Nội dung

LUẬN VĂN: Một số vấn đề CNH - HĐH nông nghiệp và nông thôn Lời nói đầu Hiện nay, nước ta có trên 60% lao động làm nghề nông và trên 70% dân số sống ở nông thôn. Để thực hiện được mục tiêu đến năm 2010 Việt Nam trở thành một nước công nghiệp thì vấn đề công nghiệp hoá, hiện đại (CNH - HĐH) hoá nông nghiệp và nông thôn cần phải đặc biệt coi trọng. Ngay từ Đại hội lần thứ VII của Đảng, vấn đề CNH - HĐH nông nghiệp nông thôn đã được khẳng định. Từ bấy đến nay, nó luôn được quan tâm nghiên cứu cả về mặt lý luận lẫn thực tiễn ở trong và ngoài nước. Thực tế ở nước ta trong những năm qua cho thấy, mặc dù nền kinh tế đã đạt được những thành tựu quan trọng, nhưng còn không ít khó khăn, thách thức do điểm xuất phát còn thấp, các điều kiện vật chất, công nghệ và trình độ nguồn nhân lực rất hạn hẹp. Mặt khác, về chiến lược, quy hoạch, chính sách quy định con đường CNH, HĐH nông nghiệp và nông thôn chưa được xây dựng đồng bộ và cụ thể. Nội dung của đề tài được dựa trên tư tưởng của những bài viết về vấn đề CNH, HĐH nông nghiệp và nông thôn của các chuyên gia hoạt động trong ngành kinh tế. Nội dung của đề tài bao gồm những phần chính sau: - Một số vấn đề lý luận chung về CNH, HĐH nông nghiệp và nông thôn - Khái quát đánh giá thực trạng nông nghiệp và nông thôn của nước ta bước vào giai đoạn mới CNH, HĐH. - Nội dung chủ yếu của quá trình CNH, HĐH nông nghiệp nông thôn ở nước ta. - Những khó khăn và thách thức. - Các giải pháp chủ yếu thúc đẩy quá trình CNH, HĐH nông nghiệp và nông thôn. Nội dung I. Một số vấn đề lý luận chung về Công nghiệp hoá hiện đại hoá nông nghiệp và nông thôn. 1. Một số khái niệm khoa học liên quan đến CNH, HĐH nông nghiệp và nông thôn Về CNH nông nghiệp và nông thôn: Việc phát triển các ngành nghề nông nghiệp hoá nông thôn khác với CNH nông nghiệp, càng khác với CNH nông thôn. Về phạm vi, tính chất và mục tiêu, phát triển công nghiệp nông thôn là xây dựng những ngành nghề công nghiệp cụ thể có tính chuyên ngành kinh tế, là các nghề thuộc khu vực sản xuất. Còn CNH nông nghiệp là quá trình chuyển biến từ nền nông nghiệp nhỏ, lạc hâu, phân tán sang nền nông nghiệp lớn với trình độ chuyên canh và thâm canh cao, tiến hành sản xuất và quản lý sản xuất với trình độ trang bị công nghiệp và công nghệ tiến tiến áp dụng rộng rãi thuỷ lợi hoá, cơ khí hoá, điện khí hoá, sinh học hoá cao hơn và bước đầu áp dụng cả tự động hoá, tin học hoá... CNH vẫn có tính chất ngành và liên ngành hẹp, đưa nông nghiệp lên trình độ mới cao hơn rõ rệt nhằm đạt năng suất chất lượng, hiệu quả vượt trội. Còn phạm vi và tính chất của CNH nông thôn rộng sâu hơn nhiều. Thứ nhất, nó là quá trình biến đổi không phải trong từng ngành sản xuất hay lĩnh vực xã hội đơn lẻ, mà là một quá trình biến đổi toàn diện trong một khu vực xã hội rộng lớn là nông thôn, bao quát mọi hoạt động kinh tế, xã hội, văn hoá, chính trị tại đó. Thứ hai, đó là quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn theo hướng tiến bộ, trong đó phát triển một nền nông nghiệp dồi dào làm nền tảng, một nền sản xuất nông nghiệp ngày càng tiến tiến, một hệ thống dịch vụ đầy đủ và hữu hiệu. Chính các khu vực kinh tế nông thôn này là các lực lượng sản xuất quyết định CNH nông thôn được thực hiện nhanh hay chậm, trong đó vai trò của nông nghiệp luôn có ý nghĩa quyết định là cơ sở của kinh tế nông thôn, đặc biệt là trong các bước đi ban đầu. CNH nông thôn bắt đầu từ công nghiệp hoá sản xuất nông nghiệp. Thứ ba, cùng với các ngành kinh tế phát triển, một hệ thống hạ tầng cơ sở kinh tế và xã hội gần được hoàn chỉnh theo hướng HĐH, các lĩnh vực hoạt động văn hoá, giáo dục, y tế được nâng cấp rõ, các quan hệ xã hội được hoàn thiện, tạo ra một lối sống công nghiệp năng động, cởi mở,văn minh. Dưới dây là một số ý kiến nhằm làm rõ hơn các khái niệm trên: - Đồng chí Đỗ Mười cho rằng: “Chỉ khi nào nông thôn đượcCNH, HĐH khi học vấn kiến thức và công nghệ tiên tiến nằm trong tay nông thôn, được bà con sử dụng thành thạo và vững chắc thay cho “con trâu đi trước cái cày đi sau”, khi xưởng máy mọc lên khắp làng mạc, thị trấn; ngành nghề phát triển rộng khắp, một bộ phận đáng kể nông dân trở thành công nhân nông nghiệp, hình thành phát triển một cục diện mới có thể nói sự nghiệp CNH, HĐH được hoàn thành cơ bản trên phạm vi cả nước... Song song với việc phát triển nông nghiệp , cần quan tâm thích đáng đến phát triển công nghiệp nông thôn, mở mang tiểu thủ công nghiệp, công nghiệp, xã hội, dịch vụ theo hướng cơ giới hoá, hiện đại hoá các ngành nghề, kể cả các nghề truyền thống ở từng địa phương. Xây dựng nông thôn mới, phát triển cơ sở hạ tầng kinh tế, xã hội, an ninh, quốc phòng...” - GS.TS Đặng Ngọc Dinh cho rằng: “CNH nông thôn là một khái niệm rộng hơn, mang tính chất đa ngành. Trong khi nông nghiệp nông thôn chỉ là một ngành mà thông qua đó nông thôn đượcCNH. Công nghiệp hoá nông thôn không chỉ bao gồm sự phát triển của riêng công nghiệp nông thôn. Phát triển công nghiệp nông thôn không phải biện pháp duy nhất để tiến hành CNH nông thôn, cho dù đó là biện pháp nòng cốt. Trên thực tế, CNH nông thôn trước hết phải bắt đầu từ những biến đổi của chính bản thân sản xuất nông nghiệp thông qua việc tạo ra những tiền đề về năng suất và lao động dư thừa để hình thành duy trì và phát triển những hoạt động chuyên ngành... Phải từ chính sản xuất nông nghiệp mà công nghiệp hoá nông thôn.” Về HĐH nông nghiệp và nông thôn: Trong các văn bản của Đảng và Nhà nước, CNH - HĐH thường gắn liền với nhau, dường như có chung một nghĩa như là “ phát triển toàn diện kinh tế - xã hội nông thôn ở giai đoạn cao hơn”. Có nhiều cách lý giải khác nhau về hiện đại hoá. HĐH là quá trình chuyển đổi căn bản toàn diện các hoạt động sản xuất kinh doanh, dịch vụ và quản lý kinh tế xã hội từ chỗ theo những quy trình công nghệ thủ công là chính sang chỗ sử dụng một cách phổ biến những quy trình công nghệ, phương tiện, phương pháp tiên tiến hiện đại, dựa trên sự phát triển của tiến bộ khoa học kỹ thuật tạo ra năng suất lao động hiệu quả và trình độ văn minh kinh tế xã hội cao. Theo văn kiện Hội nghị lần thứ VII ban chấp hành Trung ương khóa VII thì CNH, HĐH được hiểu là: Quá trình chuyển đổi căn bản, toàn diện các hoạt động kinh tế xã hội từ lao động thủ công là chính sang sử dụng một cách phổ biến sức lao động cùng với công nghệ phương tiện và phương pháp tiên tiến hiện đại, tạo ra năng suất lao động cao. Đối với nước ta là một quá trình thực hiện chiến lược phát triển kinh tế xã hội nhằm cải biến một xã hội nông nghiệp lạc hậu thành một xã hội công nghiệp gắn với việc hình thành từng bước quan hệ sản xuất tiến bộ, ngày càng thể hiện đầy đủ bản chất ưu việt của chế độ mới. Giữa HĐH nông nghiệp và HĐH nông thôn cũng có sự khác nhau về phạm vi và nội dung: HĐH nông nghiệp có phạm vi hẹp và chỉ giới hạn trực tiếp trong sản xuất nông nghiệp ( nông - lâm - ngư nghiệp ), có quan hệ đến các yếu tố vật chất của sản xuất. Trong khi đó HĐH nông thôn thì phạm vi lại liên quan đến nhiều ngành sản xuất, nhiều lĩnh vực xã hội khác ở nông thôn, tác động đến toàn bộ nền văn minh nông thôn, trong đó truyền thống văn hoá dân tộc được bảo tồn và phát huy đúng theo hướng phương phú và lành mạnh của HĐH. 2. Một số vấn đề lý luận thực tiễn có tính hướng dẫn CNH - HĐH nông nghiệp và nông thôn a/ Phương hướng chiến lược của nền kinh tế mạnh về xuất khẩu và thay thế nhập khẩu. Đây là vấn đề thị trường trường, là yêu cầu đối với sản xuất là một đòi hỏi hàng đầu của chiến lược phát triển - cái mà con đường CNH, HĐH nông nghiệp và nông thôn phải tuân thủ quán triệt, nhưng lại không thể một mình tự lựa chọn. Nhiều nhà kinh tế cho rằng khởi đầu quá trình CNH bằng bước thay thế nhập khẩu là cần thiết. Các nước trong khu vực họ đã áp dụng các biện pháp khuyến khích sản xuất trong nước và hạn chế nhập khẩu bằng việc cấm nhập khẩu những mặt hàng trong nước sản xuất được, áp dụng chính sách thuế cao với các mặt hàng nhập khẩu, thiết lập hệ thống hối đoái nhiều tỷ giá với ưu đãi cho hàng sản xuất trong nước. Vấn đề là cách sản xuất thay thế nhập khẩu phải được thực hiện như thế nào cho có hiệu quả. Đối với nước ta, chúng ta còn khá lớn tiềm năng để vừa sản xuất thay thế nhập khẩu, vừa thúc đẩy mạnh mẽ xuất khẩu. Tuy vậy nông dân, nông nghiệp và nông thôn không thể đơn độc giải quyết được vấn đề này. b/ Vị trí của nông nghiệp trong quá trình CNH, HĐH nông nghiệp và nông thôn Có nhiều học giả cho rằng “ Vấn đề nông nghiệp và nông thôn bao gồm các vấn đề chính trị, kinh tế, xã hội, văn hoá, giáo dục cho nên nó vô cùng quan trọng và phức tạp. Trong tương lai, tỷ trọng nông nghiệp trong nền kinh tế quốc dân sẽ ngày càng thu nhỏ, nhưng nó vẫn là lực lượng chủ yếu quyết định sự ổn định của nền kinh tế, xã hội và là yếu tố quan trọng để đảm bảo môi sinh, cân bằng sinh thái”. c/ Quan hệ phát triển công - nông nghiệp và quá trình đô thị hoá Sau Hội nghị Trung ương lần thứ năm (khoá VII), bàn về “Tiếp tục đổi mới và phát triẻn nông nghiệp, nông thôn”, một mặt ta có nhiều xúc tiến phát triển nông nghiệp lên một bước và đã có kết quả rõ rệt. Trong xây dựng và phát triển công nghiệp, các ngành công nghiệp phục vụ trực tiếp nông nghiệp không có sự phát triển. Đô thị hoá là xu hướng tất yếu, nhưng cùng với CNH, HĐH không thể để quá trình này diễn ra tự phát. Trên thế giới đô thị hoá ồ ạt và tập trung cao đã dẫn đến những nguy cơ ô nhiễm môi trường, cách biệt và đối lập với nông thôn tạo nên nhiều bất ổn, căng thẳng trong cuộc sống. Bởi vậy chúng ta không thể nóng vội muốn biến đổi nhanh chóng nông thôn thành đô thị, cần phải xác định được mô hình đô thị hợp lý. d/ Công bằng xã hội và quan hệ phát triển vùng Ngày càng có nhiều ý kiến khẳng định rằng mục tiêu công bằng xã hội là điều kiện cần có để đảm bảo sự phát triển bền vững, dân chủ, vì thiếu công bằng sẽ gây rối loạn về chính trị và cản trở sự phát triển. Trong công bằng xã hội của một nước, vấn đề quan hệ phát triển vùng là cơ bản nhất, có ý nghĩa quyết định ổn định toàn xã hội. Một trong những mục tiêu của CNH, HĐH nông nghiệp và nông thôn ở nước ta phải là từng bước làm xích lại gần nhau giữa các vùng của Tổ quốc. e/ Vấn đề thặng dư nông nghiệp Những cuộc khủng hoảng tài chính - tiền tệ khu vực năm 1997 ở châu á thể hiện những rối loạn trong quan hệ cung - cầu, mà việc kích cầu sẽ góp phần tích cực vào việc giải quyết các cản trở trong việc tạo ra thặng dư mới, lập lại thế cân đối mới. Tạo ra thặng dư đã khó, chi phối sử dụng đúng các thặng dư đó lại cũng không kém phần khó khăn, đó chính là vấn đề tích luỹ trong nông nghiệp ở nước ta, một vấn đề quyết định năng lực nội sinh của con đường CNH, HĐH nông nghiệp và nông thôn. Tóm lại việc nêu lên 5 vấn đề lý luận và thực tiễn trên đã chỉ rõ vai trò to lớn của Nhà nước trong việc xây dựng chiến lược phát triểnvà chỉ đạo thực hiện các kế hoạch, chính sách phát triển. Nhà nước mà không đủ mạnh và hiệu lực để giải quyết các vấn đề cơ bản trên thì khó lòng mà hy vọng con đường CNH, HĐH diễn ra suôn sẻ, vững chắc. II: Khái quát đánh giá thực trạng nông nghiệp và nông thôn nước ta bước vào giai đoạn mới công nghiệp hoá hiện đại hoá đất nước Trong thời gian kể từ sau Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VIII của Đảng để chuẩn bị cho các Hội nghị Trung ương lần thứ IV và VI, các kỳ họp của Quốc hội và Chính phủ, đã có nhiều lần đánh giá tình hình nông nghiệp và nông thôn. Qua 15 năm đổi mới, đặc biệt từ sau Hội nghị Trung ương lần thứ V ( khóa VII ) bàn về: “ tiếp tục đổi mới và phát triển mạnh mẽ kinh tế xã hội nông thôn” đến nay, nông nghiệp và nông thôn nước ta tiếp tục đạt được những thành tựu to lớn: - Lương thực liên tục tăng bình quân hàng năm trên 5% là kết quả khả quan. Bảo đảm mức an toàn lương thực cho cả nước và có dữ trữ, liên tục xuất khẩu với số lượng lớn. Lương thực bình quân đầu người đã tăng từ 370kg (1995) lên 437kg (2000). Đủ lương thực là điều kiện để đa dạng hoá sản xuất nông nghiệp và phát triển ngành nghề phi nông nghiệp ở nông thôn. - Lương thực phát triển tạo điều kiện cho chăn nuôi có bước phát triển nhất định và các cây công nghiệp, rau, quả, cây lâm nghiệp đều gia tăng. - Tổng giá trị sản xuất nông, lâm, thuỷ sản tăng đều ở mức cao (trên 4,5% / năm) liên tục trong nhiều năm, thể hiện được tính ổn định tương đối của nền nông nghiệp nước ta. - Các ngành sản xuất phi nông nghiệp trong nông thôn đã được mở rộng, tuy chưa nhiều, nhưng là một khởi điểm đáng ghi nhận. - Nông dân nước ta tiếp cận nền kinh tế thị trường tương đối êm thuận. Kim ngạch xuất khẩu các loại xu hướng tăng đều qua nhiều năm, đã tạo ra nhiều ngoại tệ càng lớn cho đất nước ( chiếm trên 40% tổng kim ngạch xuất khẩu) - Kết cấu hạ tầng và các lực lượng sản xuất trong nông thôn ngày càng được quan tâm xúc tiến xây dựng và nâng cấp, cho nên bộ mặt nông thôn ở không ít nơi đã có dáng dấp hiện đại hoá. - Quan hệ sản xuất ở nông thôn được nhận thức lại, phù hợp hơn với các điều kiện kinh tế xã hội và lược lượng sản xuất, đang tiếp tục được phát triển đúng hướng và thiết thực. - Công cuộc xoá đói, giảm nghèo, quan tâm đến các vùng khó khăn được triển khai tích cực. - Văn hoá, giáo dục y tế có sự phát triển mới, không còn tình trạng trì trệ xuống cấp mạnh như 4 - 5 năm về trước. - Dân chủ hoá nông thôn đang được tích cực thực hiện nhằm đáp ứng yêu cầu mới của phát triển nông thôn... Trên đây là toàn cảnh về bức tranh của nông thôn nước ta tuy đạt được nhưng thành tựu đáng kể, nhưng còn chứa đựng nhiều mặt yếu kém, bất cập, thậm chí mâu thuẫn và thách thức lớn. Tuy vậy những thành tựu trên đạt được là hết sức to lớn. Đó là kết quả của một quá trình phấn đấu gian khổ và bền bỉ của nông dân nước ta, sự quan tâm hỗ trợ của toàn xã hội dưới sự lãnh đạo của Đảng và sự chỉ đạo của Nhà nước. III. nội dung chủ yếu của quá trình CNH, HĐH nông nghiệp và nông thôn ở nước ta 1. Tiếp tục phát triển mạnh nông nghiệp trên cơ sở khai thác lợi thế về tài nguyên sinh học đa dạng và những lợi thế khác nhằm đảm bảo vững chắc an ninh lương thực, thực phẩm, cung cấp nguyên liệu với khối lượng lớn và chất lượng cao cho công nghiệp chế biến, cung cấp hàng hoá có sức mạnh cao cho xuất khẩu. 2. Đẩy mạnh phát triển công nghiệp và các hoạt động dịch vụ nông thôn theo hướng ngày càng hiện đại để vừa phục vụ thiết thực cho phát triển nông nghiệp có hiệu quả và bền vững, vừa giải quyết một cách vững chắc các yêu cầu kinh tế - xã hội của phát triển nông thôn, trước hết là thu hút lao động từ nông nghiệp, thực hiện phân công lao động tại chỗ. 3. Xây dựng, phát triển và nâng cấp hệ thống hạ tầng kinh tế - xã hội ở nông thôn (mạng lưới điện, thuỷ lợi, đường giao thông, nước sạch, thông tin liên lạc , học tập vui chơi giải trí...) tạo nền tảng cho phát triển kinh tế hàng hoá, cải thiện đời sống dân cư theo yêu cầu văn minh hiện đại phù hợp với điều kiện cụ thể của từng vùng. 4. Đẩy mạnh việc áp dụng các thành tựu tiên tiến của khoa học kỹ thuật, công nghệ vào các lĩnh vực hoạt động ở nông thôn, trước hết là nông nghiệp và công nghiệp nông thôn, nhằm tăng năng suất , chất lượng sản phẩm và cải thiện điều kiện lao động. 5. Không ngừng đổi mới quản lý kinh tế - xã hội ở nông thôn; xây dựng và hoàn thiện các mô hình tổ chức sản xuất và quản lý theo hướng phát triển sản xuất lớn trong cả nông nghiệp, công nghiệp và dịch vụ. 6. Hình thành và phát triển nguồn nhân lực có trình độ ngày càng cao tương ứng với yêu cầu của CNH, HĐH trên cơ sở nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực và bồi dưỡng nhân tài ở nông thôn. 7. Bảo vệ và cải thiện môi trường , bao gồm cả môi trường sinh thái và môi trường kinh tế- xã hội ở nông thôn, làm cho mỗi người hưởng thụ một cách toàn diện những thành quả của quá trình CNH, HĐH nông nghiệp và nông thôn.