Nội dung

26(2): 6-10 T¹p chÝ Sinh häc 6-2004 Sù ph¸t triÓn cña trøng s¸n l¸ phæi - Paragonimus heterotremus vµ c¸c giai ®o¹n Êu trïng trong c¬ thÓ vËt chñ trung gian thø nhÊt ph¹m ngäc doanh ViÖn Sinh th¸i vµ Tµi nguyªn sinh vËt Nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu ®iÒu tra vÒ s¸n l¸ phæi ë n−íc ta trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y ®. x¸c ®Þnh bÖnh s¸n l¸ phæi lµ bÖnh nguy hiÓm cho c¶ ng−êi vµ ®éng vËt; ®Æc biÖt ë mét sè tØnh miÒn nói phÝa B¾c, sè l−îng ng−êi nhiÔm s¸n l¸ phæi t−¬ng ®èi cao [1, 3-7]. §©y lµ mét trong nh÷ng bÖnh ký sinh trïng l©y nhiÔm qua thùc phÈm ®−îc Tæ chøc Y tÕ thÕ giíi quan t©m. §Ó gãp phÇn vµo c«ng t¸c phßng trÞ bÖnh s¸n l¸ phæi th× viÖc nghiªn cøu ®Æc ®iÓm sinh häc vµ vßng ®êi ph¸t triÓn cña chóng lµ rÊt cÇn thiÕt. Bµi nµy c«ng bè sù ph¸t triÓn cña trøng s¸n l¸ phæi Paragonimus heterotremus vµ c¸c giai ®o¹n Êu trïng cña s¸n trong c¬ thÓ vËt chñ trung gian thø nhÊt. §©y lµ giai ®o¹n ®Çu trong vßng ®êi ph¸t triÓn cña s¸n l¸ phæi lÇn ®Çu tiªn ®−îc nghiªn cøu ë ViÖt Nam. i. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu - Trøng s¸n l¸ phæi thu tõ s¸n tr−ëng thµnh cho ®Î trong n−íc muèi sinh lý, sau ®ã röa s¹ch trøng vµ nu«i trong c¸c ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é kh¸c nhau. Hµng ngµy theo dâi sù ph¸t triÓn cña trøng d−íi kÝnh hiÓn vi. - Khi trøng në thµnh miracidium th× g©y nhiÔm cho èc b»ng c¸ch ®Õm sè l−îng miracidium cho tiÕp xóc víi èc s¹ch, sau ®ã tiÕp tôc nu«i èc, ®Þnh kú mæ èc ®Ó theo dâi sù ph¸t triÓn cña Êu trïng s¸n l¸ phæi trong c¬ thÓ èc. ii. KÕt qu¶ nghiªn cøu 1. Sù ph¸t triÓn cña trøng s¸n l¸ phæi - P. heterotremus Trøng s¸n ®−îc nu«i trong c¸c ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é kh¸c nhau, hµng ngµy röa vµ thay n−íc. KÕt qu¶ cho thÊy sù ph¸t triÓn cña trøng phô 6 thuéc rÊt nhiÒu vµo nhiÖt ®é. ë nhiÖt ®é mïa ®«ng (12-25oC), thêi gian trøng ph¸t triÓn ®Õn khi në lµ 24-30 ngµy. Trøng gi÷ trong ®iÒu kiÖn 12oC ë tñ l¹nh vÉn ph¸t triÓn, tuy nhiªn thêi gian kÐo dµi tíi 90-120 ngµy. Trong khi, ë ®iÒu kiÖn æn ®Þnh 30oC trong tñ Êm hoÆc nhiÖt ®é phßng thÝ nghiÖm mïa hÌ (25-35oC), trøng ph¸t triÓn nhanh h¬n, chØ mÊt 13-17 ngµy (b¶ng 1). Tû lÖ në cña trøng trong c¸c ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é kh¸c nhau cã kh¸c nhau, nh−ng kh«ng ®¸ng kÓ: trong mïa hÌ 25-35oC, hoÆc ë nhiÖt ®é æn ®Þnh 30oC th× tû lÖ trøng në cao h¬n so víi ë ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é mïa ®«ng 12-25oC (95,696,3% so víi 75,0-81,0%). Sù ph¸t triÓn cña trøng cã thÓ quan s¸t d−íi kÝnh hiÓn vi. Khi míi ®Î, tÕ bµo ph«i rÊt nhá, xung quanh lµ c¸c tÕ bµo no.n hoµng. GÆp ®iÒu kiÖn thuËn lîi, tÕ bµo ph«i ph¸t triÓn vµ ph©n chia, t¨ng sè l−îng tÕ bµo vµ cuèi cïng lµ h×nh thµnh miracidium cã l«ng - giai ®o¹n Êu trïng ®Çu tiªn. §Õn khi thµnh thôc, miracidium th−êng bËt n¾p vá trøng vµ tho¸t ra vµo buæi s¸ng, ®Æc biÖt khi cã ¸nh s¸ng kÝch thÝch. Miracidium rÊt nhá, víi kÝch th−íc 0,112 × 0,07 mm, cã 4 hµng tÕ bµo; trong c¬ thÓ nh×n râ 2 tÕ bµo ngän löa vµ c¸c tÕ bµo mÇm, phÇn ®Çu cã tuyÕn x©m nhËp; xung quanh c¬ thÓ phñ ®Çy tiªm mao, chÝnh nhê c¸c tiªm mao nµy mµ chóng ho¹t ®éng rÊt nhanh ®Ó t×m vËt chñ (h×nh 1). Søc sèng cña miracidium dùa vµo n¨ng l−îng dù tr÷, mµ kh«ng dinh d−ìng ë m«i tr−êng ngoµi, nªn kh¶ n¨ng sèng cña chóng gi¶m dÇn theo thêi gian. Sau khi në, Êu trïng ho¹t ®éng rÊt m¹nh ®Ó t×m vµ x©m nhËp vµo vËt chñ trung gian thø nhÊt lµ èc n−íc ngät; nÕu kh«ng x©m nhËp vµo ®−îc loµi èc thÝch hîp th× B¶ng 1 Sù ph¸t triÓn cña trøng s¸n l¸ phæi ë ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é kh¸c nhau §iÒu kiÖn t0 LÇn thÝ nghiÖm lÇn 1 Sè trøng theo dâi 100 Sè trøng në 95 Tû lÖ në (%) 95,0 Mïa hÌ (25-35oC) lÇn 2 100 95 95,0 lÇn 3 100 97 97,0 lÇn 1 100 95 95,0 lÇn 2 100 96 96,0 lÇn 3 100 98 98,0 lÇn 1 100 80 80,0 lÇn 2 100 81 81,0 lÇn 3 100 75 75,0 lÇn 1 100 73 73,0 lÇn 2 100 79 79,0 lÇn 3 100 81 81,0 o Tñ Êm (30 C) Mïa ®«ng (12-25oC) o Tñ l¹nh (12 C) a b c d Trung b×nh Thêi gian (ngµy) (%) 95,6 13-17 96,3 13-17 78,6 24-30 77,6 90-120 e H×nh 1. Sù ph¸t triÓn cña trøng s¸n l¸ phæi trong ®iÒu kiÖn mïa hÌ a. trøng míi ®Î; b. trøng ph¸t triÓn sau 5 ngµy; c. trøng ph¸t triÓn sau 7 ngµy; d. trøng ph¸t triÓn sau 10 ngµy; e. miracidium chóng sÏ chÕt trong vßng 6-24 giê. Tuy miracidium cã thÓ sèng ®−îc tíi 24 giê, nh−ng søc sèng ®. gi¶m; chóng cã kh¶ n¨ng x©m nhËp vµo èc trong thêi gian bao l©u, cÇn nghiªn cøu thªm. 2. Sù ph¸t triÓn cña Êu trïng s¸n l¸ phæi trong c¬ thÓ vËt chñ trung gian thø nhÊt G©y nhiÔm miracidium cña s¸n l¸ phæi cho 5 loµi èc: Menaloides tuberculatus, Katayama nosophora, Katayama sp., Oncomelania sp.1 vµ Oncomelania sp.2 (¶nh cña 2 loµi èc sau ®¨ng trong t¹p chÝ Sinh häc [5]) víi mËt ®é 20 miracidium/èc, thÊy r»ng chØ cã 2 loµi èc Oncomelania sp.1 vµ Oncomelania sp.2 bÞ nhiÔm víi tû lÖ rÊt cao 100% vµ 80,0% t−¬ng øng; c¸c loµi èc cßn l¹i Menaloides tuberculatus, Katayama nosophora, Katayama sp. kh«ng bÞ nhiÔm (b¶ng 2). 7 B¶ng 2 KÕt qu¶ g©y nhiÔm miracidium s¸n l¸ phæi cho èc Loµi èc Sè èc g©y nhiÔm Sè miracidium/èc 40 20 Oncomelania sp.1 200 20 Oncomelania sp.2 200 20 Menaloides tuberculatus 100 20 Katayama nosophora 100 20 Katayama sp. KÕt qu¶ g©y nhiÔm nµy còng phï hîp víi kÕt qu¶ x¸c ®Þnh vËt chñ trung gian 1 cña s¸n l¸ phæi ngoµi tù nhiªn: xÐt nghiÖm 13 loµi èc ë c¸c vïng ph¸t hiÖn cã s¸n l¸ phæi ë c¸c tØnh T©y B¾c th× chØ cã 2 loµi èc Oncomelania sp.1 vµ Oncomelania sp.2 bÞ nhiÔm Êu trïng a Sè èc nhiÔm Tû lÖ nhiÔm (%) 40 100,0 160 80,0 0 0 0 0 0 0 s¸n l¸ phæi [5]. KÕt qu¶ nghiªn cøu nµy còng kh¼ng ®Þnh r»ng loµi èc Menaloides tuberculatus kh«ng ph¶i lµ vËt chñ trung gian 1 cña s¸n l¸ phæi P. heterotremus [6], hay Katayama nosophora (Pachydrobia duporti [8]. a d b c H×nh 2. C¸c giai ®o¹n Êu trïng s¸n l¸ phæi trong c¬ thÓ èc a. Sporocyt; b. Redia mÑ; c. Redia con; d. Cercaria 8 B¶ng 3 Thêi gian ph¸t triÓn cña s¸n l¸ phæi qua c¸c giai ®o¹n Êu trïng trong c¬ thÓ èc Thêi gian Thêi gian ph¸t triÓn cña c¸c giai ®o¹n Êu trïng (ngµy) Sporocyt Redia mÑ Redia con Cercaria Mïa ®«ng 15-20 25-30 65-70 80-120 Mïa hÌ 10-15 20-28 55-65 75-100 Trong c¬ thÓ èc, Êu trïng ph¸t triÓn qua c¸c giai ®o¹n sporocyt, redia mÑ, redia con vµ cercaria. Sau khi x©m nhËp vµo èc, miracidium ph¸t triÓn thµnh sporocyt, vµo mïa ®«ng ®Õn ngµy thø 15-20 th× sporocyt thµnh thôc cã d¹ng h×nh tói, kÝch th−íc 0,41-0,50 × 0,16-0,20 mm, cã chøa 2-3 redia mÑ (h×nh 2a). Tõ ngµy thø 25-30 th× redia mÑ tho¸t khái sporocyt vµ cã thêi gian nghØ, råi tiÕp tôc ph¸t triÓn ®Õn thµnh thôc mÊt kho¶ng 30-34 ngµy (tøc lµ sau g©y nhiÔm 65-70 ngµy); mçi redia mÑ (h×nh 2b) th−êng chøa 1-2 redia con, redia con (h×nh 2c) tho¸t khái redia mÑ vµ ph¸t triÓn ®Õn thµnh thôc cã chøa cercaria, ®Õn ngµy thø 80-120 th× cercaria chui khái èc. Nh− vËy, thêi gian ph¸t triÓn trong c¬ thÓ èc ë nhiÖt ®é mïa ®«ng mÊt kho¶ng 80-120 ngµy; ë ®iÒu kiÖn mïa hÌ, thêi gian ph¸t triÓn ng¾n h¬n (b¶ng 3). Cercaria gåm 2 phÇn: th©n cã kÝch th−íc 0,24-0,30 × 0,08-0,11 mm vµ ®u«i h×nh n¾m ®Êm cã 1 chïm l«ng, kÝch th−íc 0,05 × 0,02 mm. Th©n cã 2 gi¸c b¸m: gi¸c miÖng 0,05-0,07 × 0,05-0,06 mm vµ gi¸c bông nhá h¬n gi¸c miÖng, ®−êng kÝnh 0,028-0,030 mm, phÇn ®Çu cã mang stylet 0,02 × 0,004 mm, mçi bªn c¬ thÓ cã 7 tÕ bµo x©m nhËp xÕp thµnh 2 chïm xung quanh gi¸c bông (h×nh 2d). Mét ®iÒu rÊt lý thó khi quan s¸t cercaria tho¸t ra khái c¬ thÓ èc lµ chóng th−êng chui ra vµo buæi chiÒu tèi tõ 17-19 h, tËp trung nhÊt vµo lóc 18 h. §iÒu nµy ®−îc gi¶i thÝch b»ng sù thÝch nghi cña Êu trïng s¸n l¸ phæi. Êu trïng chui ra vµo buæi chiÒu tèi, t−¬ng øng víi thêi gian ho¹t ®éng kiÕm måi cña cua suèi - vËt chñ trung gian 2. Khi ®ã, cercaria dÔ cã c¬ héi tiÕp xóc h¬n ®Ó x©m nhËp vµo vËt chñ trung gian 2. Cßn ban ngµy, cua suèi th−êng Èn nÊp trong hang, nÕu cercaria chui ra vµo thêi gian nµy th× Ýt cã c¬ héi x©m nhËp vµo vËt chñ trung gian 2. Sau khi tho¸t khái c¬ thÓ èc, nÕu cercaria kh«ng t×m vµ x©m nhËp vµo vËt chñ trung gian 2 thÝch hîp th× chóng bÞ chÕt trong vßng 24-48 giê. Nh− vËy, kÕt qu¶ nghiªn cøu nµy chØ ra r»ng, trong g©y nhiÔm thùc nghiÖm s¸n l¸ phæi, cÇn ph¶i chó ý theo dâi th−êng xuyªn. Sau khi nu«i trøng s¸n l¸ phæi 13 ngµy (mïa hÌ) hoÆc sau 23 ngµy (mïa ®«ng), ph¶i thu miracidium vµo buæi s¸ng ®Ó g©y nhiÔm ngay cho èc - vËt chñ trung gian 1. Sau khi g©y nhiÔm miracidium cho èc ®Õn ngµy thø 70 (mïa hÌ) hoÆc ngµy thø 80 (mïa ®«ng) trë ®i, ph¶i theo dâi èc th−êng xuyªn d−íi kÝnh lóp vµo lóc chiÒu tèi (17-19 h) ®Ó thu cercaria g©y nhiÔm cho vËt chñ trung gian 2. III. KÕt luËn 1. Thêi gian ph¸t triÓn cña trøng s¸n l¸ phæi ë nhiÖt ®é mïa hÌ 25-35oC hay tñ Êm 30oC mÊt 13-17 ngµy, mïa ®«ng 12-25oC mÊt 24-30 ngµy, trong tñ l¹nh 12oC kÐo dµi tíi 90-120 ngµy. Trøng s¸n th−êng në vµo buæi s¸ng, miracidium sèng ®−îc tèi ®a ngoµi m«i tr−êng lµ 24 h. 2. Hai loµi èc Oncomelania sp.1 vµ Oncomelania sp.2 lµ vËt chñ trung gian 1 thÝch hîp cña s¸n l¸ phæi P. heterotremus. Víi mËt ®é g©y nhiÔm 20 miracidium/èc, tû lÖ nhiÔm lµ 100% vµ 80,0% t−¬ng øng. Cßn 3 loµi èc Melanoides tuberculatus, Katayama nosophora vµ Katayama sp. kh«ng ph¶i lµ vËt chñ trung gian 1 cña s¸n l¸ phæi. 3. Thêi gian ph¸t triÓn cña Êu trïng s¸n l¸ phæi trong c¬ thÓ èc vµo mïa ®«ng mÊt 80-120 ngµy qua 4 giai ®o¹n sporocyt, redia mÑ, redia con vµ cercaria. Mçi sporocyt chøa 2-3 redia mÑ, mçi redia mÑ chøa 1-2 redia con, mçi redia con chøa 6-12 cercaria. Cercaria th−êng tho¸t khái èc vµo lóc chiÒu tèi tõ 17-19 h, t−¬ng øng víi thêi gian cua suèi ho¹t ®éng ®Ó kiÕm ¨n. Søc 9 sèng cña cercaria gi¶m dÇn vµ chÕt sau 24-48 giê. Tµi liÖu tham kh¶o 1. Cao V¨n Viªn, 1997: Kû yÕu Héi nghÞ khoa häc-c«ng nghÖ-m«i tr−êng lÇn thø V c¸c tØnh miÒn nói phÝa B¾c: 81-84. 2. §Æng Ngäc Thanh, Th¸i TrÇn B¸i, Ph¹m V¨n Miªn, 1980: §Þnh lo¹i ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng n−íc ngät B¾c ViÖt Nam: 380439. Nxb KH&KT, Hµ Néi. 3. Kino H. et al., 1995: Japanese Journal of Parasitology, 44: 470-472. 4. Ph¹m Ngäc Doanh, §Æng TÊt ThÕ, NguyÔn ThÞ Lª, 1998: T¹p chÝ Thó y, 5(4): 65-69. 5. Ph¹m Ngäc Doanh, NguyÔn ThÞ Lª, §Æng TÊt ThÕ, 2002: T¹p chÝ Sinh häc, 24(1): 1422. 6. NguyÔn V¨n §Ò vµ cs., 1998: Nghiªn cøu c¸c bÖnh s¸n l¸ vµ s¸n d©y. Héi th¶o quèc gia phßng chèng c¸c bÖnh giun s¸n: 41-45. 7. NguyÔn ThÞ Lª, §Æng TÊt ThÕ, Ph¹m Ngäc Doanh, 1997: T¹p chÝ Y d−îc, 213(2): 35-39. 8. NguyÔn ThÞ Lª, §Æng TÊt ThÕ, Ph¹m Ngäc Doanh, 1999: T¹p chÝ Sinh häc, 21(2B): 179-180. Development of the Paragonimus heterotremus eggs and it's larvae stages in the first intermediate host Pham Ngoc Doanh Summary The eggs of the lung fluke Paragonimus heterotremus were cultured in laboratory and experimentally infected to the first intermediate hosts. The eggs require 13-17 days in summer or 24-30 days in winter for completing the embryonation to hatch into miracidium. The miracidia are collected to expose to 5 snail species (Oncomelania sp.1; Oncomelania sp.2; Melanoides tuberculatus; Katayama nosophora and Katayama sp.). As results, only 2 species Oncomelania sp.1 and Oncomelania sp.2 are susceptible to be infected at very high rate 100% and 80.0%, respectively. Within the snail body, the larvae develop through 4 stages: sporocyt, mother redia, daughter redia and cercaria. The development time of all stages require 80-120 days. The living ability of miracidia and cercaria as well as the time at which cercaria escape from snails are also disscused. Ngµy nhËn bµi: 28-2-2003 10