Nội dung

. TIỂU BAN TÀI NGUYÊN SINH VẬT NGHIÊN CỨU THỰC TRẠNG KHAI THÁC LÂM SẢN NGOÀI GỖ LÀM THUỐC VÀ THỰC PHẨM TẠI KHU BẢO TỒN THIÊN NHIÊN PHONG QUANG TỈNH HÀ GIANG Trần Quốc Hƣng1, Nguyễn Bá Tuyên2 1 Trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên 2 Trường Cao đẳng nghề, Hà Giang Lâm sản ngoài gỗ (LSNG) là một bộ phận quan trọng của hệ sinh thái rừng. Phát triển LSNG thực chất là làm tăng giá trị kinh tế của rừng, để kinh doanh tổng hợp tài nguyên rừng và để bảo vệ rừng (La Quang Độ, 2001; Võ Đại Hải & Lê Sỹ Trung, 2012). Hoạt động phát triển LSNG còn bị chi phối bởi yếu tố xã hội và nhân văn như việc hoạch định các chính sách, việc bố trí phân công lao động cũng như các chế độ hưởng lợi trong phát triển rừng. Người sinh sống trong vùng, khai thác và sử dụng LSNG như là một trong những kế sinh nhai tất yếu về quyền cũng như nhu cầu được hưởng lợi về rừng. Vì vậy, LSNG góp phần tích cực trong các chương trình xóa đói, giảm nghèo của nhà nước (Nguyễn Ngọc Bình & Phạm Đức Tuấn, 2001; Đỗ Hoàng Sơn & Đỗ Văn Tuân, 2007) Khu BTTN Phong Quang thuộc vùng biên giới phía bắc tỉnh Hà Giang nằm trên địa bàn 05 xã: xã Phong Quang, Minh Tân, Thanh Thủy và Thuận Hòa, huyện Vị Xuyên; phường Quang Trung, Thành phố Hà Giang. Được ghi nhận là nơi có tính đa dạng về thành phần loài, về hệ sinh thái và trạng thái rừng với khu hệ động thực vật quý hiếm có giá trị bảo tồn nguồn gen. Theo thống kê chưa đầy đủ, ở khu vực này có khoảng 1.133 loài thực vật bậc cao, trong đó có nhóm cây làm thực phẩm và cây thuốc. Đây là nhóm cây được người dân khai thác dưới nhiều hình thức. Hơn thế, trong khi thu hái người dân địa phương chưa chú ý đến khai thác bền vững nên cần có sự hướng dẫn của cán bộ địa phương cũng như tổ chức các đợt tuyên truyền để nhân dân khai thác một cách bền vững. Khu vực Phong Quang thuộc vùng núi cao nằm dọc biên giới Việt Nam - CHDCND Trung Hoa, giao thông đi lại khó khăn, các dân tộc sinh sống trong Khu Bảo tồn thiên nhiên có dân tộc H‟Mông, Dao,... do đó việc nghiên cứu các loài thực vật nói chung và các loài thực vật có thể ăn được, từ đó đề xuất một số biện pháp bảo tồn, phát triển một số loài có giá trị nhằm cải thiện cuộc sống và nâng cao nhận thức của người dân trong việc bảo vệ tài nguyên thiên nhiên là rất quan trọng. Bài báo này được hoàn thành trong khuôn khổ của đề tài thạc sĩ nhằm đánh giá thực trạng để góp phần sử dụng hợp lý LSNG và nâng cao hiệu quả bảo tồn đa dạng sinh học tại Khu Bảo tồn thiên nhiên Phong Quang, tỉnh Hà Giang. I. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 1. Đối tƣợng nghiên cứu Các loài cây lâm sản ngoài gỗ (LSNG) hiện có ở Khu bảo tồn dùng làm thuốc và thực phẩm. 2. Phƣơng pháp nghiên cứu * Khảo sát: Khảo sát tình hình chung ở cả vùng Khu bảo tồn và cụ thể tại 2 xã (Minh Tân và Phong Quang). * Phỏng vấn: Phỏng vấn cán bộ địa phương và khu bảo tồn: Nhằm tìm hiểu tình hình chung về kinh tế - xã hội của thôn, tình hình chung về quản lý rừng và đất rừng của Khu bảo tồn, các chính sách, chương trình thực hiện tại vùng đệm và việc sử dụng LSNG, TNR của các cộng đồng địa phương trong vùng đệm. 1214 . HỘI NGHỊ KHOA HỌC TOÀN QUỐC VỀ SINH THÁI VÀ TÀI NGUYÊN SINH VẬT LẦN THỨ 7 - Phỏng vấn hộ gia đình: được thực hiện tại 02 xã (mỗi xã chọn 30 hộ gia đình làm cộng tác viên điểm). Các hộ phỏng vấn được lựa chọn theo phương pháp lấy mẫu phân tầng ngẫu nhiên. Tiêu chuẩn của các cộng tác viên này là: Biết khai thác/chế biến các LSNG; Có kiến thức/kỹ năng thực hành; Am hiểu truyền thống quản lý, sử dụng LSNG của cộng đồng; Sử dụng tốt hai thứ tiếng phổ thông và tiếng Dao; Đại diện cho các thành phần khác trong thôn bản như: lứa tuổi, lãnh đạo thôn, giới, thành phần kinh tế, mối quan tâm. Điều quan trọng nhất khi phỏng vấn là đề nghị người cung cấp tin liệt kê đầy đủ tên những loài LSNG được người dân trong vùng sử dụng làm thuốc, thực phẩm bằng tiếng dân tộc của họ để tránh được sự nhầm lẫn tên cây giữa các ngôn ngữ, văn hóa khác nhau. * Thảo luận nhóm: Phương pháp này được thực hiện sau khi thực hiện công cụ phỏng vấn hộ gia đình. Các cuộc thảo luận được tiến hành dựa trên khung thảo luận chuẩn bị sẵn. * Điều tra thu thập số liệu trên tuyến và các ô tiêu chuẩn: Điều tra theo tuyến với người cung cấp thông tin quan trọng: Đây là phương pháp thường được áp dụng trong điều tra tài nguyên thực vật (Đặng Kim Vui, 2012). II. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN 1. Những loài lâm sản ngoài gỗ đƣợc ngƣời dân trong vùng sử dụng làm thuốc và thực phẩm Kết quả nghiên cứu cho thấy hầu hết các loài LSNG tại Khu bảo tồn chủ yếu khai thác từ rừng tự nhiên, thuộc vùng đệm hoặc khu bảo vệ nghiêm ngặt của vườn. Số lượng loài được người dân trong vùng sử dụng làm thuốc và thực phẩm có tới 398 loài, trong đó nhóm thực vật cho LSNG làm thuốc được khai thác chủ yếu trong rừng tự nhiên chiếm tới 277 loài (69,6%) và nhóm thực vật cho lương thực thực phẩm 31 loài chiếm 7,8% vừa làm thuốc và thực phẩm có 90 loài chiếm 22,6%. * Nhóm cây thuốc: Nhóm cây thuốc có 277 loài, trong đó: Sử dụng cả cây 101 loài, chiếm 36,5%; rễ 51 loài, chiếm 18,4%; lá 40 loài, chiếm 14,4%; thân 39 loài, chiếm 14,1%; vỏ 23 loài chiếm 8,3%; củ 6 loài, chiếm 2,2 %, hạt và quả 05 loài, chiếm 1,8%; cành 03 loài, chiếm 1,1% và sau cùng là nhóm cuống, dây, lá, lõi, nhộng trong thân. Trong đó tập trung và một số loài và nhóm loài được khai thác sử dụng cụ thể như sau: - Những loài khai thác cả cây, thân và dây: Nghiên cứu thống kê được có 40 loài khai thác được cả cây (thân, dây leo) như: Dùi trống, Mã đề, Lá khôi trắng, Mẫu câu đằng, Ké hoa đào, Thủy xương bổ, Nhân trần, Lục lạc lá tròn, Chó đẻ răng cưa, Rau má tía, Xích đồng nam,... chúng được thu hái quanh năm. Người dân địa phương cũng khai thác những thân cây, dây leo đã già không lấy phần ngọn. Nếu hiếm gặp thì lấy thân, dây ở dạng bánh tẻ. - Những loài khai thác lá: có 22 loài sử dụng lá để chữa bệnh như: Cỏ hôi, Đu đủ rừng, Lọng bàng, Chạc chìu, Ba chạc, Kim sương, Bạc thau hoa đầu,... các loài này người dân thường lấy lá ở bất kỳ vị trí nào trên cây, cành. Theo các thầy lang thì có thể dùng cả lá già và lá non. Trên một cây lấy hết được các lá chỉ có những lá bị khô, lá vàng, lá bệnh là bỏ. Nếu khai thác với số lượng nhỏ vừa đủ cho một thang thuốc thì sẽ chọn lá to, tốt đẹp nhất của cây, cành. - Những loài khai thác rễ, củ: Nghiên cứu thống kê được có 20 loài sử dụng củ, rễ làm thuốc như: Sâm cau, Sâm bồng bồng, Chìa vôi, Đảng sâm, Củ gió, Sắn dây rừng,... Các thầy lang thường thuê người dân khai thác các loại củ, rễ già (một số loài có màu sắc đặc trưng: vàng, đỏ, đen,…) thường thì người dân không khai thác những cây còn non mà họ chỉ khai thác những cây già, bởi theo các thầy lang cho biết họ chỉ thu mua những cây, củ, rễ đã vào thời kỳ già hoặc bánh tẻ để làm thuốc vì như vậy vị thuốc mới có tác dụng tốt và cũng là để cây non phát triển 1215 . TIỂU BAN TÀI NGUYÊN SINH VẬT được. Hình thức thu hái của họ chủ yếu là dùng dao, thuổng, cuốc để đào và lấy hết toàn bộ củ, rễ trừ một số loài cây lớn có nhiều rễ to họ để lại một phần. - Những loài khai thác vỏ: Nghiên cứu thống kê có 16 loài là: Cáng lò, Ngũ gia bì gai, Tống quan sủ, Quế rừng, Cơi,… người dân lấy vỏ cây làm thuốc. Họ dùng dao để đẽo vỏ, cả vỏ non, vỏ già đều làm thuốc được nhưng vỏ già sẽ tốt hơn. - Những loài khai thác quả, hạt, nhựa: Nghiên cứu thống kê có 22 loài là: Ké đầu ngựa, Thảo quả, Sẹ, Nhọ nồi hải nam, Nút áo tròn,... Đối với các loài cây thuốc nói trên khi các bộ phận thu hái khác nhau hoặc cách thức pha chế, chế biến khác nhau sẽ có những công dụng khác nhau vì vậy cần hết sức chú ý, có những vị thuốc dùng riêng cũng phát huy tác dụng nhưng có những loại phải dùng phối hợp nhiều loài với nhau để chữa bệnh và phát huy hết được dược tính. * Nhóm thực phẩm: Nhóm làm thực phẩm ghi nhận được 31 loài, trong đó: Rễ 13 loài, chiếm 41,9%; cả cây 08 loài, chiếm 25,8%; lá và vỏ 03 loài, chiếm 9,7%; măng 02 loài, chiếm 6,5% và sau cùng là nhóm rễ, thân. - Những loài khai thác thân, lá: Đề tài thống kê được 21 loài làm thực phẩm có bộ phận thu hái là thân và lá làm rau ăn, những đại diện: Rau dớn, Trúc đen, Cúc nút vàng, Chè đắng, Rau má,... Người dân thường chọn những lá còn non, bánh tẻ,... ở bất kỳ vị trí nào trên cây. Tuỳ từng loài nhưng thường là những lá có màu xanh nhạt. Thời điểm khai thác có thể ở các tháng khác nhau trong năm tùy thuộc từng loài cụ thể. Ngoài ra người dân còn sử dụng các bộ phận thân, lá để chăn nuôi... - Những loài khai thác củ: Kết quả đã thống kê được 06 loài như: Nghệ, Từ nhật bản, Bìm cánh,... người dân địa phương khai thác chủ yếu theo kinh nghiệm quan sát lá ở gốc cây rụng hoặc chuyển sang màu vàng, ở ngọn có ít hoặc không có chồi non sinh trưởng vì ở giai đoạn đó củ mới tích luỹ được nhiều tinh bột, dinh dưỡng. - Những loài khai thác quả: Nghiên cứu thống kê được 17 loài người dân thường khai thác quả già hoặc quả chín. Họ căn cứ vào màu sắc, hình dạng, kích thước của quả. Có một số loại khác người dân thu hái khi chúng còn xanh như: Sấu, Dọc, Tai chua, Trám trắng, Đậu mèo,… Bảng 1 Các loài LSNG làm thuốc, hình thức khai thác và mức độ thƣờng gặp Tên phổ thông TT 1 Dùi trống 2 Nhọ nồi 3 Tên khoa học Khai thác cả cây Dichrocephala benthamii C. B. Clarke Mức độ thƣờng gặp TT + 63 Eclipta prostrata (L.) L. + 64 Rau má tía Emilia sonchifolia (L.) DC. ++ 65 4 Cỏ sữa nằm Euphorbia prostrata Ait. ++ 66 5 Cỏ sữa đất Euphorbia thymifolia L. ++ 67 6 Chó đẻ răng cưa Phyllanthus urinaria L ++ 68 7 Lục lạc ba lá tròn Crotalaria pallida Ait. + 69 1216 Tên phổ thông Tên khoa học Khai thác rễ, củ Cyathula prostrata (L.) Đơn đỏ gọng Blume Codonopsis javanica Đảng sâm (Blume) Hook. f. & Thoms. Mã đậu linh lá Aristolochia kaempferi to Willd. Biến hoá núi Asarum balansae cao Franch. Codonopsis celebica Ngân đằng (Blume) Thuan Bombax malabaricum Gạo DC. Sâm ruộng Wahlenbergia marginata Mức độ thƣờng gặp ++ + + ++ ++ ++ + . HỘI NGHỊ KHOA HỌC TOÀN QUỐC VỀ SINH THÁI VÀ TÀI NGUYÊN SINH VẬT LẦN THỨ 7 Elsholtzia blanda 8 Kinh giới rừng (Benth.) Benth. Elsholtzia communis 9 Kinh giới hoa bông (Coll. et Hemsl.) Diels Teucrium viscidum 10 Tiêu kì dính Blume + 70 Sâm thơm + 71 Sâm bồng bồng (Thunb.) A. DC. Heteropanax fragrans (Roxb.) Seem. Curculigo orchioides Gaertn. + 72 Bách bộ Stemona tuberosa Lour. ++ + ++ 11 Ké hoa đào Urena lobata L. ++ 73 Sắn dây rừng Pueraria montana (Lour.) Merr. ++ 12 Thiên kim đằng Stephania japonica var. discolor (Blume) Forman + 74 Sâm cau Peliosanthes teta Andr. + 13 Lõi tiền Stephania longa Lour. + 75 Hoàng tinh hoa trắng 14 Lá khôi trắng Ardisia gigantifolia Stapf ++ 76 Củ gió 15 Cơm nguội độc Ardisia virens Kur + 77 Chay bắc bộ 16 Thiên lý hương ++ 78 Ngái vàng + 79 Thiến thảo 18 Lá lốt Embelia parviflora Wall. ex A. DC. Peperomia tetraphylla (G. Forst.) Hook. & Arn. Piper lolot C. DC. Disporopsis longifolia Craib. Tinospora sagitata (Oliv.) Gangep. Artocarpus tonkinensis A. Chev. ex Gagnep. Ficus fulva Reinw. ex Blume ++ 80 19 Mã đề trồng Plantago major L. ++ 81 Cà dại hoa tím Solanum indicum L. Abroma augusta (L.) L. Tai mèo f. + 82 17 Càng cua bốn lá 20 Dây vằng trắng 21 Bướm bạc tự khai 22 Câu đằng lá mỏ 23 Bưởi bung 24 Nhân trần 25 Huyền sâm 26 Tô liên cùng mầu Clematis granulata (Fin. & Gangep.) Ohwi Mussaenda dehiscens Craib Uncaria rhynchophylla (Miq.) Miq. ex Havil. Acronychia pedunculata (L.) Miq. Adenosma caeruleum R. Br. Scrophularia ningpoensis Hemsl. Torenia concolor Lindl. 27 Lu lu đực Solanum nigrum L. 28 Thẩu kén lá hẹp Helicteres angustifolia L. Helicteres hirsuta Lour. Gonostegia hirta (Blume) Miq. 29 Thẩu kén long 30 Thuốc dòi long Hồi đầu thảo Rubia cordifolia L. Tacca plantaginea (Hance) Drenth + ++ ++ + ++ +++ + ++ Khai thác vỏ ++ ++ Gạo Bombax malabaricum DC. ++ ++ ++ 84 Vả Ficus auriculata Lour. ++ 85 Ngũ gia bì gai + 86 Đáng chân chim Acanthopanax trifoliatus (L.) Voss. Schefflera heptaphylla (L.) Fordin + 87 Tống quán sủ Alnus nepalensis D. Don + ++ 88 Cáng lò Betula alnoides Buch.Ham. in DC. ++ ++ 89 Vàng anh Saraca dives Pierre ++ ++ 90 Sòi tía + 91 Trẩu trơn Sapium discolor (Champ. ex Benth.) Muell.-Arg. Vernicia fordii (Hemsl.) Airy-Shaw Pterocarya stenoptera C. DC. var. tonkinensis Franch. + + + + 31 Ngọc nữ hôi Clerodendrum bungei Steud. ++ 92 Cơi bắc bộ 32 Xích đồng nam Clerodendrum japonicum (Thunb.) Sweet ++ 93 Quế rừng Cinnamomum iners Reinw. ex Blume ++ 33 Cỏ roi ngựa Verbena officinalis L. ++ 94 Trường nát Trichilia connaroides (Wight & Arn.) Bentv. + 34 Chè dây Ampelopsis cantoniensis (Hook. & Arn.) Planch. ++ 95 Cọ kiêng Albizia chinensis (Osbeck) Merr. + ++ 1217 . TIỂU BAN TÀI NGUYÊN SINH VẬT Tetrastigma planicaule (Hook. f.) Gagnep. Acorus gramineus Thuỷ xương bồ Sol. ex Aiton Dendrobium Kim điệp fimbriatum Dalzell Nervilia fordii Thanh thiên quỳ (Hance) Schlechter Phragmites karka Sậy núi (Retz.) Trin. ex Steud. Trọng lâu nhiều lá Paris polyphylla Sm. 35 Tư thư thân dẹp ++ 96 Sung Ficus racemosa L. ++ 36 + 97 Sếu Celtis sinensis Pers. ++ + 98 Mạn kinh Vitex quinata (Lour.) Williams + 37 38 39 40 Alangium chinense (Lour.) Harms Elephantopus scaber L. Spilanthes callimorpha A. Moore ++ Ké đầu ngựa Xanthium strumarium L. ++ 103 Dây giun Quisqualis indica L. + ++ 104 Dây pọp Zehneria indica (Lour.) Keraudren + ++ 105 Ba đậu Croton tiglium L. ++ ++ 106 Thàn mát ++ 107 ++ 108 Hồi ++ 109 Ngâu nhót ++ 110 Dướng ++ 111 Vả Ficus auriculata Lour. ++ ++ 112 Trâu cổ Ficus pumila L. + ++ 113 Ruối ô rô Streblus ilicifolius (Vidal) Corn. ++ ++ 114 Mâm xôi Rubus alcaefolius Poir. ++ ++ 115 Bướm cambốt ++ 116 + 117 ++ 118 Sếu Celtis sinensis Pers. + 119 Sẹ + 120 Thảo quả Alpinia globosa (Lour.) Horan. Amomum aromaticum Roxb. ++ 99 Thôi ba + 100 Cúc chỉ thiên 101 Nút áo tròn + 102 + Khai thác lá 41 Thôi ba 42 Đu đủ rừng 43 Cỏ hôi 44 Nhân trần bắc 45 Đại bi 46 Nút áo tròn 47 Chò xanh 48 Bạc thau hoa đầu 49 Lọng bàng 50 Chặc chìu 51 Bồ cu vẽ 52 Đơn đỏ 53 Ba chẽ Alangium chinense (Lour.) Harms Trevesia palmata (Roxb. ex Lindl.) Visan. Trevesia palmata (Roxb. ex Lindl.) Visan. Artemisia capillaris Thunb. Blumea balsamifera (L.) DC. Spilanthes callimorpha A. Moore Terminalia myriocarpa Heurck & Muell. Arg. Argyreia capitata (Vahl) Choisy Dillenia turbinata Fin. & Gagnep Tetracera scandens (L.) Merr. Breynia fruticosa (L.) Hook. f. Excoecaria cochinchinensis Lour. Dendrolobium triangulare (Retz.) Schindl. 54 Chàm nhuộm Indigofera tinctoria L. 55 Ràng ràng quả dầy Ormosia fordiana Oliv. Rhodoleia championii Hook. Archidendron clypearia (Jack) I. Nielsen Entada phaseoloides (L.) Merr. Gouania leptostachya DC. 56 Hồng quang 57 Mán đỉa 58 Bàm bàm 59 Dây gân bông hẹp 1218 Khai thác quả, hạt, nhựa + Millettia ichthyotona Drake Hydnocarpus Lọ nồi hải nam hainanensis (Merr.) Sleum. Illicium verum Hook. f. Aglaia elaeagnoidea (A. Juss.) Benth. Broussonetia papyrifera (L.) L‟Hér. ex Vent. bạc Mussaenda cambodiana Pierre ex Pitard Delavaya toxocarpa Dầu choòng Franch. Sterculia populifolia Bài cành Roxb. in Wall. + ++ + + + ++ + + + + ++ ++ + . HỘI NGHỊ KHOA HỌC TOÀN QUỐC VỀ SINH THÁI VÀ TÀI NGUYÊN SINH VẬT LẦN THỨ 7 60 Ba chạc 61 Kim sương 62 Ráy leo lá hẹp Euodia lepta (Spreng.) Merr Micromelum minutum (Forst. f.) Wight & Arn. Pothos scandens L. ++ + ++ (Ký hiệu: + + +: tần suất gặp nhiều ; + +: tần suất gặp TB ; +: gặp ít) Bảng 2 Các loài LSNG làm thực phẩm, hình thức khai thác và mức độ thƣờng gặp TT Tên phổ thông Tên khoa học Khai thác thân, lá làm thực phẩm Diplazium esculentum (Retz.) 1 Rau dớn Sw. 2 Nóng Saurauia tristyla DC. Erythropalum scandens 3 Bò khai Blume 4 Ngải cứu Artemisia vulgaris L. Blainvillea acmella (L.) 5 Cúc nút vàng Phillipson 6 Rau sắng Melientha suavis Pierre Zehneria indica (Lour.) 7 Dây pọp Keraudren 8 Nhội Bischofia javanica Blume Emilia sonchifolia (L.) 9 Rau má DC. Syzygium cuminii (L.) 10 Vối rừng Skells Chua me đất 11 Oxalis corymbosa DC. hoa đỏ Fagopyrum esculentum 12 Mạch ba góc Moench. Mức độ thƣờng TT gặp ++ +++ 23 Bìm cánh Bìm hoa 24 vàng 25 Củ dại ++ 26 Từ nhật bản Dioscorea japonica Thunb. + 27 Nghệ + ++ 28 Tai chua ++ 29 Dọc ++ 30 + 31 Dây pọp + 32 Dâu da đất + 33 Đậu mèo Kinh giới 16 rừng Piper lolot C. DC. Clausena excavata Burm. f. Elsholtzia blanda (Benth.) Benth. 17 Mã hồ Mahonia nepalensis DC. + 18 Nho đất Vitis balansaeana Planch. + 20 Trúc đen 21 Trúc sào +++ ++ + Curcuma longa L. Mức độ thƣờng gặp + + + + + +++ Khai thác quả + 14 Rấp cá Arenga westerhoutii Griff. Phyllostachys nigra (Lodd. ex Loud.) Munro Phyllostachys pubescens Mazel ex H. de Lehaie Khai thác củ Codonopsis javanica (Blume) Hook. f. & Thoms. Ipomoea cairica (L.) Sweet Merremia hederacea (Burm. f.) Hallier'f. Dioscorea bulbifera L. 22 Đảng sâm Glycosmis pentaphylla (Retz.) Correa 19 Búng bang Tên khoa học + 13 Rau rệu 15 Hồng bì dại Tên phổ thông Bứa lá thuôn Garcinia cowa Roxb. Garcinia multiflora Champ. ex Benth. Garcinia oblongifolia Champ. ex Benth. Zehneria indica (Lour.) Keraudren ++ Baccaurea ramiflora Lour. + Mucuna pruriens (L.) DC. var. utilis (Wall. ex Wight) Burck 34 Cà ổi (lá) đỏ Castanopsis hystrix A. DC. Dẻ gai ấn Castanopsis indica (Roxb.) A. 35 độ DC. Canarium album (Lour.) 36 Trám trắng Raeusch. Lithocarpus corneus (Lour.) 37 Sồi đỏ Rehd. in L. Bailey Lithocarpus tubulosus (Hickel 38 Dẻ ống & A. Camus) A. Camus ++ ++ + ++ + + + + + ++ 39 Sồi đen + 40 Mùng quân + ++ 41 + 42 43 44 Quercus variabilis Blume Flacourtia indica (Burm. f.) Merr. Artocarpus tonkinensis A. Chay bắc bộ Chev. ex Gagnep. Sấu Dracontomelum dupereanum Thảo quả Amomum aromaticum Roxb. Amomum mengtzense H. T. Sa nhân khế Tsai & P. S. Chen + +++ ++ + 1219 . TIỂU BAN TÀI NGUYÊN SINH VẬT 2. Đánh giá thực trạng khai thác và nguyên nhân làm suy giảm nguồn lâm sản ngoài gỗ làm thuốc và thực phẩm tại khu vực nghiên cứu * Thực trạng khai thác: Kết quả cho thấy với mức độ khai thác rất thường xuyên, lượng khai thác lớn nhằm để phục vụ cho nhu cầu hiện tại của hộ gia đình, cộng đồng và thị trường đồng thời cách khai thác tuỳ tiện chủ yếu từ tự nhiên, vì vậy đã dẫn đến việc không đảm bảo khả năng tồn tại của các loài LSNG này. Hiện nay, lượng khai thác, khả năng tìm thấy chúng ít hơn rất nhiều so với trước kia và có xu hướng ngày càng giảm đi. Do đó nhiều loài đang đứng trước nguy cơ biến mất tại địa phương, ví dụ như: + Các loài làm thuốc: Đảng sâm, Sâm cau, Thanh thiên quỳ, Thổ tế tân, hoàng liên, Mã hồ, Lan kim tuyến + Các loài làm thực phẩm: Bò khai, rau Sắng, ... * Một số nguyên nhân chính Do việc phá rừng của người dân địa phương để khai thác lâm sản, lấy đất để trồng trọt,... nên tài nguyên rừng bị suy thoái, nguồn lâm sản ngoài gỗ bị đe dọa. Nơi đây cuộc sống của người dân còn gặp nhiều khó khăn, diện tích đất canh tác nông nghiệp không lớn. Trồng trọt, chăn nuôi với quy mô nhỏ cho nên cuộc sống của người dân gắn bó với rừng. Người dân vào rừng thu hái, khai thác nguồn LSNG để phục vụ cuộc sống và đem bán nhưng thường bị lái buôn ép giá nên họ phải khai thác với số lượng nhiều thì mới có đủ tiền để chi tiêu cho sinh hoạt hàng ngày. Do thói quen khai thác của người dân cứ thấy loài mình cần là lấy hết không đảm bảo sự tái sinh cho cây, đặc biệt việc chưa gây trồng trên vườn hộ cũng dẫn tới cạn kiệt nguồn LNSG này trong tự nhiên. Do nhu cầu của thị trường ngày càng nhiều về mặt hàng thuốc chữa bệnh đặc biệt là việc thu mua với giá cao của các thương gia Trung Quốc đã làm giảm nghiêm trọng nguồn tài nguyên cây thuốc. Do địa hình hiểm trở, phức tạp chủ yếu là núi cao, kết hợp với lực lượng kiểm lâm còn ít so với diện tích rừng cần quản lý vì vậy đã dẫn tới hạn chế trong công tác quản lý bảo vệ rừng tại đây. III. KẾT LUẬN Kết quả nghiên cứu cho thấy tại khu vực nghiên cứu có sự đa dạng về thành phần loài LSNG, trong đó có tới 277 loài làm thuốc, 31 loài làm thực phẩm và 90 loài có cả 2 công dụng trên. Mặc dù con số trên chưa chắc chắn đã đầy đủ song nó cũng phản ánh thành phần loài thực vật LSNG dùng làm thuốc, thực phẩm ở đây hết sức phong phú. Điều này cho thấy tiềm năng để phát triển thực vật cho LSNG tại địa bàn là rất lớn. Tuy nhiên hiện nay do nhu cầu của thị trường về các loài LSNG làm thuốc và thực phẩm kết hợp với việc khai thác chúng một cách rất tuỳ tiện do đó làm ảnh hưởng rất lớn đến số lượng và khả năng tái sinh của các loài thực vật rừng, dẫn đến nhiều loài đang đứng trước nguy cơ biến mất tại địa phương. Đây cũng là các loài mà trong kết quả điều tra phỏng vấn và điều tra thực địa đều cho thấy số lượng bắt gặp còn rất ít hoặc hiếm gặp. Trên các kết quả nghiên cứu, kiến nghị cần phải sớm có những biện pháp kịp thời để bảo tồn và phát triển nguồn gen các loài thực vật LSNG làm thuốc và thực phẩm tại đây. 1220 . HỘI NGHỊ KHOA HỌC TOÀN QUỐC VỀ SINH THÁI VÀ TÀI NGUYÊN SINH VẬT LẦN THỨ 7 TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Nguyễn Ngọc Bình, Phạm Đức Tuấn, 2001, Trồng cây nông nghiệp, cây dược liệu và cây đặc sản dưới tán rừng, Nxb. Nông nghiệp, Hà Nội. 2. Báo cáo thƣờng niên của Ban Quản lý khu bảo tồn Phong Quang – Hà Giang 2012 2015. 3. La Quang Độ, 2001, Tìm hiểu việc s dụng thực vật rừng làm thuốc, rau ăn của nhân dân các xóm Bản Cán, Nà Năm thuộc Vườn Quốc gia Ba Bể - t nh Bắc Kạn, Trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên. 4. Võ Đại Hải, Lê Sỹ Trung, 2012, sách chuyên khảo về Lâm sản ngoài gỗ dùng cho học viên cao học, Nxb. Nông nghiệp, Hà Nội. 5. Đỗ Hoàng Sơn, Đỗ Văn Tuân 2007, Thực trạng khai thác, s dụng và tiềm năng gây trồng cây thuốc tại Vườn Quốc gia Tam Đảo và vùng đệm, Trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên. 6. Đặng Kim Vui 2012, Khai thác và phát triển một số loài cây địa phương dùng làm men rượu phục vụ chế biến rượu đặc sản, Đại học Thái Nguyên. RESEARCH ON EXPLOITATION OF NON TIMBER FOREST PRODUCTS (NTFPs) FOR MEDICINES AND FOODS AT PHONG QUANG NATURE RESERVE, HA GIANG PROVINCE Tran Quoc Hung, Nguyen Ba Tuyen SUMMARY The present work documents 398 species of NTFPs from Phong Quang Nature Reserve of Ha Giang province which are used for medicines and foods. Within NTFPs, 277 species (69.6%) for medicines have been accounted whereas 31 species (7.8%) for food and 90 species (22,6%) for both medicines and foods. Although the data may be not enough, but it also fully reflects that composition of NTFPs used as medicines, food here is very rich. This shows the high potential to develop plants for NTFPs in the area. However, today market demand for NTFPs used as medicines and foods is high and exploitation of them is arbitrary. That greatly affect the amount and regeneration of forest plants. This causes many species in danger of disappearing in the area. Based on our research findings, recommendations are needed urgently to conserve the valuable NTFPs. 1221