Nội dung

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE Social Science, 2013, Vol. 58, No. 2, pp. 78-86 This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn QUAN NIỆM NGHỆ THUẬT CỦA PASTERNAK TRONG TIỂU THUYẾT BÁC SĨ ZHIVAGO Nguyễn Thị Thu Dung Khoa Khoa học Xã hội, Trường Đại học Hồng Đức, Thanh Hóa Tóm tắt. Từ những phân tích nhận định của nhân vật về khái niệm, mục đích, đối tượng của nghệ thuật trong tiểu thuyết Bác sĩ Zhivago, Pasternak đã cho thấy những kế thừa xuất sắc giá trị thế hệ trước để lại cùng với tư tưởng mới tự do hiện đại của ông. Bác sĩ Zhivago là sự kết hợp hài hoà các khí phách độc đáo, cái mạnh mẽ táo bạo của sự cách tân và sự tinh luyện, gọt giũa nghệ thuật thành cái giản dị, cô đọng mẫu mực. Từ khóa: Pasternak, Bác sĩ Zhivago, quan niệm nghệ thuật, khí phách, độc đáo. 1. Mở đầu Bước chân vào thế giới của tiểu thuyết Bác sĩ Zhivago của B.Pasternak người đọc được nghe bàn luận và đối thoại khách quan về các nhà văn, nhà thơ Nga từ nhiều quan điểm nghệ thuật phong phú, đa dạng. Nhân vật của ông dẫn thơ, dẫn ý hay nhận xét rất sôi nổi về văn chương bằng sự say mê, bằng một hồn thơ tinh tế. Giọng điệu của tiểu thuyết càng trở nên trữ tình đằm thắm và “nhân vật Zhivago là nhân vật trữ tình trong một tác phẩm tự sự”. Chàng đại diện cho tư cách của một nhà văn ngẫm nghĩ về sứ mệnh của văn chương, là hình bóng của tác giả phát biểu tư tưởng nghệ thuật mà bấy lâu ông thai nghén ấp ủ. Từ đó mà những ý tưởng về nghệ thuật chảy tràn trên các trang văn tự nhiên như suối nguồn trong trẻo và tất yếu của nó. 2. 2.1. Nội dung nghiên cứu Nghệ thuật thuộc về cái “tự nhiên” - “Nó luôn suy ngẫm về cái chết và qua đó luôn luôn sáng tạo ra sự sống” 2.1.1. Nghệ thuật là cao cả, nghệ thuật chân chính Iuri Zhivago có lẽ sinh ra trước hết để dành cho nghệ thuật. Từ nhỏ chàng đã có một tâm hồn mẫn cảm và những khát khao rất đỗi tự nhiên về nghệ thuật, một bản năng trác Ngày nhận bài 7/8/2012. Ngày nhận đăng 31/12/2013. Liên lạc Nguyễn Thị Thu Dung, e-mail: thudung.dhhd@gmail.com 78 Quan niệm nghệ thuật của Pasternak trong tiểu thuyết Bác sĩ Zhivago tuyệt sinh ra cũng để dành cho nó. Chàng có tính mẫn cảm lạ lùng, có lối cảm thụ tri giác hết sức mới mẻ. Trong tâm trí Iuri mọi thứ đều xê dịch, lẫn lộn và vô cùng độc đáo: từ các quan điểm, thói quen đến các năng khiếu bẩm sinh. Đó là những phẩm chất dành cho nghệ thuật. Pasternak không giới thiệu về nhân vật của mình bằng các đường nét lịch sử hay khắc hoạ hình dáng tính cách mà chỉ tạo ra những cảm nhận về bản chất tự nhiên của con người ấy. Qua đó tác giả muốn bày tỏ một quan điểm nghệ thuật. Nghệ thuật? Nó là gì khiến bao nhiêu con người và thế giới người khắc khoải cắt nghĩa về nó, xác định mục đích của nó? “Nghệ thuật không phải là một nghề, giống như tính bẩm sinh hoặc chất đa sầu đa cảm không thể tạo nên nghề nghiệp”. Zhivago cho rằng nghệ thuật thuộc về cái “tự nhiên”. Pasternak cũng vậy, ông thích nhìn ngắm cuộc đời hơn là biến đổi nó và thơ ca là cơ quan trực giác, tự nó có những nỗ lực thu hút mọi màu sắc của thiên nhiên, còn nghệ sĩ là một chứng nhân nhạy cảm. Với quan niệm ấy nên nghệ sĩ đã diễn đạt trực tiếp và thích đáng nhịp điệu sự sống của thiên nhiên. Khác với Maiacôpxki, khẳng định thơ ca tích cực đấu tranh xã hội và đặt nhà thơ ngang hàng với người thợ, người kỹ sư hay nhà chính trị, Pasternak vẫn tôn trọng lịch sử nhưng ông quan niệm mục đích của nghệ thuật là suy ngẫm về cái chết và qua đó sáng tạo sự sống, làm bất tử những khoảnh khắc của sự sống. Thời gian thật cay nghiệt khi những bước chân vội vã của nó chôn vùi tuổi xuân của đời người và nhanh chóng làm lãng quên giây phút ấy “nhưng chỉ có nghệ thuật là nằm ngoài quy luật băng hoại của thời gian”. Các nhà văn vĩ đại cùng gặp nhau ở tư tưởng lớn ấy. Nghệ thuật đâu chỉ nhận trách nhiệm trong vấn đề đấu tranh xã hội, nghệ thuật thuộc về muôn đời. Nó vĩnh cửu hoá nhịp sống của tự nhiên và qua đó cũng tạo nên sự bất tử của chính nó. Quan niệm nghệ thuật ấy được nảy sinh khi Zhivago đi đám tang bà Anna, chàng nghĩ “...để đáp lại sự huỷ hoại do cái chết gây ra trong đám người đang chậm bước ở đằng sau chàng, chàng muốn mơ ước và suy nghĩ gọt giũa các hình thức, sáng tạo nên cái đẹp và ý muốn của chàng là khẩn thiết, không gì ngăn cản được, như nước cứ cuồn cuộn trong phễu đòi chảy xuống dưới. Hơn lúc nào hết, giờ đây chàng hiểu rõ ràng nghệ thuật bao giờ cũng theo đuổi hai mục đích. Nó luôn suy ngẫm về cái chết và qua đó luôn sáng tạo ra sự sống. Nghệ thuật cao cả, nghệ thuật chân chính, cái được gọi là sách Khải thị của thánh Giăng và cái đang viết cuốn sách đó cho trọn vẹn” Chàng đã viết các vần thơ tưởng nhớ hương hồn Anna Ivalôpna và chàng sẽ đưa vào đó tất cả những ý tưởng nảy ra trong óc chàng lúc ấy, tất cả những cái ngẫu nhiên tình cờ mà cuộc sống sẽ gợi ý cho chàng: đôi ba nét đặc sắc đáng quý của bà Anna quá cố, hình ảnh của Tônia trong bộ trang phục đám tang, vài quan sát về đường phố khi từ nghĩa địa trở về, những thứ khăn áo phơi ở chỗ xưa khi bão tuyết rừng rú rít trong đêm tối và cậu bé Iuri từng khóc nức nở... Cái chết chỉ huỷ diệt được thể xác con người, cuộc sống của người đã mất vẫn sống trong tâm tưởng của người còn lại... nhưng rồi tâm tưởng lại sẽ chết cùng thể xác, chỉ có nghệ thuật sẽ ghi dấu lại mãi mãi. Nghệ thuật với Zhivago không tách rời cuộc sống, không chối bỏ cuộc sống mà nó là lịch sử sự sống thế giới đang diễn ra ở trước mắt. Dù chỉ đọc qua những trang miêu tả 79 Nguyễn Thị Thu Dung của nhà văn Tuốcghênhép, Zhivago cũng cảm nhận đến máu thịt sự hoà trộn nhạc điệu của chim họa mi đang hót líu lo. Chính vì thế nghệ thuật là sự cảm nhận những rung động âm thanh của cuộc sống, làm bất tử những khoảnh khắc cuộc sống. Để sáng tạo nghệ thuật, con người cần trải nghiệm qua thời gian, biết quan sát chính bản thân mình và hiện diện cái tôi đó bằng vần thơ tuổi trẻ độc đáo, có khí phách. 2.1.2. Nghệ thuật phải có hai phẩm chất: khí phách và độc đáo Pasternak khẳng định mạnh mẽ: "Hai phẩm chất đó, khí phách và độc đáo, Iuri coi là đại diện chân chính của chất hiện thực trong các ngành nghệ thuật, tất cả các thứ còn lại chỉ là chung chung, hão huyền và vô ích". Nghệ thuật phải là cái riêng, cái độc đáo. Nó dám là chính nó - khí phách là ở đó. Và hơn thế nữa, nó dám "lột xác" để đổi mới. Nghệ thuật phải là sự tự do trong sáng tạo, nó thù địch với mọi cái gò bó, cưỡng ép hay "cưỡng bức". Nó cất lên chất thơ từ đời sống giàu màu sắc, tinh tế và bay bổng. Ngay từ dạo còn học trung học chàng đã mơ ước "mơ ước viết văn xuôi như một cuốn "tiểu sử" trong đó chàng có thể gửi gắm - như nhét vào đó các gói thuốc nổ được nguỵ trang kỹ, những gì kỳ thú nhất từ tất cả mọi điều chàng đã kịp chứng và suy xét". Nghệ thuật không tách rời cuộc sống, không chối bỏ cuộc sống mà nó là lịch sử sự sống thế giới đang diễn ra trong mắt nhìn của mỗi cá nhân. Để viết được nó con người cần trải nghiệm qua thời gian và biết quan sát chính bản thân mình. Chàng đã nhận ra sự thất bại khi mình còn quá trẻ chỉ còn cơ hội đến với thơ "Chàng bèn làm thơ thay vì viết văn xuôi, tương tự như một hoạ sĩ suốt đời vẽ phác thảo để chuẩn bị tiến tới bức hoạ lớn hằng ôm ấp", những vần thơ của tuổi trẻ với sự hiện diện của cái tôi có khí phách và độc đáo. Với ông nghệ thuật còn là một thiên tư không đổi, một vận động trong đó cái quan trọng không phải là những thành quả, mà là những khám phá: Mục đích của sáng tạo là thiên tư của chính mình Sáng tạo không tìm kiếm cảm giác, cũng không tìm kiếm thành công. Thật là xấu hổ khi không có một ý nghĩa nào. Mà lại luôn được nhắc đến trên môi mọi người Cần phải để có những chỗ trống trắng trong cuộc đời, Nhưng không phải trên trang giấy Viết ra cả ngoài lề Những chương sách của một cuộc sống thật đầy. 2.1.3. Nghệ thuật là làm bất tử những khoảnh khắc, là sự cảm nhận những rung động thanh âm cuộc sống Trong tiểu thuyết, một trong những trang viết nổi bật đó là diễn tả những rung động lớn trong tâm hồn của Zhivago. Chàng cảm nhận sâu xa bài thơ và cách miêu tả của Tuốcghênhép, sự hoà trộn nhạc điệu hoạ mi đang líu lo, chàng cảm nhận sự đa dạng trong sự thay đổi các nét lướt và mạnh mẽ của những âm thanh trong trẻo, vang vọng rất xa kia.... nó là tiếng lướt láy, tiếng sáo của sơn thần, tiếng ríu rít líu lo. Chàng nghe được cả điệu cảm xúc trong đó: Đầu tiên là "chiốc!chiốc!-Chiốc" nghe dồn dập khao khát và lộng lẫy, lúc thì nhịp ba, đôi khi kéo dài liên tiếp không xuể; đáp lại nhạc cụ này các bụi cây 80 Quan niệm nghệ thuật của Pasternak trong tiểu thuyết Bác sĩ Zhivago đẫm sương run rẩy như được mơn trớn, động đậy lá cành để phô sắc đẹp. Tiếng đó là nhạc cú thứ hai chia thành hai nhịp rõ rệt "Ô-snhit! Ô-snhit!" nghe như lời kêu gọi thấm thía, nài nỉ, khẩn khoản và khích lệ". Vì vậy mà thiên nhiên sự sống tràn ngập khắp cả các trang tiểu thuyết và ngân nga trong thơ của Zhivago cũng như thơ của Pasternak: Giữa đêm trắng mùa xuân này Trong cánh rừng rậm rạp đằng xa Bầy sơn ca cất lên điệu hót Vang vang khắp cánh rừng Tiếng hót dập dồn cứ lan đi mãi Giọng con chim nhỏ bé, mảnh mai Đánh thức nỗi hoan hỉ và cảnh nhộn nhịp Trong chốn rừng sâu đầy quyến rũ. (Đêm trắng) Trong cái vắng lặng hun hút của rừng sâu, trong cái im ắng hoang dại của bóng tối mờ sương tiếng hót của bầy chim bé nhỏ mảnh mai cũng đủ ghi dấu trong lòng người, đánh thức dậy nỗi hoan hỉ của sự sống đang thức giấc, khiến khu rừng rậm rạp bí ẩn đến ghê sợ ấy cũng mang vẻ đẹp thu hút quyến rũ. Thiên nhiên ở ngay trung tâm cái trữ tình của Pasternak, nhưng nội dung lấn ra ngoài khung cảnh của một cảnh vật. Khi ông gợi đến mùa xuân hay mùa thu, mưa hay bình minh, Pasternak nói với chúng ta về chính bản chất của cuộc đời và sự sống của con người, và biểu bạch một niềm tin vào cuộc đời. Đó là nét lớn trong thơ ca của ông và làm thành nền tảng tinh thần của thơ ca ấy. Đối với ông, cuộc sống là không điều kiện, vĩnh cửu và tuyệt đối, một yếu tốt thần diệu, có mặt khắp nơi. Sự thán phục trước điều thần diệu đó, Pasternak lúc nào cũng cảm thấy, lúc nào cũng ngạc nhiên và như mê hoặc bởi điều khám phá này: “Mùa xuân đã trở lại” Tôi đã nghe ở đâu rồi nhỉ Những đoạn rời rạc người ta thường nói năm trước? A! hôm nay, tôi nghĩ, lẫn nữa Lần nữa con suối lại chảy ra khỏi khóm cây trong đêm. ...... Bình minh vung lên ngọn đuốc hung tợn Và nung đốt con chim én Tôi lục tìm ký ức mình và nói: Ôi! đời sống hãy vẫn cứ luôn luôn mới! Văn chương trong cái cử động khởi nguyên hồn nhiên, trong trẻo, là trực cảm nghệ thuật, làm thanh tịnh tâm hồn người. Vì vậy nghệ thuật chân thực, ghét giả dối. 2.2. Đối tượng, mục đích của nghệ thuật: “Đấy cuộc sống là ở đó, cái mà nghệ thuật muốn nói tới cũng là ở đó” 81 Nguyễn Thị Thu Dung 2.2.1. Cuộc sống là nguồn cảm hứng bất tận - đó là cái hàng ngày đời thường, vặt vãnh Điều quan trọng là những suy ngẫm của Zhivago về nghệ thuật đều được tổng kết khi chàng đã trải qua những biến động của cuộc đời, bước chân đã đi qua bao vùng đất, chứng kiến bao cảnh đời cùng những biến chuyển không ngừng của nó. Sau bao nhiêu năm trong trạng thái hỗn loạn không diễn tả nổi của một cánh chim được trở về dưới mái ấm , chàng đã nói về đối tượng hướng tới của nghệ thuật: "Ba năm với bao biến đổi, bao diều không hay biết, bao cuộc chuyển dịch, chiến tranh, cách mạng, những cơn chấn động, những cuộc bắn giết, những cảnh chết chóc, những chiếc cầu bị nổ tung, những sự tàn phá, những đám cháy – tất cả những thứ đó bỗng hóa thành trống rỗng, mất hết nội dung. Sự kiện thực thụ đầu tiên sau thời kỳ gián đoạn lâu dài, đó là chàng đang ở trên con tàu chạy nhanh đến chóng mặt, hướng gần đến ngôi nhà vẫn còn nguyên vẹn trên thế gian này, ngôi nhà mà mỗi hòn đá nhỏ trong đó đều thân thiết đối với chàng. Đấy cuộc sống là ở đó, xúc cảm là ở đó, cái mà nghệ thuật muốn nói tới cũng là ở đó: trở về với những người thân, trở về với chính mình, hồi phục sự tồn tại.” Cuộc sống trở thành nguồn cảm hứng rất lớn trong sáng tác của Zhivago. Chàng có một cái nhìn biện chứng về thiên nhiên và sự vận động không ngừng của sự sống. Có lần Iuri nói với bà Anna Ivanopna khi bà đang ốm nặng, suy nghĩ chênh vênh giữa hai bờ sống – chết: “Lúc nào cũng có một cuộc sống giống như thế tràn ngập cả vũ trụ, liên tục được đổi mới từng giờ qua muôn vàn cách kết hợp và biến hóa. . . Chàng dẫn ý của thánh Giăng: Cũng như Ngài muốn nói rằng sẽ không có sự chết, bởi vì người ta đã thấy cái đó đã cũ và chán ngấy, còn bây giờ cần có cái mới và cái mới ấy chính là cuộc sống vĩnh cửu”. Sự sống luôn luôn vận hành không ngừng. Trên chuyến tàu đi về thành phố Mascova, Zhivago có tranh luận quan điểm với Liveri: “Cải tạo đời sống! Những người lập luận kiểu đó có thể là những người rất từng trải, nhưng lại chưa lần nào biết rõ cuộc sống, chưa cảm nhận được tinh thần của nó, linh hồn của nó. Đối với họ, cuộc sống chỉ là một cục nguyên thô, chưa được bàn tay họ đẽo gọt cho đẹp đẽ, cần phải được họ chế biến. Song đời sống chẳng bao giờ là nguyên liệu hay vật liệu cả. Cuộc sống ông nên nhớ luôn luôn tự đổi mới bản thân nó, luôn luôn và mãi mãi chế biến căn nguyên, luôn luôn và mãi mãi tự cải tạo và tự tái hiện, tự nó cao hơn mọi lí luận ngu muội của chúng tôi và của các ông”. Cho đến năm 1922, Pasternak cũng nhấn mạnh ý tưởng của mình trong các trang viết: “Thế giới sống động đích thực - đó chính là chủ đề của nghệ thuật hư cấu, một chủ đề độc nhất thành đạt và nhất thành bất biến của văn chương. Và cái thế giới ấy vẫn tiếp diễn một cách thành đạt trước mắt ta hàng ngày hàng giờ. Nó sống động, nó súc tích và cuốn hút ta mãi không ngừng. Ta không bao giờ chán nó vào sáng sớm hôm sau. Trong một chừng mực nào đó, nó là tấm gương cho người làm thơ với tính cách một hình mẫu và một chất liệu hiện thực”. Pasternak nhìn thấy sức mạnh của cuộc sống, nó không phải là bức tranh được ép khô trong nghệ thuật, vì vậy không thể phản ánh cuộc sống như sự phản ánh cơ học của chiếc gương soi. Nó cũng không phải là đối tượng khách quan để nhà văn cắt tỉa, đẽo gọt thành nghệ thuật. Nghệ thuật cũng như đời sống - đó là cái tự nhiên. Thế giới cũng có mặt 82 Quan niệm nghệ thuật của Pasternak trong tiểu thuyết Bác sĩ Zhivago này mặt khác, huống chi con người không có mặt tốt xấu lẫn lộn, những hành động đúng hay sai lầm. Chàng chia sẻ với Lara một cách chân tình: “Anh không yêu những người luôn luôn đúng, những người chưa vấp ngã, lầm lạc. Đức hạnh của họ chết cứng và rất ít giá trị. Cái đẹp của cuộc sống không mở ra cho họ”. Vì vậy có một công việc đặc biệt làm Pasternak say mê: tạo ra trong thơ ca của mình một không khí bao gồm toàn thể hiện hữu cuộc sống, và truyền được tình cảm mật thiết với vũ trụ”. Trái với Blok, với Tsvetaieva, Maiakovski hay Essenine, Pasternak hiếm lắm mới nói ở ngôi thứ nhất. Ở những tác giả nói trên, nhân cách nhà thơ chiếm vị trí trung tâm, nhà văn lại ít nói về mình, chăm chút sự ẩn mình hoặc rút lui ra khỏi trung tâm cảnh trí. Khi người ta đọc thơ ông, người ta có thể bảo là nhà thơ vắng mặt trong đó. Thiên nhiên được trình bày ra đó nhân danh chính nó. Nếu Maiakovski hay Tsvetaieva muốn nói ở ngôi thứ nhất nhân danh toàn thế giới thì Pasternak lại thích thế giới nói về ông và nói thay cho ông: “không phải tôi, về mùa xuân, mà là ngôi vườn; về tôi” Gần hàng dậu ẩm ướt Giữa những cành cây đan cuộn vào nhau và một ngọn gió Xanh xao, một cuộc tranh luận đi vào dồn dập. Tôi Đứng khựng lại: tôi là người đang được nói đến! Sự đồng hóa hay tính đồng nhất ấy với thiên nhiên đã đem lại cho câu thơ Pasternak một tính cách mật thiết và xác thực. Cũng như những trang tiểu thuyết Bác sỹ Zhivago, thiên nhiên là người bạn thấu hiểu chia sẻ, cây thanh lương trà sẵn sàng vươn dài những cánh tay đầy tuyết trắng rung rung chở che khi Iuri cần một bờ vai nương tựa. Có khi thế giới ấy lại thẫm đẫm tâm hồn chàng đầy sống động: “Zhivago từ nhỏ đã yêu thích cảnh rừng buổi chiều tà tràn ngập ánh lửa hoàng hôn. Những phút ấy đúng là cả chàng cũng đang để cho các cột ánh sáng kia rọi qua người mình. Đúng là cái năng khiếu tinh thần sống động đã tràn vào ngực chàng, thấm ngập toàn bộ cơ thể chàng”. Chàng đã hoàn toàn ngập chìm trong dòng những ấn tượng tuôn trào tỏa ra từ thiên nhiên. Quả là ông có niềm tin sâu xa thơ ca là hậu quả trực tiếp của đời sống đồng thời cũng là sáng tạo đời sống. Người nghệ sĩ không phát minh ra những hình ảnh mà chỉ là người góp nhặt từ những chuyến đi, hỗ trợ sự sáng tạo của thiên nhiên nhưng không bao giờ thay thế Đấng sáng tạo ấy. Chính đời sống là cội nguồn của thi ca, nhà thơ chỉ còn cần quan sát, vừa kinh ngạc thán phục vừa ghi lại những vần điệu thỏa thuận. Nó nói lên sự trung thực, tính xác thực của hình ảnh. Theo Pasternak đó là tiêu chuẩn tối cao trong nghệ thuật, lúc nào nhà thơ cũng canh cánh trong lòng nỗi lo âu:“không làm biến tính tiếng nói của cuộc sống, tiếng nói vang dội trong chúng ta”. Chính vì thế đối với tác giả, một sự lĩnh hội trực tiếp, không qua trung gian, mạnh mẽ và trong sáng, đó chính là điều kiện đầu tiên của nghệ thuật và cái mới phải cùng lúc trùng hợp với sự tìm kiếm cái tự nhiên và sự trung thực. Chính trong tinh thần này mà có thể nói: tác phẩm của ông “độc đáo tuyệt đối, không phải vì nó không giống tác phẩm của những người đối thủ, mà bởi vì nó giống như thiên nhiên mà ông nói tới”. Từ quan điểm ấy, theo nhà văn nghệ thuật bao hàm một cái nhìn mới về thế giới, tựa như người nghệ sĩ nhìn thấy thế giới ấy lần đầu tiên. Pasternak cho rằng điểm bắt đầu 83 Nguyễn Thị Thu Dung của mọi quá trình sáng tạo là bắt đầu, “không còn nhìn thấy thực tại” nữa và cố gắng nói về thực tại ấy không phải giữ gìn ý tứ, không dùng khéo léo, tựa như ta là nhà thơ đầu tiên xuất hiện trên trái đất. Đó chính là nơi ta phải đi tìm cội nguồn những giọng riêng biệt cả thơ trữ tình. Song trong vô vàn cái biểu hiện tinh vi, phong phú, phức tạp của đời sống, Pasternak lại hoàn toàn xa lạ với những cái diêm dúa, trang sức. Ông luôn bị lôi cuốn bởi một đời sống “không hoa mỹ cũng không phi thường”. Bởi thế Zhivago quan niệm vẻ đẹp của cuộc sống là nét giản dị, thanh khiết. Zhivago nhìn thấy vẻ đẹp của Lara rất đặc biệt. Chàng quan niệm về cái đẹp của Lara - ẩn hình của nghệ thuật là sự mong manh mơ hồ nhiều khi khó nắm bắt: “nhưng nàng đẹp ở mặt nào? Liệu có thể gọi tên và phân tích được điều đó chăng? Không, ngàn lần không! Song phải nói là nàng đẹp nhờ đường nét cực kỳ đơn giản và mau lẹ mà tạo hóa đã phóng bút, bằng một nét vẽ quanh người nàng từ trên xuống dưới, rồi như trong cái hình thể thiên thần ấy nàng được trao cho tâm hồn chàng như người ta trao một đứa bé được quấn kĩ trong tấm khăn bông sau khi tắm”. Chàng cảm nhận ở đó vẻ đẹp không tô vẻ của tự nhiên, chất chứa đầy sức sống của thế giới đầy bí ẩn bằng vài dường nét tinh tế của tạo hóa. “Tất cả những gì được tán tụng một cách chăm chỉ và hoa mỹ - Pasternak nói - đối với tôi đều có vẻ thứ yếu, vô ích”. “Nhà thơ đặc biệt thích vẻ đẹp của những ngôi làng nhỏ, những túp lều nông thôn, những dòng sông và bến đò tỉnh lẻ Nga, ông yêu mến những tình cảm không kiểu cách của những con người giản dị làm những công việc khiêm nhường”(A.D.Siniavski). Ta bỗng hiểu vì sao tác giả yêu quý Essenin và gặp gỡ với tâm hồn nhà thơ ở phong vị làng quê Nga, ông tìm đến với nhân sinh quan của Puskin, Sêkhôp, Gôgôn, L.Tônxtôi, Đôxtôiepxki: “Trong tất cả cái gì là Nga, hiện nay tôi thích nhất cái chất trẻ con của Puskin và Sêkhôp, cái tính vô lo e ấp của họ đối với những thứ đao to búa lớn, như cái mục đích nhân loại và sự cứu rỗi chính họ. Họ không hoài hơi nghĩ đến nó. . . Gôgôn, Tônxtôi, Đôxtôiepxki sẵn sàng chào đón cái chết, họ băn khoăn tìm ý nghĩa cuộc đời, rút ra kết luận, song đến phút cuối cùng họ đều bị cuốn vào bao nhiêu chuyện riêng tư vụn vặn hằng ngày của cái nghiệp nghệ sĩ và trong chuỗi dài các sự việc ấy, họ không để ý mình đã sống trọn một cuộc đời cũng rất riêng tư mà chả đụng chạm đến ai kia, và bây giờ, cái sự riêng tư vụn vặt ấy hóa ra lại là sự nghiệp chung và giống như cái trái táo ương ương hái trên cây, nó đang được kế thừa, mỗi ngày thêm ngọt ngào và ý vị”. Từ nhân quan sinh động ấy ông cũng có cái nhìn độc đáo về Kinh Phúc âm: “Trước nay người ta cho rằng điều quan trọng nhất trong Kinh Phúc âm là những châm ngôn luân lí và các luật lệ hàm chứa trong các điều răn, nhưng đối với tôi, điều quan trọng nhất mà chúa Kito đã diễn tả bằng các dụ ngôn rút ra từ sinh hoạt hằng ngày. Nền tảng của cái đó là tư tưởng cho rằng sự giao tiếp giữa những người trần mắt thịt là sự bất tử, rằng đời người mang tính tượng trưng bởi vì nó có nhiều ý nghĩa”. Theo ông đó là sức hấp dẫn, sức thuyết phục mà Kinh Phúc âm lôi cuốn được hàng triệu con người tin và học theo. Nó không phải là cái cao siêu, thần bí, nó có nguồn gốc của đời thường và ra đời theo nhu cầu của cuộc sống. Giá trị nhân văn đó mới tạo nên sự bất tử. 84 Quan niệm nghệ thuật của Pasternak trong tiểu thuyết Bác sĩ Zhivago 2.2.2. Nghệ thuật với Zhivago là “phụng sự cái đẹp”, khám phá cái Đẹp Tư tưởng ấy chàng ảnh hưởng từ cậu của chàng và hơn thế nữa trong cuộc hành trình đồng hành cuộc sống - sáng tạo nghệ thuật: cái Đẹp ấy là vẻ đẹp của sự thanh khiết, sự tinh khiết trong trắng tạo nên trong chàng ngọn nguồn cảm hứng bất diệt. Trong những phút cảm hứng sáng tác tràn ngập ấy chàng nhìn lên cái đầu của Lara và Catenca: “Chiếc gối trắng như tuyết. Sự sạch sẽ của áo quần, sự sạch sẽ của các căn phòng, sự thanh khiết của các đường nét hòa lẫn với sự thanh khiết của đêm, của tuyết, của các vì sao và mặt trăng thành một làn sóng có ý nghĩa ngang nhau tràn qua tim chàng, khiến chàng hoan hỉ và phát khóc vì cảm nhận sự thanh khiết của cuộc sống”. Xuất phát từ gốc tự nhiên của cuộc sống, nhân danh cái Đẹp nên khi nhìn nhận mô hình đời sống của cách mạng thiết lập cho mỗi con người, ông thấy sự đi ngược lại với cuộc sống và hơn nữa là tương phản với chính nó. Sự máy móc đồng loạt các hình mẫu sản phẩm giống nhau về tư tưởng tinh thần của cách mạng đã giết chết cái Đẹp, Nghệ thuật. Lara nói về Pasa: “Đúng là một cái gì trừu tượng đã nhập vào khuôn mặt ấy và làm cho nó mất màu sắc độc đáo. Khuôn mặt sống động của con người hóa thành một thứ hiện thân, một nguyên tắc, một cách diễn tả tư tưởng. . . những sức mạnh ấy tuy cao cả thật đấy nhưng lại có thể giết người một cách tàn nhẫn. . . Tất cả những gì là thứ sinh, là bình ổn, tất cả những gì liên quan đến nếp sống thường ngày, đến tổ ấm và trật tự của con người, đều bị tan biến cùng với sự đảo lộn và sự hủy hoại. Chỉ còn lại cái sức mạnh trần trụi, đã bị lột trần hoàn toàn”. Zhivago và Pasternak cùng gặp gỡ nhau trong quan điểm đó. Zhivago tâm sự cùng Lara: “Bấy giờ sự dối trá đã tràn vào đất Nga. Tai họa chủ yếu, nguồn gốc của cái ác sau này là sự mất tin tưởng vào giá trị của ý kiến cá nhân. Người ta ngỡ rằng đã qua rồi cái thời tuân theo tiếng gọi của linh cảm đạo đức, rằng ngày nay phải nói theo mọi người, phải sống theo những quan niệm của kẻ khác được áp dặt cho hết thảy mọi người. Lời lẽ văn hoa. Thay vì sự sống động hồn nhiên hằng ngự trị trong gia đình nhà em. Một phần cái lối nói hoa mỹ ngu ngốc kia đã len vào các buổi chuyện trò trong nhà. Sự lầm lạc ấy của xã hội mang tính chất rộng khắp, dễ lây lan”. Đây có thể nói là sự thẳng thắn, dũng cảm phanh phui hạn chế của mô hình xã hội mà đương thời người ta mới chỉ nhìn nhận một chiều, đua theo nhau ca tụng không ngớt. Ông chỉ ra bước cản trở, hủy diệt nghệ thuật, tác giả cũng yêu thích Maia ở điều đó. “Sức mạnh của tài năng có sức hút mới mãnh liệt làm sao! Điều đó được nói lên mới dứt khoát, quyết liệt và mãnh liệt làm sao! Và chủ yếu là Maia đã táo bạo xiết bao khi đốp thẳng tất cả những cái ấy vào mặt xã hội, tung đi xa hơn nữa vào cái giữa không trung ấy”. Ông đã làm được điều như vậy. Cái xã hội ấy nhìn những người “sâu sắc độc đáo, có một học vấn tuyệt vời, nhưng không phải theo kiểu của các nhà tri thức mà theo kiểu dân gian” như Seerraphima hay Zhivago là dở người. Cứ như thế sự tồn tại của mỗi con người và cả nghệ thuật chỉ là tính chất minh họa, giải thích để xác nhận lẽ phải của thứ chính trị tối cao. Không chỉ dừng lại ở đó, “những người cách mạng tự tiện xử trí là rất đáng sợ, không phải họ là những kẻ hung ác mà là vì họ là những thứ máy móc nằm ngoài vòng kiểm soát, là những cỗ xe bi trật đường ray. . . làm sao họ có thể chẳng còn tồn tại nữa”. Nghệ thuật kị sự lặp lại nhàm chán, cuộc sống máy móc đang đi ngược lại với quy luật của nghệ thuật 85 Nguyễn Thị Thu Dung nhiều khi thù địch, kìm hãm và giết chết bản chất sáng tạo của nghệ thuật. Có lẽ rất thành thực và thẳng thắn để đấu tranh cho một nền nghệ thuật chân chính nên Pasternak đã phải nhận một bản án oan khốc liệt từ khi tiểu thuyết Bác sĩ Zhivago ra đời. Sự trải nghiệm khắc nghiệt của thời gian mới đủ cho chúng ta nhìn nhận kiểm chứng và khẳng định tầm nhìn vượt thời đại của một nhà văn sống và hy sinh hết mình cho nghệ thuật cho dù phải trả giá đắt với cuộc đời. 3. Kết luận Quan niệm nghệ thuật là một khái niệm quá quen thuộc trong văn chương. Nhà văn nào khi bước chân vào con đường đầy chông gai này cũng đều muốn để lại dấu chân sáng tạo của mình bằng tác phẩm và bằng những đúc rút quan niệm lý luận về nghệ thuật. Pasternak là nhà thơ có ước vọng bày tỏ quan điểm của mình trong tiểu thuyết. Ông nói một cách say sưa và rất trữ tình những vấn đề tưởng như khô cứng qua cách cảm cách nghĩ của nhân vật bác sĩ - nhà thơ Zhivago. Trên đây là những cảm nhận, phân tích ngắn gọn của chúng tôi - một cách có hệ thống quan niệm nghệ thuật của Pasternak. Do dung lượng có hạn của bài báo, chúng tôi không có tham vọng đối chiếu so sánh với các bậc tiền bối và các nhà văn cùng thời với ông để thấy nét gặp gỡ và khác biệt. Song từ những phân tích nhận định của nhân vật về khái niệm, mục đích, đối tượng trong tiểu thuyết để đời của ông Bác sĩ Zhivago, Pasternak đã cho thấy những kế thừa xuất sắc giá trị thế hệ trước để lại cùng với tư tưởng mới tự do hiện đại. Ở tác phẩm của ông là sự kết hợp hài hoà các khí phách độc đáo, cái mạnh mẽ táo bạo của sự cách tân đổi mới và sự tinh luyện, gọt giũa nghệ thuật thành cái giản dị, cô đọng mẫu mực. Có lẽ nó đã chứng minh cho điều ông đã từng nói rằng: "Tiểu thuyết Bác sĩ Zhivago là phép trung bình cộng giữa Blok, Maiacopxki và tôi". TÀI LIỆU THAM KHẢO [1] Boris Pasternak (Lê Khánh Trường dịch), 1988. Bác sĩ Zhivago, in trong Boris Pasternak - Con người và tác phẩm. Nxb Tp Hồ Chí Minh. [2] Hà Thị Hoà, 1996. Cái ngẫu nhiên trong "Bác sĩ Zhivago" của B.Pasternak. Luận án TS Ngữ văn, Đại học Sư phạm Hà Nội. ABSTRACT The art of Pasternak in the novel Doctor Zhivago From an analysis of the concept, purpose and object of art in the novel Doctor Zhivago, Pasternak is seen to demonstrate excellent value generation with new ideas of a modern liberal. The novel Doctor Zhivago is a harmonious combination of the unique, mettle, with bold and strong innovation and refinement which castigates art into something simple, condensed and exemplary. 86