việt Nam, Tạp chí khoa học, Đại học Đà Nẵng, số 9, 2005. 2. Nguyễn Thành Sơn (2009), Định hướng phát triển TTĐ cạnh tranh tại Việt Nam, Tạp chí điện & Đời sống, Hội Điện lực Việt Nam, số 126 tháng 10/2009. 3. Nguyễn Thành Sơn (2014), Một số giải pháp phát triển thị trường bán buôn điện cạnh tranh Việt Nam hiện nay, Tạp chí điện & Đời sống, Hội Điện lực Việt Nam, số 179 tháng 03/2014. 4. Nguyễn Thành Sơn (2014), Xây dựng và phát triển thị trường bán điện cạnh tranh nhìn từ kinh nghiệm một số nước trên thế giới, Tạp chí điện & Đời sống, Hội Điện lực Việt Nam, số 180 tháng 04/2014. 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu Thị trường điện (TTĐ) là xu hướng phát triển tất yếu của nhiều nước trên thế giới, TTĐ hình thành đảm bảo khai thác tối ưu mọi nguồn lực, đáp ứng nhu cầu điện năng cho phát triển KT-XH với chất lượng ổn định, an toàn và kinh tế, góp phần bảo đảm quốc phòng, an ninh và an ninh năng lượng quốc gia. Nhiều nước trong khu vực ASEAN, trên thế giới đã có những bước đi tích cực trong việc xây dựng TTĐ cạnh tranh. Hiện nay, Việt Nam đã đưa vào vận hành mô hình thị trường phát điện cạnh tranh từ ngày 01/7/2012. Do những hạn chế như: tính sở hữu hầu hết thuộc Nhà nước, trong đó EVN chiếm tỷ trọng hơn 50%, đơn vị mua điện duy nhất thuộc sở hữu EVN, các vấn đề liên quan đến điều độ, vận hành HTĐ,…thị trường phát điện cạnh tranh Việt Nam (VCGM) hiện nay cơ bản vẫn mang dáng dấp của TTĐ độc quyền, có nhiều hạn chế cần phải khắc phục. Do tính tất yếu của việc phát triển TTĐ cạnh tranh trong cơ chế thị trường, VCGM hiện nay tất yếu sẽ chuyển đổi sang các mô hình TTĐ có mức độ cạnh tranh cao hơn, có tính minh bạch hơn như: thị trường bán buôn, bán lẻ điện cạnh tranh. Qua tìm hiểu, thu thập tài liệu liên quan đến TTĐ Việt Nam, tác giả nhận thấy chưa có nghiên cứu nào đề cập đến xây dựng, phát triển thị trường bán buôn điện cạnh tranh cho Việt Nam, là mô hình TTĐ có mức độ cạnh tranh cao hơn thị trường hiện nay, do vậy tác giả chọn đề tài nghiên cứu: “Xây dựng và phát triển thị trường bán buôn điện cạnh tranh Việt Nam”. 2. Mục tiêu nghiên cứu Luận án tập trung nghiên cứu những vấn đề sau: - Lý thuyết về TTĐ, đặc điểm TTĐ và điều kiện chuyển đổi, phát triển TTĐ của một số nước điển hình trên thế giới theo từng giai 2 đoạn phát triển của TTĐ: Thị trường phát điện cạnh tranh; Thị trường bán buôn điện cạnh tranh; Thị trường bán lẻ điện cạnh tranh từ đó rút ra bài học kinh nghiệm cho việc phát triển TTĐ tại Việt Nam. Đi sâu vào nghiên cứu lý thuyết về mô hình, cơ chế vận hành, các dạng TTĐ thứ cấp trong thị trường bán buôn điện cạnh tranh làm cơ sở cho việc xây dựng và phát triển VWEM trong thời gian đến. - Phân tích thực trạng của ngành điện Việt Nam, cơ sở pháp lý hình thành TTĐ Việt Nam, hiện trạng và định hướng, lộ trình hình thành và phát triển của TTĐ Việt Nam trong thời gian đến. Nghiên cứu, phân tích thực trạng cơ sở, đặc điểm, cơ chế vận hành của VCGM nhằm định hướng việc phát triển mô hình VWEM. - Nghiên cứu xây dựng mô hình VWEM trong điều kiện chuyển đổi từ mô hình VCGM, đồng thời đưa ra các giải pháp để triển khai thực hiện công tác chuyển sang mô hình thị trường bán buôn điện cạnh tranh phù hợp cho Việt Nam trong thời gian đến. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng: thị trường bán buôn điện cạnh tranh Việt Nam. Phạm vi: lãnh thổ quốc gia Việt Nam với số liệu thu thập trong giai đoạn 2005 - 2012; giải pháp nghiên cứu và đề xuất cho thời kỳ đến năm 2020. 4. Phương pháp nghiên cứu - Thu thập, kế thừa các tài liệu nghiên cứu liên quan đến hình thành và phát triển TTĐ của các nước trong khu vực và trên thế giới. - Sử dụng các phương pháp nghiên cứu: so sánh, phân tích thống kê, phân tích tổng hợp, phương pháp thực chứng, phương pháp chuyên gia, phương pháp định tính, phương pháp quy nạp, diễn dịch,… 5. Bố cục của Luận án: Luận án gồm: Chương Tổng quan tình hình nghiên cứu về thị trường bán buôn điện cạnh tranh 3 Chương 1. Cơ sở lý luận và thực tiễn về xây dựng, phát triển thị trường bán buôn điện cạnh tranh Chương 2. Thực trạng thị trường điện hiện nay và sự cần thiết phải xây dựng, phát triển thị trường bán buôn điện cạnh tranh Việt Nam Chương 3. Đề xuất mô hình và giải pháp cho xây dựng và phát triển thị trường bán buôn điện cạnh tranh Việt Nam 6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài nghiên cứu - Hệ thống hoá được những vấn đề cơ bản của TTĐ, đặc điểm, nguyên tắc hoạt động, điều kiện hình thành, phát triển, các hình thức tổ chức TTĐ, đi sâu phân tích những đặc thù của thị trường bán buôn điện cạnh tranh cũng như tìm hiểu TTĐ của một số quốc gia trên thế giới. - Phân tích, đánh giá hiện trạng và xu hướng phát triển của ngành điện Việt Nam; tình hình triển khai thực hiện các bước đưa TTĐ vào áp dụng tại Việt Nam. Trên cơ sở khoa học và thực tiễn, luận án xác định được những tồn tại, và nguyên nhân của những tồn tại hiện nay của ngành điện, TTĐ Việt Nam. - Đề xuất xây dựng cơ chế hoạt động, mối quan hệ của từng bộ phận tham gia thị trường, các giải pháp cho xây dựng và phát triển VWCM trong thời gian tới. 1. CHƯƠNG TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VỀ THỊ TRƯỜNG BÁN BUÔN ĐIỆN CẠNH TRANH Các sách tham khảo và công trình nghiên cứu về thị trường bán buôn điện của một số nước trên thế giới Cuốn “Những vấn đề cơ bản của Hệ thống Kinh tế năng lượng” [20] của Daniel Kirschen và Goran Strbac thuộc Trường đại học Khoa học và công nghệ Manchester - Anh; William W.Hogan Trường đại học Harvard - Mỹ có rất nhiều công trình nghiên cứu, 4 đặc biệt cuốn “Thiết kế TTĐ cạnh tranh: Mô hình thị trường bán buôn điện” [40], “Các mô hình TTĐ cạnh tranh” [41]; tiến sĩ Steven Soft với cuốn “Hệ thống Kinh tế năng lượng - Thiết kế TTĐ” [36]; tiến sĩ Frank A. Wolak, trường đại học Stanford, Mỹ : “Thiết kế TTĐ và hành vi của giá trong việc tái cấu trúc TTĐ: So sánh giữa các nước trên thế giới” [22], cuốn “Thiết kế thị trường bán buôn điện cạnh tranh cho các nước Mỹ Latinh” [23]; Cơ quan năng lượng quốc tế (IEA): “Cải tổ TTĐ” [25], “TTĐ cạnh tranh” [26],…; cùng nhiều tài liệu nghiên cứu của các học giả trên thế giới như “Thị trường điện Định giá, cấu trúc và kinh tế”[19], “Kinh tế điện năng”[24],… Bên cạnh đó, rất nhiều quốc gia đã tiến hành thuê các tư vấn là các tổ chức, cá nhân tiến hành nghiên cứu thực trạng TTĐ để đưa ra các khuyến nghị, lộ hình, các bước tiến hành cải cách TTĐ. Một số tài liệu điển hình như: “Giới thiệu về TTĐ mới tại Singapo” [21], “TTĐ cạnh tranh: Nghiên cứu trường hợp tại Philippin”[31],… Theo đó, các nghiên cứu này rất hữu ích trong quá trình nghiên cứu như: thực trạng, các bước phát triển, quá trình cải tổ, kinh nghiệm xử lý các vướng mắc mà một số quốc gia đã gặp phải trong quá trình xây dựng và phát triển TTĐ. 2. Các đề tài, công trình nghiên cứu về TTĐ Việt Nam Những nghiên cứu về TTĐ ở nước ta tập trung nghiên cứu thực trạng của ngành điện Việt Nam, những yêu cầu cải cách đặt ra và những kinh nghiệm trên thế giới và khu vực để tìm ra mô hình phù hợp với điều kiện, hoàn cảnh của Việt Nam, đề ra một lộ trình cải cách thích hợp. Các nghiên cứu tại Việt Nam như: Nghiên cứu lộ trình hình thành và phát triển thị trường năng lượng Việt Nam [1], Báo cáo tư vấn thiết kế thị trường phát điện cạnh tranh Việt Nam [4], Đề án thiết kế tổng thể thị trường phát điện cạnh tranh và tái cơ cấu ngành điện cho phát triển TTĐ [5],… 5 Nhận định và vấn đề đặt ra cho nghiên cứu tiếp theo: - Các nghiên cứu về TTĐ ở nước ta đều thống nhất trong điều kiện hoàn cảnh của Việt Nam thì giai đoạn trước mắt mô hình thị trường có lợi và thích hợp nhất là mô hình thị trường phát điện, trong đó EVN sẽ đóng vai trò là người mua duy nhất trên thị trường. - Các nghiên cứu tập trung chủ yếu vào việc xác định lộ trình chung cho việc phát triển TTĐ của Việt Nam, nghiên cứu mô hình TTĐ Việt Nam trong giai đoạn thị trường phát điện cạnh tranh và cơ chế, điều kiện vận hành của VCGM, một số đề tài nghiên cứu giá điện, một số điều kiện kỹ thuật khi vận hành thị trường phát điện cạnh tranh. Nhiều công trình trong các nghiên cứu này đã đạt được thành quả nhất định về mặt khoa học và thực tiễn. - Các nghiên cứu chưa đề cập đến việc phát triển TTĐ Việt Nam ở bước tiếp theo là TTĐ cạnh tranh ở khâu mua, bán buôn điện cùng với mô hình, cơ chế vận hành cũng như việc chuyển đổi, điều kiện và các vấn đề khó khăn khi phát triển lên VWEM. Do vậy vấn đề đặt ra ở đây chính là các nghiên cứu, đề xuất cho bước phát triển tiếp theo của TTĐ Việt Nam ở các giai đoạn hoàn thiện thị trường phát điện cạnh tranh, xây dựng thị trường bán buôn, thị trường bán lẻ điện cạnh tranh như một tất yếu khách quan, nhằm đảm bảo cho TTĐ Việt Nam hoạt động ổn định, bền vững, đảm bảo an ninh năng lượng, đáp ứng tính kinh tế của toàn hệ thống. CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ XÂY DỰNG VÀ PHÁT TRIỂN THỊ TRƯỜNG BÁN BUÔN ĐIỆN CẠNH TRANH 1.1. TỔNG QUAN VỀ THỊ TRƯỜNG ĐIỆN 1.1.1. Điện năng và vai trò của điện trong nền kinh tế Điện năng là một loại hàng hoá đặc biệt, không thể nhìn thấy được, không thể tồn kho, dự trữ. Quá trình sản xuất điện năng đến 6 khâu tiêu thụ cuối cùng là xảy ra đồng thời. Dây chuyền SXKD của ngành điện gồm: Sản xuất - Truyền tải - Phân phối - Cung ứng. Bảng 1.1. Chuỗi giá trị trong sản xuất kinh doanh điện năng [25] TT Các khâu của quá trình SXKD điện năng Tỷ lệ trong chuỗi giá trị (Tại TTĐ Anh) 1 Khâu phát điện 65% 2 Khâu truyền tải điện 10% 3 Khâu phân phối điện 20% 4 Khâu cung ứng điện 5% 1.1.2. Khái niệm thị trường và thị trường điện cạnh tranh Luận án đề cập đến các khái niệm cơ bản về thị trường và TTĐ như: các khái niệm về thị trường và thị trường cạnh tranh theo quan điểm của các nhà kinh tế học; Nhu cầu điện năng; Co giãn của cầu đối với giá; Tần số, điện áp và làm cân bằng thị trường; Tổn thất điện năng; Dấu hiệu điều chỉnh giá. 1.1.3. Đặc điểm của thị trường điện Luận án đề cập đến các đặc điểm cơ bản của TTĐ như: Giới hạn địa bàn của TTĐ; Sự tham gia của các loại NMĐ có những chi phí sản xuất khác nhau vào TTĐ; Nếu thiếu điện trên thị trường thì thời hạn khắc phục thường kéo dài; Trong điều kiện thị trường, các tiêu chuẩn, tác nhân kích thích và cơ chế đầu tư xây dựng các NMĐ mới sẽ thay đổi cơ bản so với sự độc quyền có điều tiết. 1.1.4. Điều tiết của Nhà nước đối với thị trường điện Đề cập đến vấn đề về tính chất độc quyền tự nhiên của ngành điện và vấn đề phải có sự điều tiết của Nhà nước. 1.1.5. Tái cấu trúc ngành điện với phát triển TTĐ cạnh tranh Nội dung chính về tái cấu trúc bao gồm: Một là, cải cách về chức năng của các CTĐL với nội dung chính cơ cấu lại các CTĐL độc quyền liên kết dọc theo hướng phân tách cả chiều dọc và chiều 7 ngang. Hai là, cải cách về sở hữu với nội dung chính là chuyển đổi các CTĐL 100% vốn nhà nước sang thành các công ty đa sở hữu. 1.2. CÁC MÔ HÌNH TỔ CHỨC THỊ TRƯỜNG ĐIỆN Theo tiêu chí về mức độ cạnh tranh có thể phân mô hình tổ chức TTĐ thành 4 loại: Mô hình thị trường điện độc quyền; Mô hình TTĐ một người mua, cạnh tranh phát điện; Mô hình thị trường điện cạnh tranh bán buôn; Mô hình thị trường điện cạnh tranh bán lẻ. Luận án đưa ra khái niệm thị trường bán buôn điện cạnh tranh chính là việc mua điện từ nhà sản xuất điện và bán cho những người bán lại điện năng để bán lại cho người tiêu dùng điện cuối cùng, cùng với các dịch vụ phụ trợ nhằm đảm bảo độ ổn định cũng như chất lượng điện năng trong quá trình truyền tải. 1.3. CẤU TRÚC VÀ CƠ CHẾ VẬN HÀNH THỊ TRƯỜNG 1.3.1. ĐIỆN CẠNH TRANH BÁN BUÔN Cấu trúc của thị trường điện cạnh tranh bán buôn Các đơn vị tham gia TTĐ cạnh tranh bán buôn, bao gồm: Đơn vị vận hành HTĐ, Đơn vị điều hành giao dịch TTĐ, Đơn vị phát điện, Đơn vị truyền tải điện, Đơn vị phân phối điện, Đơn vị mua bán buôn điện, Đơn vị môi giới và Người tiêu dùng điện. 1.3.2. Các dạng thị trường trong mô hình TTĐ cạnh tranh bán buôn 1.3.2.1. Thị trường mua bán buôn điện năng Trên thế giới hiện nay có trên 150 nước đang vận hành TTĐ, mỗi TTĐ ở mỗi nước đều có những đặc điểm và tính chất riêng khác nhau. Tuy nhiên, về nguyên tắc cơ bản theo thời gian có thể chia thành 2 loại như sau: TTĐ tập trung và TTĐ hợp đồng song phương. Trong TTĐ tập trung, tất cả lượng điện năng theo qui định của các Đơn vị phát điện đều phải được giao dịch, mua bán thông qua thị trường. Trên cơ sở tính toán chào giá của các Đơn vị phát điện, mô hình TTĐ tập trung phân thành hai loại như sau: