Nội dung

ĐỖ THỊ HẠNH PHÚC MODULE THcs 1 ®Æc ®iÓm t©m sinh lÝ cña häc sinh trung häc c¬ së TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG GIÁO DỤC NGOÀI GIỜ LÊN LỚP Ở TRƯỜNG THPT | 7 A. GIỚI THIỆU TỔNG QUAN — — — — — LMa tuHi hc sinh THCS (lMa tuHi thiu niên) là m t giai o"n chuy3n tip trong s$ phát tri3n cJa con ng8i dion ra gia giai o"n trp em và tuHi trXng thành. *ây là lMa tuHi có b%c nh+y vt v@ th3 cht l[n tinh thGn, cho phép t"o n i dung cD b+n và s$ khác bi/t -c thù v@ mi m-t phát tri3n: th3 cht, trí tu/, giao tip, tình c+m, "o Mc… cJa các em. BXi v(y giáo viên cGn nqm c v trí và ý ngh^a cJa giai o"n phát tri3n tâm li thiu niên, nhng khó khNn, thu(n li trong s$ phát tri3n tâm, sinh lí cJa HS THCS 3 gi+ng d"y, giáo d!c HS. Module này g#m các n i dung sau: Khái quát v@ giai o"n phát tri3n cJa lMa tuHi HS THCS. Ho"t  ng giao tip cJa HS THCS. Phát tri3n nh(n thMc cJa HS THCS. Phát tri3n nhân cách cJa HS THCS. THng kt. B. MỤC TIÊU V ki"n th#c Nqm c v trí, ý ngh^a cJa giai o"n phát tri3n tuHi HS THCS trong s$ phát tri3n c+ 8i ng8i, nhng bin Hi m"nh mb v@ mi m-t cJa s$ phát tri3n lMa tuHi: v@ th3 cht, v@ nh(n thMc, v@ giao tip, v@ nhân cách… V k$ n%ng V(n d!ng các hi3u bit v@ -c i3m tâm, sinh lí cJa HS THCS, nhng thu(n li và khó khNn cJa lMa tuHi vào vi/c gi+ng d"y và giáo d!c HS có hi/u qu+. V thái & Thái  thông c+m, chia sp và giúp 7 HS THCS, -c bi/t v%i HS cá bi/t do các em ang trong giai o"n phát tri3n quá  v%i nhi@u khó khNn. 8 C. NỘI DUNG Hoạt động 1: Tìm hiểu khái quát về giai đoạn phát triển của lứa tuổi học sinh trung học cơ sở Là GV THCS, 3 "t c kt qu+ cao trong d"y hc và GD HS, b"n ã t]ng tìm hi3u v@ -c i3m phát tri3n cJa mi lMa tuHi HS THCS; ã có nhi@u kinh nghi/m trong giao tip, Mng xd v%i các em. B"n hãy nh% l"i và vit ra suy ngh^ cJa mình 3 th$c hi/n m t s yêu cGu sau: a. Hãy nêu v trí và ý ngh^a cJa giai o"n tuHi thiu niên (tuHi HS THCS) trong s$ phát tri3n con ng8i. b. Nêu các i@u ki/n +nh hXng n s$ phát tri3n tâm lí HS THCS. TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG GIÁO DỤC NGOÀI GIỜ LÊN LỚP Ở TRƯỜNG THPT | 9 c. Bài tp tình hu ng: Hai bà mr tâm s$ v%i nhau. M t bà mr nói: “*Ma con gái nhà tôi m%i 13 tuHi mà ã cao gGn b?ng mr. Cháu Nn c. NgJ thì sét ánh ngang tai chtng d(y. Nhng sao trông nó còm còm th nào y”. Bà mr thM hai hXng Mng: “Con bé nhà tôi c4ng th. Nó cùng tuHi v%i con gái ch y. Nó cao vHng lên, chân tay thì dài ngowng ra, làm gì thì h(u (u Di là h(u (u. Rda bát thì bát v7, cqt bìa (u thì nát c+ (u…”. V(n d!ng kin thMc v@ sinh lí hc lMa tuHi thiu niên (HS THCS) nói chuy/n v%i các bà mr 3 h yên tâm. Bn hãy  i chiu nhng ni dung va vit ra vi nhng thông tin di ây  có thêm hi u bit v% giai on phát tri n c(a l*a tu+i HS. THÔNG TIN CƠ BẢN 1. Vị trí, ý nghĩa của giai đoạn tuổi học sinh trung học cơ sở trong sự phát triển con người LMa tuHi HS THCS bao g#m nhng em có  tuHi t] 11 — 15 tuHi. *ó là nhng em ang theo hc t] l%p 6 n l%p 9 X tr8ng THCS. LMa tuHi này còn gi là lMa tuHi thiu niên và nó có m t v trí -c bi/t trong quá trình phát tri3n cJa trp em. Tui thiu niên TuHi thiu niên có v trí và ý ngh^a -c bi/t trong quá trình phát tri3n cJa c+ 8i ng8i, c th3 hi/n X nhng i3m sau: 10 Th* nh0t: *ây là th8i kì quá  t] tuHi thD sang tuHi trXng thành, th8i kì trp X “ngã ba 8ng” cJa s$ phát tri3n. Trong ó có rt nhi@u kh+ nNng, nhi@u phDng án, nhi@u con 8ng 3 mSi trp em trX thành m t cá nhân. Trong th8i kì này, nu s$ phát tri3n c nh h%ng úng, c t"o thu(n li thì trp em sb trX thành cá nhân thành "t, công dân tt. Ngc l"i, nu không c nh h%ng úng, b tác  ng bXi các yu t tiêu c$c thì sb xut hi/n hàng lo"t nguy cD d[n trp em n bên b8 cJa s$ phát tri3n l/ch l"c v@ nh(n thMc, thái  , hành vi và nhân cách. Th* hai: Th8i kì mà tính tích c$c xã h i cJa trp em c phát tri3n m"nh mb, -c bi/t trong vi/c thit l(p các quan h/ bình tng v%i ng8i l%n và b"n ngang hàng, trong vi/c l^nh h i các chu_n m$c và giá tr xã h i, thit k tDng lai cJa mình và nhng k ho"ch hành  ng cá nhân tDng Mng. Th* ba: Trong sut th8i kì tuHi thiu niên @u dion ra s$ cu t"o l"i, c+i tH l"i, hình thành các cu trúc m%i v@ th3 cht, sinh lí, v@ ho"t  ng, tDng tác xã h i và tâm lí, nhân cách, xut hi/n nhng yu t m%i cJa s$ trXng thành. T] ó hình thành cD sX n@n t+ng và v"ch chi@u h%ng cho s$ trXng thành th$c th! cJa cá nhân, t"o nên -c thù riêng cJa lMa tuHi. Th* t: TuHi thiu niên là giai o"n khó khNn, phMc t"p và Gy mâu thu[n trong quá trình phát tri3n. Ngay các tên gi cJa th8i kì này: th8i kì “quá  ”, “tuHi khó khNn”, “tuHi khJng ho+ng”... ã nói lên tính phMc t"p và quan trng cJa nhng quá trình phát tri3n dion ra trong lMa tuHi thiu niên. S$ phMc t"p th3 hi/n qua tính hai m-t cJa hoàn c+nh phát tri3n cJa trp. M t m-t có nhng yu t thúc _y phát tri3n tính cách cJa ng8i l%n. M-t khác, hoàn c+nh sng cJa các em có nhng yu t kìm hãm s$ phát tri3n tính ng8i l%n: PhGn l%n th8i gian các em b(n hc, ít có ngh^a v! khác v%i gia ình; nhi@u b(c cha mr quá chNm sóc trp, không 3 các em ph+i chNm lo vi/c gia ình... 2. Các điều kiện phát triển tâm lí của học sinh trung học cơ sở a. S* phát tri-n c th- B%c vào tuHi thiu niên có s$ c+i tH l"i rt m"nh mb và sâu sqc v@ cD th3, v@ sinh lí. Trong sut quá trình trXng thành và phát tri3n cD th3 cJa TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG GIÁO DỤC NGOÀI GIỜ LÊN LỚP Ở TRƯỜNG THPT | 11 cá nhân, ây là giai o"n phát tri3n nhanh thM hai, sau giai o"n sD sinh. S$ c+i tH v@ m-t gi+i ph[u sinh lí cJa thiu niên có -c i3m là: t c  phát tri n c1 th nhanh, mnh m3, quyt li5t nhng không cân  i. 78ng th9i xu0t hi5n yu t mi mà ; l*a tu+i trc cha có (s> phát d?c). Tác nhân quan trng +nh hXng n s$ c+i tH th3 cht — sinh lí cJa tuHi thiu niên là các hormone, ch  lao  ng và dinh d7ng. * S> phát tri n c(a chi%u cao và tr@ng lAng: Chi@u cao cJa các em tNng rt nhanh: trung bình m t nNm, các em gái cao thêm 5 — 6cm, các em trai cao thêm 7 — 8cm. Trng lng cJa các em tNng t] 2 — 5kg/nNm, s$ tNng vòng ng$c cJa thiu niên trai và gái... S$ gia tc phát tri3n v@ th3 cht cJa trp em bi3u hi/n -c bi/t trong lMa tuHi thiu niên. Trong kho+ng 20 — 30 nNm gGn ây, thiu niên phát tri3n v%i nhp  nhanh chóng, các em trX nên cao, to, khop m"nh hDn nhng thiu niên cùng tuHi X 30 nNm tr%c. Theo kt qu+ o "c cJa ChDng trình KHXH—04—04 (nNm 1996)1, HS th h/ hi/n t"i cao hDn th h/ 1975 trung bình 9cm X nam và 7,7cm X n; v@ cân n-ng tNng 6,2kg X nam và 3,3kg X n. Chi@u cao trung bình cJa thiu niên 15 tuHi Vi/t Nam: — NNm 1975: nam: 146,2cm; n: 143,4cm. — NNm 1996: nam: 156,33cm; n: 151,56cm. * S> phát tri n c(a h5 x1ng: H/ xDng ang dion ra quá trình ct hoá v@ hình thái, làm cho thiu niên l%n lên rt nhanh, xDng s phGn m-t phát tri3n m"nh. Z các em gái ang dion ra quá trình hoàn thi/n các m+nh cJa xDng ch(u (chMa $ng chMc nNng làm mr sau này) và kt thúc vào tuHi 20 — 21. BXi v(y, cGn tránh cho các em i giày, guc cao gót, tránh nh+y quá cao 3 khi +nh hXng n chMc nNng sinh s+n cJa các em. Phm Minh Hc, Nghiên c u con ng i và ngun nhân lc i vào công nghip hoá, hin i hoá, NXB Chính tr Qu c gia, Hà Ni, 2001, tr. 247. 1 12 T] 12 n 15 tuHi, phGn tNng thêm cJa xDng sng phát tri3n ch(m hDn so v%i nhp  l%n lên v@ chi@u cao cJa thân th3. D%i 14 tuHi v[n còn có các t s!n hoàn toàn gia các t xDng sng, do ó c t sng do b cong, b vro khi Mng, ng#i, v(n  ng, mang vác v(t n-ng... không úng t th (S$ hng t th dion ra nhi@u nht X tuHi 11 n 15). Do ó, cGn lu ý nhqc nhX giúp các em tránh nhng sai l/ch v@ c t sng. Khuôn m-t thiu niên c4ng thay Hi do s$ phát tri3n nhanh chóng phGn phía tr%c cJa h p xDng s. *i@u này khin cho tV l/ chung X thân th3 thiu niên thay Hi so v%i trp nh và ã xp xV tV l/ -c trng cho ng8i l%n. *n cui tuHi thiu niên, s$ phát tri3n th3 cht "t mMc ti a. * S> phát tri n c(a h5 c1: — S$ tNng khi lng các bqp tht và l$c cJa cD bqp dion ra m"nh nht vào cui th8i kì d(y thì. Cui tuHi thiu niên, cD th3 cJa các em ã rt khop m"nh (các em trai thích  tay, á bóng 3 th3 hi/n sMc m"nh cJa cD bqp...). Tuy nhiên, cD th3 thiu niên chóng m/t và các em không làm vi/c lâu b@n nh ng8i l%n. Nên chú ý i@u ó khi tH chMc lao  ng, luy/n t(p th3 thao, ho"t  ng ngo"i khoá cho các em. — S$ phát tri3n h/ cD cJa thiu niên trai và gái dion ra theo hai ki3u khác nhau, -c trng cho mSi gi%i: Các em trai cao nhanh, vai r ng, cD vai, bqp tay, bqp chân phát tri3n m"nh, t"o nên s$ m"nh mb cJa nam gi%i sau này. Các em gái tròn tr-n dGn, ng$c nX, xDng ch(u r ng... t"o nên s$ m@m m"i, duyên dáng cJa thiu n. (Song quá trình này kt thúc ngoài gi%i h"n cJa tuHi thiu niên). * S> phát tri n c1 th thiu niên diBn ra không cân  i: — H/ cD phát tri3n ch(m hDn h/ xDng. Trong s$ phát tri3n cJa h/ xDng thì xDng tay, xDng chân phát tri3n m"nh nhng xDng l#ng ng$c phát tri3n ch(m hDn. S$ phát tri3n gia xDng bàn tay và các xDng t ngón tay không #ng @u. S$ c+i tH b máy v(n  ng làm mt i s$ nhp nhàng cJa các cd  ng, làm thiu niên lúng túng, v!ng v@, v(n  ng thiu hài hoà, n+y sinh X các em c+m xúc không tho+i mái, thiu t$ tin. TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG GIÁO DỤC NGOÀI GIỜ LÊN LỚP Ở TRƯỜNG THPT | 13 — H/ tim m"ch phát tri3n c4ng không cân i. Th3 tích tim tNng nhanh, tim to hDn, ho"t  ng m"nh hDn, trong khi 8ng kính cJa các m"ch máu l"i phát tri3n ch(m hDn d[n n s$ ri lo"n t"m th8i cJa tuGn hoàn máu. Do ó thiu niên th8ng b m/t mi, chóng m-t, nhMc Gu, huyt áp tNng… khi ph+i làm vi/c quá sMc ho-c làm vi/c trong m t th8i gian kéo dài. — S$ phát tri3n cJa h/ thGn kinh không cân i. S$ phát tri3n cJa h/ thng tín hi/u thM nht và tín hi/u thM hai, gia hng phn và Mc ch c4ng dion ra mt cân i (Quá trình hng phn m"nh hDn Mc ch). Trong lMa tuHi thiu niên có s$ thay Hi  t ng t bên trong cD th3 do nhng thay Hi trong h/ thng các tuyn n i tit ang ho"t  ng tích c$c (-c bi/t nhng hormon cJa tuyn giáp tr"ng, tuyn sinh d!c). Do h/ thng tuyn n i tit và h/ thGn kinh có liên quan v%i nhau v@ chMc nNng nên m t m-t ngh l$c cJa thiu niên tNng m"nh mb, m-t khác các em l"i nh"y c+m cao v%i các  ng tác gây b/nh. Vì v(y, làm vi/c quá sMc, s$ cNng thtng thGn kinh kéo dài, s$ xúc  ng và nhng c+m xúc tiêu c$c có th3 là nguyên nhân gây ri lo"n n i tit và ri lo"n chMc nNng cJa h/ thGn kinh. * S> xu0t hi5n c(a tuyn sinh d?c (hi5n tAng dy thì): S$ trXng thành v@ m-t sinh d!c là yu t quan trng nht cJa s$ phát tri3n cD th3 X lMa tuHi thiu niên. Du hi/u d(y thì X em gái là s$ xut hi/n kinh nguy/t, s$ phát tri3n cJa tuyn vú (vú và núm vú nhô lên, quGng vú r ng) X em trai là hi/n tng “v7 ging”, s$ tNng lên cJa th3 tích tinh hoàn và bqt Gu có hi/n tng “m ng tinh”. TuHi d(y thì X các em gái Vi/t Nam vào kho+ng t] 12 n 14 tuHi, X các em trai bqt Gu và kt thúc ch(m hDn các em gái kho+ng t] 1,5 n 2 nNm. Du hi/u ph! báo hi/u tuHi d(y thì có s$ khác nhau gia các em trai và gái. Các em trai cao rt nhanh, ging nói #m #m, vai to, có ria mép... Các em gái c4ng l%n nhanh, thân hình duyên dáng, da dp h#ng hào, tóc mt mà, môi , ging nói trong trpo... 14 S$ xut hi/n tuHi d(y thì ph! thu c yu t khí h(u, th3 cht, dân t c, ch  sinh ho"t (v(t cht, tinh thGn), li sng... Tuy nhiên, hi/n nay do gia tc phát tri3n th3 cht và phát d!c nên tuHi d(y thì có th3 n s%m hDn t] 1,5 n 2 nNm. Tui dy thì *n 15 — 16 tuHi, giai o"n d(y thì kt thúc. Các em có th3 sinh s+n c nhng các em cha trXng thành v@ m-t cD th3, -c bi/t v@ m-t tâm lí và xã h i. BXi v(y lMa tuHi HS THCS c coi là không có s$ cân i gia vi/c phát d!c, gia b+n nNng tDng Mng, nhng tình c+m và ham mun tình d!c v%i mMc  trXng thành v@ xã h i và tâm lí. Vì th, ng8i l%n (cha mr, giáo viên, các nhà giáo d!c...) cGn h%ng d[n, tr giúp m t cách khéo léo, t nh 3 các em hi3u úng vn @, bit xây d$ng mi quan h/ úng qn v%i b"n khác gi%i... và không bNn khoNn lo lqng khi b%c vào tuHi d(y thì. S$ phát d!c và nhng bin Hi trong s$ phát tri3n th3 cht cJa thiu niên có ý ngh^a quan trng i v%i s$ xut hi/n nhng cu t"o tâm lí m%i. Nhng bin Hi rõ r/t v@ m-t gi+i ph[u sinh lí i v%i thiu niên ã làm cho các em trX thành ng8i l%n m t cách khách quan và làm n+y sinh c+m giác v@ tính ng8i l%n cJa b+n thân các em. S$ phát d!c làm cho thiu niên xut hi/n nhng c+m giác, tình c+m và rung c+m m%i mang tính cht gi%i tính, các em quan tâm nhi@u hDn n ng8i khác gi%i. TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG GIÁO DỤC NGOÀI GIỜ LÊN LỚP Ở TRƯỜNG THPT | 15 Tuy nhiên, nhng +nh hXng trên n s$ phát tri3n tâm lí cJa HS THCS còn ph! thu c nhi@u yu t: kinh nghi/m sng, -c i3m giao tip cJa thiu niên, nhng hoàn c+nh riêng trong 8i sng và i@u ki/n giáo d!c (Giáo d!c gia ình và giáo d!c nhà tr8ng) i v%i các em. * 7Ec i m v% hot ng c(a não và thFn kinh c0p cao c(a thiu niên: Z tuHi thiu niên, não có s$ phát tri3n m%i giúp các chMc nNng trí tu/ phát tri3n m"nh mb. Các vùng thái dDng, vùng Vnh, vùng trán, các tua nhánh phát tri3n rt nhanh, t"o i@u ki/n ni li@n các vùng này v%i v não, các nDron thGn kinh c liên kt v%i nhau, hình thành các chMc nNng trí tu/. Vùng ti!n vn "#ng V não vn "#ng Khe V não trung tâm cm giác Vùng v giác Vùng k t hp cm giác Vùng k t hp th giác Vùng tr c trán V não th giác Vùng c nng phát âm Vùng k t hp thính giác Vùng cm nhn li nói V não thính giác Gi i phu não Nhng quá trình hng phn chim u th rõ r/t, Mc ch phân bi/t b kém i, hng phn phát tri3n m"nh, lan to+ c+ vùng d%i v. Vì v(y, thiu niên do b “h(u (u”, có nhi@u  ng tác ph! cJa Gu, chân, tay trong khi v(n  ng hay tham gia các ho"t  ng. Do các quá trình hng phn m"nh, chim u th và các quá trình Mc ch có i@u ki/n b suy gi+m nên thiu niên không làm chJ c c+m xúc, không ki@m ch c xúc  ng m"nh. BXi v(y, HS THCS do nHi nóng, có ph+n Mng vô c%, do b kích  ng, mt bình t^nh... nên do vi ph"m kV lu(t. Z thiu niên có s$ mt cân 16