Nội dung

Rừng ngập mặn Sổ Tay Hướng Dẫn Cho Giáo Viên THCS & THPT Xuất bản Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ) GmbH Quản lý Nguồn Tài nguyên Thiên nhiên Vùng Ven biển tỉnh Sóc Trăng Tác giả Daniel G. Spelchan và Isabelle A. Nicoll Ảnh bìa Tranh minh họa lấy từ cuộc thi vẽ tranh do GIZ tổ chức năm 2010, tác giả Trần Anh Quân © giz, tháng 4/2011 Rừng ngập mặn Sổ Tay Hướng Dẫn Cho Giáo Viên THCS & THPT Daniel G. Spelchan và Isabelle A. Nicoll Tháng 4/2011 Rừng Ngập Mặn Sổ Tay Hướng Dẫn Cho Giáo Viên THCS & THPT Lời mở đầu Rừng ngập mặn là một dạng rừng quan trọng phát triển trên vùng đất ngập nước dọc theo các bờ biển ở những khu vực nhiệt đới và cận nhiệt đới. Những khu rừng ngập mặn là một phần thiết yếu của môi trường tự nhiên Việt Nam bởi vì chúng: Bảo vệ bờ biển khỏi ảnh hưởng của bão, xói lở và ngập lụt; Là một nơi quan trọng cung cấp thức ăn, chỗ ở và nơi sinh sản cho nhiều loài cá, tôm, giáp xác và các loại khác như chim và động vật có vú; Cung cấp nhiều nguyên vật liệu thô cho con người, như thức ăn, sợi, dược liệu, gỗ/củi và thuốc nhuộm.. Do tính chất quan trọng của rừng ngập mặn đối với cả môi trường và đời sống con người, học sinh rất cần phải tìm hiểu về: rừng ngập mặn là loại rừng gì, những đặc tính của các loại cây trong rừng ngập mặn và làm thế nào để bảo vệ chúng. Dự án hợp tác kỹ thuật Đức GIZ 'Quản lý Nguồn Tài nguyên Thiên nhiên Vùng Ven biển tỉnh Sóc Trăng‟, phối hợp với các đối tác là Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn và Sở Giáo dục và Đào tạo tỉnh Sóc Trăng, cùng phát hành cuốn sổ tay này cho giáo viên như là một công cụ để giúp giáo viên dạy cho học sinh về tầm quan trọng của rừng ngập mặn. Cuốn sổ tay bao gồm 2 bài học: Bài 1: Rừng ngập mặn là loại rừng gì? Bài 2: Tại sao rừng ngập mặn quan trọng? Mỗi bài học sẽ bao gồm kiến thức cơ bản và kiến thức bổ sung cho học sinh và giáo viên. Ngoài ra, bài học còn có những câu hỏi để học sinh trả lời và một danh sách những hoạt động đề nghị (ví dụ thực hiện 1 những nghiên cứu nhỏ tại địa phương, giải đáp các câu đố v.v…) đã được thiết kế để tăng cường sự hiểu biết của học sinh về rừng ngập mặn. 2 Bài 1: Rừng ngập mặn là loại rừng gì? Tổng quan: Sau bài học này, học sinh sẽ nắm được kiến thức cơ bản về rừng ngập mặn là loại rừng gì và những đặc tính chính của cây rừng ngập mặn. Mục tiêu: Học sinh sẽ: 1. Khám phá “rừng ngập mặn” là loại rừng gì. 2. Xem xét những đặc tính của các loài cây rừng ngập mặn khác nhau. 3. Khám phá lịch sử rừng ngập mặn ở tỉnh Sóc Trăng. Kiến thức cần phải có trước khi vào bài 1 – Giáo viên „Bài đọc cơ sở” dưới đây sẽ cung cấp cho giáo viên một cái nhìn tổng thể về rừng ngập mặn, đặc tính của chúng, môi trường sống và sự tồn tại của rừng ngập mặn ở tỉnh Sóc Trăng. Những phần „thông tin bổ sung‟ đã được đưa vào để giáo viên có thể tham khảo trong trường hợp giáo viên nhận được những thắc mắc từ học sinh, hoặc muốn cung cấp cho các em những thông tin mới. Kiến thức cần phải có trước khi vào bài 1 – Học sinh Không yêu cầu học sinh phải có kiến thức nào trước khi vào bài học này. Tuy nhiên, trước khi bắt đầu bài giảng, giáo viên nên kiểm tra xem mức độ hiểu biết của học sinh mình tới đâu về rừng ngập mặn. Việc này có thể thực hiện được bằng cách sử dụng Hoạt động 1 (“Bọt khí-tư duy”) có trong phần phụ lục 1 của tài liệu này. Những hoạt động tiềm năng Phụ lục 1 bao gồm một danh sách các hoạt động được thiết kế để nâng cao sự hiểu biết của học sinh về rừng ngập mặn. Hoạt động 1 và 2 liên quan mật thiết đến bài 1, nhưng hoạt động 6, 7 và 10 cũng có thể có ích. 3 Câu hỏi dành cho học sinh Sau khi hoàn tất bài học, học sinh sẽ phải trả lời được những câu hỏi sau: 1. Rừng ngập mặn có thể mọc ở đâu? 2. Làm cách nào mà cây rừng ngập mặn có thể tồn tại trong nước bùn/lợ? 3. Những hạt giống của cây rừng ngập mặn phát tán để sinh sôi bằng cách nào? 4. Rừng ngập mặn ở tỉnh Sóc Trăng mọc ở những khu vực nào? Bài 1: Bài đọc cơ sở 1. Rừng ngập mặn là loại rừng gì? Cây rừng ngập mặn là những loài cây thân gỗ, có hạt và những loài cây bụi mọc chiếm ưu thế dọc theo những bờ biển được che chở ở vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới. Trên thế giới có gần 70 loài cây rừng ngập mặn với chiều cao thay đổi từ 1,5 m đến 50 m(1). Rừng ngập mặn có thể được thấy ở hầu hết mọi quốc gia nhiệt đới và cận nhiệt đới. Tổng diện tích rừng ngập mặn trên toàn thế giới vào khoảng 11 – 18 triệu hecta(2). Rừng ngập mặn mọc đặc trưng ở những khu vực nước nông và lầy lội ở vùng cửa sông, các vịnh, bến cảng hoặc đường bờ biển không chịu tác động thường xuyên của sóng lớn. Tại những khu vực này, rừng ngập mặn nhận nguồn dinh dưỡng pha trộn của cả nước ngọt (từ sông ngòi) và nước mặn (từ biển). 1.1 Bạn có biết? Rừng ngập mặn là một trong những hệ sinh thái phong phú nhất trên thế giới. Các đặc tính của cây rừng ngập mặn Những điều kiện tự nhiên nơi cây rừng ngập mặn sinh sống như tại các khu lầy lội và có môi trường nước lợ được coi là đầy thử thách vì: 4 Mức ôxi trong đất bùn/lầy thường thấp; Khu vực thường xuyên bị ngập; Nước ngọt khan hiếm; Độ mặn có thể rất cao: từ 30.000 tới 40.000 ppm (ppm = một phần triệu) đối với nước biển bình thường, và lên đến 90.000 ppm ở những khu vực mà muối bị cô đặc do hiện tượng bốc hơi của nước(4) – trong khi độ mặn của nước chúng ta uống hằng ngày thường vào khoảng 100 ppm. Tuy nhiên, cây rừng ngập mặn đã đặc biệt phát triển những khả năng để cho phép chúng phát triển trong những điều kiện như vậy. 1.1.1 Rễ Hệ thống rễ của cây ngập mặn giúp cây đứng vững trong môi trường đất bùn mềm bằng cách mọc hướng xuống từ thân cây và/hay phát triển theo phương ngang dưới mặt đất. Hoạt động hô hấp của cây rừng ngập mặn được thực hiện thông qua những lỗ thông khí (những khoảng mở nhỏ trên thân hoặc rễ). Một vài loài cây ngập mặn đã phát triển những hệ thống rễ chuyên dụng để đảm bảo các lỗ thông khí nằm phía trên mực nước thủy triều hay bùn (vốn gây thiếu ôxi). Bạn có biết? Đối với các loài cây ngập mặn, lượng sinh khối phía dưới đất thì cao hơn trên bề mặt, giúp cho cây không bị ngã đổ hay cuốn trôi. Lỗ thông khí Một vài loài cây ngập mặn phát triển rễ khí sinh, còn gọi là rễ có những lỗ thông khí ngoi thẳng lên từ lớp đất bùn/nước. Một vài rễ khí sinh trông giống như ống Hình 1: Rễ khí sinh dạng ống hút. 5 hút/ống thở của thợ lặn (xem Hình 1) và thường vươn lên khỏi mặt nước/bùn khoảng 30 cm(1). Những rễ khí sinh khác, khi đã vươn cao khỏi mặt nước/bùn, có thể gập lại và quay ngược trở lại lòng đất (như hình đầu gối - xem Hình 2). Lỗ thông khí Hình 2: Rễ hình đầu gối. Hình 3: Rễ chân nơm. Một số loài cây ngập mặn phát triển hệ thống rễ giúp trụ đỡ cho thân cây, nơi có các lỗ thông khí nằm trên mặt nước/bùn. (xem Hình 3). 1.1.2 Khả năng chịu mặn Cây rừng ngập mặn có thể thích nghi cao để phát triển trong những môi trường nhiễm mặn. Những loài cây ngập mặn khác nhau sử dụng một hoặc kết hợp những quá trình sau để thích nghi với những điều kiện nhiễm mặn: Ngăn chặn – một số loài cây ngập mặn có hệ thống rễ với đặc tính không thấm cao, đóng vai trò như những bộ lọc chỉ cho phép nước ngấm qua và muối bị giữ lại bên ngoài; Loại trừ – một số loài cây ngập mặn có thể loại thải muối từ thân chính thông qua những tuyến muối trên lá; 6