Nội dung

KINH NGHIEÄM NÖÔÙC NGOAØI soá hoùa vaø kieåm toaùn trong moâi tröôøng soá hoùa T ThS. Nguyễn Thị Thu Trang* rong thời đại số, khi mà số hóa và chuyển đổi số đang trở thành xu hướng tất yếu của thời đại thì vấn đề đặt ra đối với ngành kiểm toán không phải là “liệu chúng ta có nên đi theo con đường mới” mà là “liệu bao giờ chúng ta phải đáp ứng được yêu cầu của thời đại”. Bài viết trình bày khái quát một số nội dung chính của số hóa trong công tác kiểm toán và kinh nghiệm của một số công ty kiểm toán trên thế giới trong lĩnh vực số hóa và chuyển đổi số. Từ khóa: Số hóa, chuyển đổi số, kiểm toán. Digitization and auditing in a digitization environment In the digital age, when digitization and digital transformation are becoming an inevitable trend of the era, a question for State Audit Office of Vietnam is not “should we take a new path” but rather “When we can meet the requirements of the era”. The article briefly presents some key contents of digitization in auditing work and experience of some international audit firms in the field of digitization and digital transformation. Keywords: Digitization, digital transformation, auditing. 1. Khái niệm số hóa và một số vấn đề cơ bản Số hóa dữ liệu lưu trữ là hình thức chuyển đổi dữ liệu từ dạng văn bản hệ thống bên ngoài thành những dữ liệu dạng tín hiệu số được máy tính hiểu và lưu trữ. Số hóa dữ liệu lưu trữ là biện pháp tối ưu, giúp giải quyết việc lưu trữ, truy xuất, chia sẻ hay tìm kiếm thông tin hết sức dễ dàng. Công tác này giúp cắt giảm chi phí tối đa cho việc quản lý và không gian lưu trữ. Ngoài ra, số hóa dữ liệu giúp chúng ta có thể chỉnh sửa và tái sử dụng tài liệu, linh hoạt trong việc chuyển đổi sang các dạng tài liệu số khác nhau. sang thông tin số (các bit thông tin dữ liệu). Các loại hình tài liệu (giấy, ảnh, phim...) sau khi qua công đoạn xử lý bằng các thiết bị chuyên ngành và phần mềm ứng dụng sẽ được số hóa thành các bit mang thông tin dữ liệu trên đường truyền internet, tạo nên những cơ sở dữ liệu mở, dễ dàng tìm kiếm, trao đổi và chia sẻ kiếm thức một cách thuận tiện nhất. Để số hóa tài liệu đòi hỏi phải có một số loại máy móc thiết bị chuyên dụng. Đầu tiên phải kể đến là thiết bị dùng để số hóa hồ sơ máy quét (scan), máy ảnh... Thiết bị chủ yếu dùng để số hóa hồ sơ với khối lượng lớn là máy scan chuyên dụng. Còn theo khái niệm công nghệ thông tin thì Thị trường máy scan hiện nay đã rất đa dạng và số hóa là việc biến đổi các loại hình thông tin đáp ứng đủ mọi phân khúc từ thấp đến cao, từ nhu *Trường Đào tạo và bồi dưỡng nghiệp vụ kiểm toán, Kiểm toán nhà nước 64 Số 146 - tháng 12/2019 NGHIÊN CỨU KHOA HỌC KIỂM TOÁN cầu cá nhân đến tổ chức lớn. Tính năng đáp ứng tất kho dữ liệu có thể là dùng đĩa cứng, dùng băng từ, cả những yêu cầu phức tạp, thiết kế tiên tiến hiện dùng đĩa quang... Tùy theo yêu cầu cụ thể của bài đại, cách thức sử dụng đơn giản, phần mềm đi kèm toán đặt ra mà lựa chọn công nghệ và thiết bị cho giúp xử lý, trích xuất thông tin một cách nhanh phù hợp. Theo cơ chế lưu trữ, hiện nay có một số chóng và đơn giản. Vấn đề còn lại là lựa chọn loại loại hình lưu trữ dữ liệu cơ bản như: DAS (Direct thiết bị đáp ứng nhu cầu có các thiết bị thay thế dự Attached Storage): lưu trữ dữ liệu qua các thiết bị phòng nhanh nhất trong quá trình vận hành. gắn trực tiếp; NAS (Network Attached Storage): Kế đến là thiết bị lưu trữ, cùng với sự phát triển công nghệ thông tin là nhu cầu bảo quản, lưu trữ các số liệu một cách an toàn và hiệu quả. Nhiều giải pháp lưu trữ dữ liệu hiện đại đã ra đời nhằm đáp ứng được nhu cầu của người dùng. Với đặc điểm dung lượng dữ liệu gia tăng không ngừng, yêu cầu ngày càng cao về hiệu năng truy xuất, tính ổn định và sự sẵn sàng của dữ liệu; việc lưu trữ đã và đang trở nên rất quan trọng. Lưu trữ dữ liệu không còn đơn giản là cung cấp các thiết bị lưu trữ dung lượng lớn mà còn bao gồm cả khả năng quản lý, chia sẻ cũng như sao lưu và phục hồi dữ liệu trong mọi trường hợp. lưu trữ dữ liệu vào thiết bị lưu trữ thông qua mạng IP; SAN (Storage Area Network): lưu trữ dữ liệu qua mạng lưu trữ chuyên dụng riêng. Mỗi loại hình lưu trữ dữ liệu có những ưu nhược điểm riêng và được dùng cho những mục đích nhất định. Tùy vào khả năng tài chính và cơ sở hạng tầng hiện có để lựa chọn hình thức phù hợp. 2. Kiểm toán trong môi trường số hóa Các công ty, doanh nghiệp đang triển khai công nghệ số nhằm giúp cho hoạt động của đơn vị hiệu quả hơn, ngày càng lấy khách hàng làm trung tâm, tìm kiếm thị trường mới, tăng năng suất lao động và phát triển các mô hình kinh doanh mới. Để lưu trữ dữ liệu người ta có thể dùng nhiều Internet vạn vật (IoT – internet of things) đang thiết bị khác nhau, nhiều công nghệ khác nhau. Các ngày một lớn mạnh, các con chip nhận dạng cảm NGHIÊN CỨU KHOA HỌC KIỂM TOÁN Số 146 - tháng 12/2019 65 KINH NGHIEÄM NÖÔÙC NGOAØI ứng hay nhận dạng qua tần số vô tuyến (RFID – và đám mây. Việc triển khai các hệ thống báo cáo radio-frequency identification) được tích hợp vào tài chính tập trung được chuẩn hóa, kết hợp với trong các sản phẩm và nhờ đó máy móc trở nên việc thiết lập các trung tâm dịch vụ chia sẻ đã bắt thông minh hơn. Các loại máy móc, robot làm thay đầu từ hơn một thập kỷ trước, tác động đến nhiều đổi lực lượng lao động trong các ngành dịch vụ và doanh nghiệp do yêu cầu về hiệu quả hoạt động công chức “cổ cồn trắng”. Người lao động thường doanh nghiệp. Những hướng phát triển này buộc online và kết nối thông qua mạng xã hội. Các loại các kiểm toán viên phải điều chỉnh hoạt động xe tự lái đã giúp cho ngành logistic và vận tải nhanh chuyên môn của mình hướng đến cách tiếp cận hơn, an toàn và hiệu quả hơn. Vậy kiểm toán viên kiểm toán tập trung và cân đối, phụ thuộc nhiều ứng phó với những thay đổi này như thế nào? hơn vào các ứng dụng kiểm soát và các báo cáo Kiểm toán viên được kỳ vọng sẽ tiếp cận được những công nghệ này, có được hiểu biết đầy đủ về Việc tăng cường áp dụng hệ thống tập trung tác động của số hóa tới sản xuất kinh doanh và cách và chuẩn hóa cũng dẫn đến sự gia tăng các giao thức mà nó sẽ phát triển trong những năm tiếp dịch tập trung và số lượng lớn các dữ liệu. Điều theo – mặc dầu không ai thực sự biết được công nghệ sẽ đi đến đâu. Kiểm toán viên cần phải tìm ra câu trả lời cho câu hỏi làm cách nào để kiểm toán công nghệ mới như robot và máy móc nhân tạo, kiểm toán viên cũng cần áp dụng công nghệ số vào chính công việc chuyên môn của mình, trong quy trình kiểm toán của mình để đảm bảo chất lượng kiểm toán. Đây là cơ hội cũng là thức thức đối với hiệu quả, chất lượng kiểm toán và gia tăng giá trị khi sử dụng số hóa. này mang đến cho kiểm toán viên cơ hội đảm bảo cho cuộc kiểm toán hiệu quả và chất lượng cao thông qua việc chuyển đổi cách thức tiếp cận kiểm toán truyền thống dựa trên mẫu chọn sang cách tiếp cận trên cơ sở dữ liệu ví dụ như 100% dữ liệu được kiểm tra bằng thuật toán phân tích tự động thay vì kiểm tra dựa trên mẫu chọn, do đó nâng cao chất lượng kiểm toán. Câu hỏi đặt ra là liệu các phương pháp kiểm toán dựa trên mẫu chọn đang được chấp nhận rộng rãi hiện nay liệu có đáp ứng Các công ty kiểm toán lớn trên thế giới đều đang được khối lượng dữ liệu khổng lồ và độ phức tạp tận dụng những cơ hội mà số hóa mang lại cũng của quy trình giao dịch của đối tượng kiểm toán như tìm cách thích ứng với những thay đổi mà số hay không? Các kiểm toán viên, cơ quan giám sát hóa đang tác động tới hoạt động chuyên môn. Dưới và cơ quan quản lý đang dần hiểu rằng trong tương đây là kinh nghiệm của KPMG khi kiểm toán trong lai các kỹ thuật mới sẽ phải được áp dụng trong các môi trường số hóa. phương pháp và hướng dẫn kiểm toán. Về phân tích dữ liệu 66 tiêu chuẩn kiểm soát. Xu hướng phát triển hiện hữu khác là sự gia Phân tích dữ liệu có thể được chia thành phân tăng của các phần mềm dựa trên nền tảng đám tích dữ liệu giao dịch lớn và phân tích dữ liệu mây, như Salesforce.com, Concur và Coupa. Thực lớn (big data). Phân tích dữ liệu giao dịch lớn và tế lại cho thấy rằng càng có nhiều nền tảng thì lại dữ liệu lớn được hình thành và phân chia trong càng có ít sự lựa chọn ứng dụng kiểm soát. Sự thiếu hệ thống tài chính của đơn vị. Hệ thống báo cáo hụt này một phần là có chủ ý để nhằm thúc đẩy trải tài chính đang thay đổi từng ngày và hiện có hai nghiệm của người dùng, một phần là do sự non trẻ hướng phát triển hiện hữu: chuẩn hóa hơn nữa của các domain kiểm soát – nhiều nhà cung cấp Số 146 - tháng 12/2019 NGHIÊN CỨU KHOA HỌC KIỂM TOÁN phần mềm mới chỉ hoạt động chưa đến 10 năm và hoạt động kiểm toán. Vấn đề cơ bản là robot và tập trung đơn thuần vào các thế mạnh khác thay vì trí tuệ nhân tạo đang tác động đến cách tiếp cận khả năng kiểm soát. Điều này buộc các kiểm toán kiểm toán như thế nào. Trong trường hợp đơn vị viên phải suy nghĩ lại và điều chỉnh cách thức tiếp được kiểm toán sử dụng các phần mềm tự động cận kiểm toán hệ thống đám mây. Phương pháp trong các quy trình tài chính cơ bản, kiểm toán kiểm toán cần phải chuyển theo hướng phân tích viên cần phải có sự tin cậy nhất định với các dữ dữ liệu nhiều hơn nhằm giải quyết việc có ít biện liệu tài chính được phân tích tự động. Sự khác biệt pháp kiểm soát phòng ngừa trong hệ thống. May trong phân tích dữ liệu do robot thực hiện là ở mắn là các công nghệ mới, ví dụ như cơ sở dữ liệu tính mới và bản thân kiểm toán viên đang có rất ít bộ nhớ trong hiện cho phép kiểm toán viên có thể kinh nghiệm kiểm toán trong môi trường sử dụng phân tích nhanh và thông minh hơn. robot. Tuy nhiên, vấn đề cơ bản là kiểm toán viên Một đặc điểm khác của hệ thống trên cơ sở cần phải kiểm toán chính phần mềm tự động này. đám mây là dữ liệu được phân tích và lưu trữ đám Một lần nữa, điều này có nghĩa là các kiểm toán mây, đặt ra thử thách đối với việc quản lý của bên viên cần phải có đủ khả năng để truy cập và đánh thứ ba, an toàn và bảo mật dữ liệu. Việc gia tăng giá tính tin cậy của các phần mềm này. Lúc đó, có số lượng hệ thống trên nền tảng đám mây đòi hỏi thể sẽ phải đặt vấn đề rằng: Điều gì sẽ xảy ra nếu kiểm toán viên phải tăng cường năng lực kiểm mã lập trình của robot có thể được phân tích/kiểm toán an ninh mạng. toán bởi robot kiểm toán? Dữ liệu lớn (big data) khác với dữ liệu truyền Trí tuệ nhân tạo tự nó sẽ hỗ trợ quá trình kiểm thống trong các hệ thống hoạch định nguồn toán như đánh giá phần mềm robot bằng robot lực doanh nghiệp (ERP – enterprise resource kiểm toán. Trí tuệ nhân tạo như IBM Watson có planning). Dữ liệu lớn có đặc trưng cơ bản là quy khả năng đọc, nghe, học và phân tích hàng tỉ tài mô lớn, tốc độ và sự đang dạng. Bản thân lĩnh vực liệu trên phút. Các trí tuệ nhân tạo này có thể sử dữ liệu lớn đã có quy mô lớn và có nhiều ứng dụng dụng các chuẩn mực kiểm toán như GAAP hay liên quan. Kiểm toán viên nhận diện dữ liệu lớn IFRS và các quy định khác bao gồm tham khảo các như là phương tiện để hỗ trợ việc đánh giá rủi ro, xét đoán nghề nghiệp và các cân nhắc kiểm toán giới hạn phạm vi kiểm toán, phân tích xu hướng khác và sử dụng chúng để tư vấn cho kiểm toán và đưa ra xét đoán chuyên môn. Do đó, kiểm toán viên trong một số vấn đề kiểm toán nhất định. Các viên cần hiểu rõ cách thức mà các giải pháp big trí tuệ nhân tạo có thể đọc và giải thích các bằng data có thể hỗ trợ nhiều hơn cho quá trình kiểm chứng kiểm toán nhận được và thậm chí chuyển toán. Nếu không nắm được kiến thức này, kiểm các file này dưới dạng file kiểm toán điện tử. Mặc toán viên cần phải tính đến phương pháp chuyên dầu các kỹ thuật này sẽ phát triển như thế nào vẫn gia (thuê bên thứ ba có chuyên môn thực hiện các chưa chắc chắn song rõ ràng rằng sẽ có những thay nghiệp vụ cần thiết). đổi. Và chúng thậm chí còn có thể tác động tới Về robot và trí tuệ nhân tạo Robot hay các phần mềm tự động và trí tuệ chính ngành kiểm toán. Về blockchain nhân tạo đang thay đổi cách thức hoạt động của Khái niệm kỹ thuật số này ban đầu được phát doanh nghiệp và đồng thời mở ra cơ hội cho chính triển cho Bitcoin và đóng vai trò như một sổ cái kỹ NGHIÊN CỨU KHOA HỌC KIỂM TOÁN Số 146 - tháng 12/2019 67 KINH NGHIEÄM NÖÔÙC NGOAØI thuật số được xác nhận liên tục và theo thời gian thực bởi một mạng lưới các máy tính được cấp quyền. Hiện nay, các doanh nghiệp và người tiêu dùng đang sử dụng một bên đáng tin cậy như ngân hàng để thực hiện các giao dịch. Blockchain cho phép khách hàng và nhà cung cấp kết nối trực tiếp, loại bỏ nhu cầu về bên thứ ba. Sử dụng mật mã để giữ an toàn cho các trao đổi, blockchain cung cấp một cơ sở dữ liệu phi tập trung, hoặc sổ cái kỹ thuật số trực tuyến cho các giao dịch mà các bên trong hệ thống có thể nhìn thấy. Mạng lưới này thực chất là một chuỗi các máy tính đã được xác nhận ứng dụng này hiện đang được các ngân hàng lựa chọn để tăng hiệu quả trong các giao dịch tài chính, loại bỏ nhiều bên tham gia cũng như các bước thủ công. Ngoài ra, các thí điểm đầu tiên đang được tiến hành để triển khai blockchain trong chuỗi cung ứng, do đó cung cấp một cái nhìn thời gian thực 24/7 và đáng tin cậy 100% về lưu chuyển hàng hóa, hàng tồn kho và giao hàng. Câu hỏi đặt ra là điều này có ý nghĩa gì đối với kiểm toán: Liệu có cần kiểm toán quy trình giao dịch được hỗ trợ bởi blockchain hay không? Nguy cơ tấn công mạng vào blockchain đang gia tăng và do đó cần có thêm các quy định để phù hợp với bối cảnh mới. 3. Kinh nghiệm đối với Kiểm toán nhà nước Việt Nam Mặc dầu các công ty Big4 hoạt động trong lĩnh vực kiểm toán độc lập nhưng nền tảng công nghệ mà các công ty này áp dụng hay triển khai đều có thể được các cơ quan kiểm toán nhà nước vận dụng vào thực tiễn kiểm toán. Thực tế hiện nay cho thấy nhiều doanh nghiệp nhà nước hay đặc biệt là các ngân hàng đang áp dụng rất nhiều công nghệ mới tiệm cận 4.0. Do đó, kiểm toán viên nhà nước cần có khả năng kiểm toán các lĩnh vực mới này. Để làm được điều đó, bên cạnh yếu tố then chốt không thể thay thế là năng lực, trình độ kiểm toán viên là 68 Số 146 - tháng 12/2019 NGHIÊN CỨU KHOA HỌC KIỂM TOÁN các công cụ hỗ trợ cho hoạt động kiểm toán. Kiểm toán nhà nước cần phát triển hệ thống phần mềm kiểm toán để phát hiện ra các sai sót trong báo cáo tài chính tài chính của đơn vị, thay thế cho lao động của con người như KPMG áp dụng khi kiểm toán Big Data. Khi mà doanh nghiệp dùng các phần mềm kế toán mới, mọi giao dịch đều được ghi nhận trên hệ thống, blockchain được áp dụng như một sổ cái điện tử thì cần phải có một hay nhiều phần mềm kiểm toán tương ứng có khả năng truy xuất thông tin, phát hiện sai sót và tư vấn sửa chữa (nếu có). Các phần mềm này sẽ dần thay thế một phần công việc kiểm toán tài chính và kiểm toán tuân thủ. Để sử dụng được phần mềm đòi hỏi kiểm toán viên vừa có kiến thức về tài chính vừa phải có kiến thức và kỹ năng công nghệ thông tin. Doanh nghiệp đang dần số hóa hồ sơ lưu trữ thì cách tiếp cận kiểm toán của Kiểm toán nhà nước cũng phải phù hợp với xu hướng của thời đại. Để làm được điều này, không còn cách nào khác chính là vừa nâng cao năng lực đội ngũ vừa đảm bảo đầy đủ các công cụ, máy móc, phần mềm... hỗ trợ cho hoạt động của kiểm toán viên, làm tròn trách nhiệm mà Đảng, Nhà nước và nhân dân giao phó. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Deloitte: when audit turns digital, posted on 29/4/2018, https://digital.hbs.edu/ platform-digit/submission/deloitte-whenaudit-turns-digital/; 2. Impact of digitalization on the audit profession, kpmg.com, https://assets.kpmg/ content/dam/kpmg/ch/pdf/ac-news-8-impact-digitization-en.pdf; 3. The effects of digitalization on auditors’ tools and working methods, Anna Carin Karlsen and Maria Wallberg, University of Gavle. VAÊN BAÛN MÔÙI Thoâng tö 60/2019/TT-BTC ngaøy 30 thaùng 8 naêm 2019 söûa ñoåi, boå sung moät soá ñieàu cuûa Thoâng tö 39/2015/TT-BTC ngaøy 25 thaùng 3 naêm 2015 veà trò giaù haûi quan ñoái vôùi haøng hoùa xuaát khaåu, nhaäp khaåu coù hieäu löïc töø ngaøy 15 thaùng 10 naêm 2019 ▶ Bổ sung nguyên tắc và phương pháp xác định trị giá hàng hóa xuất khẩu, bao gồm: số trường hợp hàng hóa xuất khẩu, nhập khẩu đặc - Xác định giá bán của hàng hóa tính đến cửa khẩu xuất; - Trường hợp hàng hóa nhập khẩu đã được xác thù, bao gồm các trường hợp sau: định miễn thuế do thuộc đối tượng không chịu thuế, - Xác định giá bán của hàng hóa xuất khẩu giống hệt hoặc tương tự tại cơ sở dữ liệu trị giá hải quan; miễn thuế, xét miễn thuế, nay thay đổi mục đích sử - Xác định giá bán của hàng hóa giống hệt hoặc tương tự tại thị trường Việt Nam; mới được lập khi thay đổi mục đích sử dụng. - Xác định giá bán của hàng hóa xuất khẩu do cơ quan hải quan thu thập, tổng hợp, phân loại; Nam bằng dịch vụ bưu chính, chuyển phát nhanh - Xác định trị giá hải quan trong trường hợp hàng hóa xuất khẩu không có hợp đồng mua bán và không có hóa đơn thương mại. thương mại: Trị giá hải quan là trị giá khai báo. - Sửa đổi, bổ sung quy định về xác định trị giá hải quan của máy móc, thiết bị có chứa phần mềm điều khiển, vận hành nhập khẩu, cụ thể: toán hay sẽ phải thanh toán để thuê hàng hóa và các Trị giá hải quan máy Trị giá giao móc, thiết bị nhập dịch của Phần khẩu có chứa phần = + máy móc, mềm mềm điều khiển, vận thiết bị hành ▶ Bổ sung quy định về xác định trị giá đối với một dụng: Trị giá hải quan là trị giá khai báo theo tờ khai - Hàng hóa nhập khẩu được vận chuyển đến Việt nhưng không có hợp đồng mua bán và hóa đơn - Hàng hóa đi thuê: Trị giá hải quan là trị giá khai báo được xác định trên cơ sở giá thực tế đã thanh khoản chi phí khác mà người đi thuê phải trả để đưa hàng hóa đến cửa khẩu nhập đầu tiên. ▶ Cơ sở dữ liệu trị giá bổ sung quy định về việc xây dựng, sử dụng danh sách doanh nghiệp có rủi ro về trị giá hải quan, theo đó việc kiểm tra trị giá sẽ thực hiện theo danh mục hàng hóa xuất khẩu, nhập khẩu có rủi ro về trị giá và danh sách doanh nghiệp có rủi ro về trị giá hải quan. Höôùng daãn tính chaäm noäp tieàn thueá thu hoài do hoaøn khoâng ñuùng quy ñònh ▶ Tổng Cục Hải quan ban hành Công văn số 6440/TCHQ-TXNK ngày 10 tháng 10 năm 2019 hướng dẫn việc tính chậm nộp tiền thuế thu hồi do hoàn không đúng quy định. ▶ Trường hợp doanh nghiệp không đủ điều kiện thuế để thu hồi lại số tiền thuế đã hoàn. - Ngoài số thuế được hoàn phải nộp, doanh nghiệp còn phải nộp tiền chậm nộp tính trên tổng số tiền thuế đã được hoàn. được hoàn thuế nhập khẩu hoặc không đủ điều kiện -Thời gian tính chậm nộp kể từ ngày doanh được hưởng thuế suất ưu đãi đặc biệt nhưng cơ quan nghiệp nhận được tiền thuế được hoàn đến ngày hải quan hoàn thuế thì: thực nộp lại tiền thuế được hoàn vào ngân sách - Cơ quan hải quan ban hành quyết định ấn định nhà nước. NGHIÊN CỨU KHOA HỌC KIỂM TOÁN Số 146 - tháng 12/2019 69