Nội dung

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ĐẶNG THU HÀ THỪA KẾ THEO PHÁP LUẬT THEO BỘ LUẬT DÂN SỰ NƢỚC CỘNG HÒA XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM NĂM 2015 Ngành: Kinh tế quốc tế Mã số: 9 31 01 06 TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ HÀ NỘI - 2019 Công trình được hoàn thành tại: HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Phạm Văn Tuyến Phản biện 1: GS.TS. Hoàng Thế Liên Phản biện 2: PGS.TS. Trần Thị Huệ Phản biện 3: PGS.TS. Nguyễn Thị Quế Anh Luận án được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án cấp Học viện họp tại Học viện Khoa học Xã hội thuộc Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam, 477 Nguyễn Trãi, Thanh Xuân, Hà Nội, vào hồi giờ, phút, ngày tháng Có thể tìm hiểu luận án tại thư viện: - Thư viện Quốc gia Việt Nam - Thư viện Học viện Khoa học Xã hội năm 2019. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài BLDS năm 2015 đã quy định những vấn đề liên quan đến thừa kế theo pháp luật và thừa kế theo di chúc. Tuy nhiên, thực tiễn giải quyết các vụ việc tranh chấp về thừa kế đã cho thấy: có rất nhiều tranh chấp liên quan đến trường hợp thừa kế theo pháp luật. Thậm chí, có những trường hợp người để lại di sản có lập di chúc nhưng di chúc lại không phát sinh hiệu lực pháp luật một phần, hoặc do di sản thừa kế bị xác định sai… dẫn đến tranh chấp thừa kế theo pháp luật. Mặc dù vấn đề về thừa kế theo pháp luật đã có rất nhiều tác giả trong và ngoài nước nghiên cứu, tuy nhiên cùng với sự phát triển của kinh tế, văn hóa, xã hội cũng ngày một thay đổi, di sản thừa kế ngày nay đã không chỉ còn là những di sản truyền thống nên các tranh chấp về thừa kế theo pháp luật cũng thay đổi cả về đối tượng, chủ thể, tính chất, quy mô của vụ việc. BLDS năm 2015 mới có hiệu lực, tác giả thiết nghĩ việc nghiên cứu về những cơ sở lý luận cũng như cơ sở thực tiễn của vấn đề thừa kế theo pháp luật, qua đó đưa ra những đánh giá và kiến nghị hoàn thiện quy định pháp luật hiện hành về nội dung này, tạo cơ sở pháp lý vững chắc hơn cho công tác áp dụng pháp luật của tòa án trong giải quyết các tranh chấp về thừa kế theo pháp luật vẫn luôn là một việc làm cần thiết và đáng được quan tâm, coi trọng. Tương ứng với sự thay đổi, phát triển của nền kinh tế xã hội, tranh chấp về thừa kế cũng ngày càng phức tạp, do đó luận án nghiên cứu và đề xuất các giải pháp mới nhằm hoàn thiện pháp luật và nâng cao hơn nữa hiệu quả áp dụng pháp luật về thừa kế theo pháp luật. Từ những lý do trên, tác giả quyết định lựa chọn đề tài: “Thừa kế theo pháp 1 luật theo Bộ luật Dân sự nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 2015” làm đề tài nghiên cứu luận án của mình. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu cơ sở lý luận về thừa kế theo pháp luật nhằm chỉ ra những điểm chưa phù hợp trong quy định của BLDS về vấn đề thừa kế theo pháp luật so với thực tiễn giải quyết những tranh chấp liên quan đến nội dung này, từ đó nhằm đưa ra những kiến nghị hoàn thiện quy định pháp luật về thừa kế theo pháp luật, tạo hành lang pháp lý vững chắc hơn cho việc áp dụng pháp luật của các cơ quan nhà nước có thẩm quyền 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu, luận án đặt ra nhiệm vụ cần giải quyết những vấn đề sau: Làm sáng tỏ hơn các vấn đề lý luận về thừa kế theo pháp luật, nghiên cứu và phân tích các quy định pháp luật hiện hành về thừa kế theo pháp luật, có sự so sánh, đối chiếu với quy định pháp luật của một số quốc gia trên thế giới, nghiên cứu thực tiễn giải quyết tranh chấp về thừa kế theo pháp luật trong thời gian gần đây để từ đó, có những nhìn nhận về tính hợp lý hoặc những điểm chưa hợp lý trong các quy định pháp luật, dẫn đến khó khăn trong quá trình áp dụng pháp luật để giải quyết vụ việc trong thực tiễn và đề xuất những kiến nghị hoàn thiện quy định pháp luật về thừa kế theo pháp luật nhằm nâng cao hiệu quả của việc giải quyết các tranh chấp liên quan đến nội dung này. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu 2 Đối tượng nghiên cứu của đề tài luận án là pháp luật về thừa kế theo pháp luật theo BLDS nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 2015. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi về nội dung nghiên cứu: Luận án tập trung nghiên cứu các quy định của BLDS nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 2015 về thừa kế theo pháp luật, tuy nhiên luận án không nghiên cứu thừa kế theo pháp luật có yếu tố nước ngoài. - Phạm vi về không gian: Luận án tập trung nghiên cứu về thừa kế theo pháp luật ở trong phạm vi lãnh thổ Việt Nam, bên cạnh đó có so sánh với một số quy định của pháp luật của một số quốc gia trên thế giới. - Phạm vi về thời gian: Luận án nghiên cứu các vấn đề lý luận, thực tiễn pháp lý liên quan đến thừa kế theo pháp luật, quy định của BLDS năm 2015 về thừa kế theo pháp luật và tập trung tìm hiểu thực tiễn giải quyết tranh chấp thừa kế theo pháp luật từ khi BLDS 2015 có hiệu lực. Trong bối cảnh BLDS năm 2015 mới có hiệu lực từ ngày 01/01/2017, tác giả vẫn có sự so sánh, đối chiếu các vấn đề về lý luận và quy định pháp luật trong các BLDS trước đây (BLDS năm 1995 và BLDS năm 2005), một số văn bản pháp luật trong thời kì cũ. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu của luận án Luận án sử dụng phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng, chủ nghĩa duy vật lịch sử trên cơ sở quan điểm, mục tiêu, đường lối của Đảng, chính sách pháp luật của Nhà nước, các phương pháp nghiên cứu khoa học xã hội nhân văn và phương pháp nghiên cứu khoa học luật cũng được tác giả sử dụng. 3 5. Những đóng góp mới của Luận án Luận án “Thừa kế theo pháp luật theo Bộ luật Dân sự nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 2015” đã thể hiện được những điểm mới sau đây: Thứ nhất, bổ sung, hoàn thiện thêm một số vấn đề lý luận cơ bản về thừa kế theo pháp luật. Thứ hai, phân tích lại một cách có hệ thống những quy định pháp luật trong BLDS năm 2015 về thừa kế theo pháp luật trên cơ sở những vấn đề lý luận đã được nghiên cứu trong chương về lý luận cùng với sự so sánh với quy định pháp luật của một số quốc gia, qua đó có những quan điểm cá nhân về những điểm hợp lý hoặc hạn chế của những quy định này so với quy định trước đó. Thứ ba, luận án đã có những phân tích, nhận xét về một số bản án tiêu biểu, một số tình huống trong thực tiễn về các tranh chấp thừa kế theo pháp luật trong thời gian từ khi BLDS năm 2015 có hiệu lực pháp luật. Từ đó, chỉ ra được những nguyên nhân và đề xuất một số kiến nghị hoàn thiện quy định pháp luật về vấn đề thừa kế theo pháp luật. 6. Ý nghĩa của luận án 6.1. Ý nghĩa khoa học: Luận án bổ sung và góp phần hoàn thiện thêm lý luận về thừa kế theo pháp luật trong việc bảo đảm, bảo vệ quyền để lại di sản và quyền được hưởng di sản thừa kế của mỗi công dân. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn: Luận án có thể là một tài liệu tham khảo có giá trị cho các nhà lập pháp, các chuyên gia giảng dạy, các cơ sở đào tạo Luật học... 4 7. Kết cấu của Luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, luận án được kết cấu gồm 04 chương: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu và các vấn đề liên quan đến đề tài Chương 2: Một số vấn đề lý luận về thừa kế theo pháp luật Chương 3: Thực trạng quy định của pháp luật về thừa kế theo pháp luật Chương 4: Thực tiễn áp dụng pháp luật về thừa kế theo pháp luật và một số kiến nghị Chƣơng 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CÁC VẤN ĐỀ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu 1.1.1. Tình hình nghiên cứu 1.1.1.1. Các công trình nghiên cứu lý luận về thừa kế theo pháp luật Đã có rất nhiều công trình nghiên cứu về thừa kế theo pháp luật ở nhiều góc độ và cách nhìn khác nhau, mỗi một công trình có cách nghiên cứu, tiếp cận riêng nhưng nhìn chung đều đã phân tích và phản ánh được những nét cơ bản nhất về các vấn đề nghiên cứu, cụ thể như sau: * Về khái niệm thừa kế theo pháp luật: Khái niệm thừa kế theo pháp luật đã được một số tác giả nghiên cứu trong các công trình như sách “Thừa kế theo pháp luật của công dân Việt Nam từ năm 1945 đến nay” của tác giả Phùng Trung Tập, do Nxb Tư pháp xuất bản năm 2004, sách “Pháp luật về thừa kế và thực tiễn giải quyết 5 tranh chấp”, Nxb Tư pháp Hà Nội xuất bản năm 2017 của tác giả Phạm Văn Tuyết và Lê Kim Giang cho thấy có sự thống nhất cao và đều dựa trên quy định của các BLDS như Điều 677 BLDS 1995, Điều 674 BLDS 2005, Điều 649 BLDS 2015: “Thừa kế theo pháp luật là thừa kế theo hàng thừa kế, điều kiện và trình tự thừa kế do pháp luật quy định”. * Về đặc điểm thừa kế theo pháp luật Trong các công trình nghiên cứu về thừa kế nói chung và thừa kế theo pháp luật nói riêng, có rất ít công trình nghiên cứu có đề cập tới đặc điểm của thừa kế theo pháp luật. Dù đặc điểm mà các tác giả nêu lên là khác nhau nhưng các tác giả đều xuất phát từ nguyên nhân dẫn đến việc áp dụng thừa kế theo pháp luật là do người để lại di sản không thể hiện ý chí của mình đối với khối tài sản mà họ có trước khi chết nên pháp luật thay cho ý chí của người để lại di sản để định đoạt khối tài sản của họ sau khi họ chết. Pháp luật phân chia cho những người gần gũi nhất với người để lại di sản dựa trên ba mối quan hệ: hôn nhân, huyết thống hoặc nuôi dưỡng theo những điều kiện và trình tự luật định. * Về ý nghĩa của quy định về thừa kế theo pháp luật Về ý nghĩa của quy định về thừa kế theo pháp luật, đã có nhiều công trình nghiên cứu đề cập tới ý nghĩa của quy định về thừa kế như sau: Bài viết: “Một số vấn đề về chế định quyền thừa kế trong Luật Dân sự” của tác giả Hà Thị Mai Hiên Tạp chí Nhà nước và pháp luật, số 5 năm 1995. [17; tr.31], sách: “Bình luận khoa học một số vấn đề cơ bản của BLDS”, Viện nghiên cứu khoa học pháp lý (1997), do tác giả Hoàng Thế Liên làm chủ biên, [91. Tr 262], luận án Tiến sĩ luật học: “Thừa kế theo pháp luật của công dân Việt Nam từ 1945 đến nay”, tác giả Phùng Trung 6 Tập (2002), [52], sách: “Thừa kế theo pháp luật của công dân Việt Nam từ năm 1945 đến nay” của tác giả Phùng Trung Tập (2004) [54,Tr.5]... Các công trình nghiên cứu trên đều đề cập tới ý nghĩa của quy định về thừa kế nhưng chưa có công trình nào nghiên cứu riêng về ý nghĩa của quy định về thừa kế theo pháp luật. Mỗi góc nhìn của một tác giả khác nhau lại nêu lên một ý nghĩa khác nhau của quy định thừa kế. Nhưng dù xét dưới góc độ nào cũng có thể thấy được ý nghĩa và vai trò rất to lớn của quy định về thừa kế trong việc điều chỉnh các mối quan hệ trong xã hội hiện nay. * Về những trường hợp thừa kế theo pháp luật Các công trình nghiên cứu về những trường hợp thừa kế theo pháp luật, có các công trình như: Sách: “Bình luận khoa học một số vấn đề cơ bản của BLDS”, Viện nghiên cứu khoa học pháp lý (1997) [91], do tác giả Hoàng Thế Liên làm chủ biên, sách: “Thừa kế theo pháp luật của công dân Việt Nam từ năm 1945 đến nay” của tác giả Phùng Trung Tập (2004) [54], sách: “Pháp luật về thừa kế và thực tiễn giải quyết tranh chấp” của tác giả Phạm Văn Tuyết, Lê Kim Giang (2017) [81]... Các công trình trên đều có sự thống nhất là nêu lên các trường hợp thừa kế theo pháp luật theo quy định của pháp luật hiện hành tại thời điểm mà công trình đó được công bố. Riêng cuốn sách “Thừa kế theo pháp luật của công dân Việt Nam từ năm 1945 đến nay” (2004) [54], tác giả của tác giả Phùng Trung Tập đã nêu lên và phân tích các trường hợp thừa kế theo pháp luật ở nước ta trước Cách mạng tháng Tám và sau giai đoạn sau Cách mạng tháng Tám đến năm 2004. * Về hàng thừa kế và phạm vi người thừa kế theo pháp luật 7 Trong những năm qua, có rất nhiều công trình nghiên cứu đề cập tới vấn đề hàng thừa kế theo pháp luật như, sách: “Bình luận khoa học một số vấn đề cơ bản của BLDS”, Viện nghiên cứu khoa học pháp lý (1997) [91], do tác giả Hoàng Thế Liên làm chủ biên, bài viết: “Quyền của trẻ em đối với tài sản và thừa kế tài sản, một số vấn đề lý luận và thực tiễn”, của tác giả Hà Thị Mai Hiên đăng trên Tạp chí Nhà nước và pháp luật, số 5 năm 1998 [18], Sách: “Một số suy nghĩ về thừa kế trong Luật Dân sự Việt Nam”(1999) [11] của tác giả Nguyễn Ngọc Điện, Bài viết “Bàn về quan hệ thừa kế giữa con riêng và bố dượng” của tác giả Thái Công Khanh đăng trên Tạp chí Tòa án nhân dân, số 2/2002. Sách: “Thừa kế theo pháp luật của công dân Việt Nam từ năm 1945 đến nay” của tác giả Phùng Trung Tập (2004) [54], sách: “Pháp luật về thừa kế và thực tiễn giải quyết tranh chấp” (2017) của tác giả Phạm Văn Tuyết và Lê Kim Giang [81]... Các công trình trên đều bàn về hàng thừa kế và phạm vi những người được hưởng di sản thừa kế theo pháp luật, về sự phù hợp hay chưa phù hợp của các quy định của pháp luật Việt Nam, về những hạn chế của pháp luật Việt Nam khi chưa quy định quyền thừa kế thế vị của các con, cháu khi bố mẹ, ông bà bị truất quyền hưởng thừa kế... từ đó các tác giả đưa ra các giải pháp sửa đổi bổ sung quy định của pháp luật về thừa kế theo pháp luật. 1.1.1.2. Các công trình nghiên cứu thực trạng quy định của pháp luật về thừa kế theo pháp luật Sách: “Một số suy nghĩ về thừa kế trong Luật Dân sự Việt Nam”của tác giả Nguyễn Ngọc Điện (1999 ), sách: “Thừa kế theo pháp luật của công dân Việt Nam từ năm 1945 đến nay” của tác giả Phùng Trung Tập 8