Nội dung

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC HUẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC Y DƯỢC NGUYỄN VĂN VY HẬU NGHIÊN CỨU CÁC YẾU TỐ NGUY CƠ VÀ HÌNH ẢNH HỌC CỘNG HƯỞNG TỪ SỌ NÃO Ở BỆNH NHÂN ĐÁI THÁO ĐƯỜNG TYPE 2 CÓ RỐI LOẠN THẦN KINH NHẬN THỨC LUẬN ÁN TIẾN SĨ Y HỌC HUẾ - 2020 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC HUẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC Y DƯỢC NGUYỄN VĂN VY HẬU NGHIÊN CỨU CÁC YẾU TỐ NGUY CƠ VÀ HÌNH ẢNH HỌC CỘNG HƯỞNG TỪ SỌ NÃO Ở BỆNH NHÂN ĐÁI THÁO ĐƯỜNG TYPE 2 CÓ RỐI LOẠN THẦN KINH NHẬN THỨC Chuyên ngành: NỘI KHOA Mã số: 9 72 01 07 LUẬN ÁN TIẾN SĨ Y HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. HOÀNG MINH LỢI GS.TS. NGUYỄN HẢI THỦY HUẾ- 2020 Lời Cảm Ơn Để có được thành quả ngày hôm nay, với tất cả tình cảm, sự kính trọng và lòng biết ơn sâu sắc, tôi xin chân thành cảm ơn đến: Đại Học Huế, Trường Đại học Y Dược, Ban chủ nhiệm Bộ môn Nội, Phòng Đào tạo sau Đại học, Quý Thầy cô giáo trong Bộ môn Nội đã tận tình hướng dẫn, cung cấp tài liệu, động viên củng cố niềm tin và ý chí cho tôi vượt qua các chặng đường khó khăn. Ban Giám Đốc Bệnh viện Đa khoa Gia Đình Đà Nẵng, Khoa Chẩn đoán hình ảnh và Trung tâm Nội tiết Đái tháo đường Family đã tạo điều kiện cho tôi thu thập số liệu đề tài, và thời gian để tôi có thể hoàn tất việc học tập. Tôi xin gửi đến tất cả các thân chủ lời cảm ơn chân thành đã tin tưởng đồng ý tham gia vào mẫu nghiên cứu, cho phép tôi được lấy số liệu để hoàn thành luận án. Với tất cả lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc nhất, tôi xin được gửi lời cảm ơn chân thành đến Thầy, GS.TS Nguyễn Hải Thủy, Thầy PGS. TS. Hoàng Minh Lợi và Thầy PGS. TS. Nguyễn Đình Toàn, những người Thầy đã tận tình quan tâm, động viên, giúp đỡ và trực tiếp hướng dẫn tôi trong suốt thời gian học tập cũng như quá trình nghiên cứu hoàn thành luận án này. Với những tình cảm thân thương, tôi xin trân trọng dành lời cảm ơn đến Ba Má, Vợ, em trai và con trai yêu quý đã hết lòng yêu thương, chăm sóc, chia sẻ những khó khăn trong quá trình học tập và nghiên cứu. Đà Nẵng, tháng 08 năm 2020 Nguyễn Văn Vy Hậu LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu và kết quả trong luận án này là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nghiên cứu khoa học nào. Tác giả luận án MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cám ơn Lời cam đoan Mục lục Danh mục các chữ viết tắt Danh mục các bảng Danh mục các biểu đồ Danh mục các hình Danh mục các sơ đồ ĐẶT VẤN ĐỀ .......................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết đề tài luận án .............................................................................1 2. Mục tiêu của luận án .........................................................................................2 3. Ý nghĩa khoa học ..............................................................................................3 4. Ý nghĩa thực tiễn ..............................................................................................3 Chương 1 TỔNG QUAN TÀI LIỆU.................................................................................. 4 1.1. Cơ chế bệnh sinh và yếu tố nguy cơ rối loạn thần kinh nhận thức ở bệnh nhân đái tháo đường type 2 ..................................................................................4 1.2. Đại cương về rối loạn thần kinh nhận thức .................................................16 1.3. Đặc điểm hình ảnh cộng hưởng từ sọ não ở bệnh nhân đái tháo đường type 2 có rối loạn thần kinh nhận thức ...............................................................24 1.4. Các tổn thương điển hình của rối loạn thần kinh nhận thức ........................37 1.5. Các nghiên cứu liên quan về rối loạn thần kinh nhận thức ở bệnh đái tháo đường type 2 ...............................................................................................42 Chương 2 ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................... 46 2.1. Đối tượng nghiên cứu ..................................................................................46 2.2. Phương pháp nghiên cứu .............................................................................48 2.3. Phương pháp thu thập - xử lý số liệu ...........................................................66 2.4. Đạo đức trong nghiên cứu ...........................................................................69 Chương 3 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ............................................................................. 71 3.1. Đặc điểm chung một số yếu tố nguy cơ và tình trạng kiểm soát đái tháo đường của đối tượng nghiên cứu ........................................................................71 3.2. Phân tích đặc điểm tổn thương cộng hưởng từ sọ não và phân tầng rối loạn thần kinh nhận thức ở đối tượng nghiên cứu ..............................................76 3.3. Mối liên quan giữa các yếu tố nguy cơ và cộng hưởng từ sọ não với các mức độ rối loạn thần kinh nhận thức ..................................................................82 3.4. Phân tích tương quan giữa các YTNC, tổn tương CHT sọ não và RLTKNT qua thang điểm MMSE, MoCA .......................................................100 3.5. Phương trình dự báo nguy cơ tổn thương teo não và vi mạch não............105 Chương 4 BÀN LUẬN ...................................................................................................... 108 4.1. Đặc điểm một số yếu tố nguy cơ, tình trạng kiểm soát đái tháo đường ở đối tượng nghiên cứu .....................................................................................108 4.2. Khảo sát đặc điểm tổn thương trên hình ảnh học cộng hưởng từ sọ não và phân tầng rối loạn thần kinh nhận thức ở đối tượng nghiên cứu .........................123 4.3. Đánh giá mối liên quan và tương quan giữa các yếu tố nguy cơ và hình ảnh học cộng hưởng từ sọ não với các mức độ rối loạn chức năng thần kinh nhận thức ở đối tượng nghiên cứu ....................................................................133 4.4. Phương trình hồi quy đa biến dự báo nguy cơ tổn thương não trên bệnh nhân đái tháo đường .........................................................................................148 KẾT LUẬN .......................................................................................................................... 149 ĐỀ XUẤT VÀ KIẾN NGHỊ ............................................................................................. 151 CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU KHOA HỌC LIÊN QUAN TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC BẢNG CHỮ VIẾT TẮT TIẾNG VIỆT CNTT DỊCH NGHĨA Chức năng tâm thu CNTTr Chức năng tâm trương CHT CLVT Cộng hưởng từ Cắt lớp vi tính CĐ-ĐH ĐMC Cao đẳng- Đại học Động mạch cảnh ĐMCC Động mạch cảnh chung ĐMCT Động mạch cảnh trong ĐMCC P/ T ĐMCT P/T Động mạch cảnh chung phải/ trái Động mạch cảnh trong phải/ trái ĐTĐ HATT HATTr HCCH HĐTL RL Đái tháo đường Huyết áp tâm thu Huyết áp tâm trương Hội chứng chuyển hóa Hoạt động thể lực Rối loạn RLTKNT SSTT TĐHV Rối loạn thần kinh nhận thức Sa sút trí tuệ Trình độ học vấn TGĐTĐ TGTHA THA THCS THPT TKNT Thời gian đái tháo đường Thời gian tăng huyết áp Tăng huyết áp Trung học cơ sở Trung học phổ thông Thần kinh nhận thức TKNB TTT TMCT VB, VM VM ĐTĐ XV ĐMC XVMM YTNC Thần kinh ngoại biên Thủy tinh thể Thiếu máu cơ tim Vòng bụng, vòng mông Võng mạc đái tháo đường Xơ vữa động mạch cảnh Xơ vữa mạch máu Yếu tố nguy cơ TIẾNG ANH AACE American Association of Clinical Endocrinologists AD Alzheimer Disease ADA American Diabetes Association ADC Apparent Diffusion Coefficient AGEs Advanced glycation end-Product ALFF Amplitude of Low-Frequency Fluctuations ASD Arterial Spin Labeling ASE American Society of Echocardiography BMI Body Mass Index CT Cholesterol DSM5 Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fifth Edition (DSM-5) EF Ejection Fraction Go Fasting glucose GCA Global Cortical Atrophy IDF International Diabetes Federation IMT Intima-Media Thickness IVIM IntraVoxel Incoherent Motion LVMI Left Ventricular Mass Index Major NCD Major Neurocognitive Disorder MCI Mild Cognitive Impairment MMSE Mini-Mental State Examination MoCA MTA Mild NCD NCD QTc Montreal Cognitive Assessment Medial Temporal lobe Atrophy Mild Neurocognitive Disorder Neurocognitive Disorder TG UKPDS Triglycerid United Kingdom Prospective Diabetes Study World Health Organization White Matter Lesion WHO WML DỊCH NGHĨA Hiệp hội các nhà lâm sàng nội tiết Hoa Kỳ Bệnh Alzheimer Hiệp hội Đái tháo đường Hoa Kỳ Hệ số khếch tán biểu kiến Sản phẩm đường hóa bậc cao Tiếp cận tần số dao động thấp Đánh dấu spin động mạch não Hội siêu âm tim Hoa Kỳ Chỉ số khối cơ thể Cholesterol Cẩm nang chẩn đoán và thống kê rối loạn tâm thần phiên bản thứ 5 Phân suất tống máu Glucose máu lúc đói Teo vỏ đại não Liên đoàn đái tháo đường quốc tế Bề dày lớp nội trung mạc Chuyển động rời rạc của phân tử Chỉ số khối cơ thất trái Rối loạn thần kinh nhận thức điển hình Suy giảm nhận thức nhẹ Thang đánh giá trạng thái tâm thần tối thiểu của Folstein Thang đánh giá nhận thức Montreal Teo não thùy thái dương giữa Rối loạn thần kinh nhận thức nhẹ Rối loạn thần kinh nhận thức Thời gian tâm thu điện học của tim điều chỉnh theo nhịp tim Triglycerid Nghiên cứu dự báo Đái tháo đường Vương Quốc Anh Tổ chức Y tế Thế giới Thoái hóa chất trắng DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1. Phân loại các dấu hiệu RLTKNT cần tìm trên CHT ................ 25 Bảng 1.2. Các tiêu chí quan trọng đánh giá RLTKNT ............................. 25 Bảng 1.3. Các vị trí tổn thương nhồi máu não vùng chiến lược ............... 27 Bảng 1.4. Tổng hợp các tổn thương trên CHT sọ não ở bệnh nhân ĐTĐ type 2 ......................................................................................... 34 Bảng 2.1. Phân loại béo phì của WHO (2004) dành cho người châu Á trưởng thành ............................................................................... 51 Bảng 2.2. Thang đánh giá trạng thái tâm thần tối thiểu của Folstein (Mini-Mental State Examination: MMSE) ............................... 57 Bảng 2.3. Đánh giá kết quả kiểm tra MMSE ............................................ 58 Bảng 2.4. Thang đánh giá nhận thức Montreal (Montreal Cognitive Assessment) (Phiên bản Tiếng Việt Verion 7,1) ...................... 59 Bảng 2.5. Thang điểm phân độ Koedam ................................................... 63 Bảng 2.6. Các vị trí tổn thương nhồi máu não vùng chiến lược ............... 65 Bảng 3.1. Đặc điểm chung và một số yếu tố nguy cơ ............................... 71 Bảng 3.2. Đặc điểm về tình trạng huyết áp của đối tượng nghiên cứu ..... 72 Bảng 3.3. Tình trạng kiểm soát huyết áp theo mục tiêu của ADA ........... 72 Bảng 3.4. Đặc điểm về đái tháo đường, nồng độ glucose máu và HbA1c .... 73 Bảng 3.5. Tình trạng kiểm soát glucose máu đói và HbA1c theo mục tiêu ADA ................................................................................... 73 Bảng 3.6. Đặc điểm thành phần lipid máu của đối tượng nghiên cứu ...... 73 Bảng 3.7. Tình trạng kiểm soát lipid máu theo mục tiêu ADA ................ 74 Bảng 3.8. Đặc điểm điện tim đồ và siêu âm tim của đối tượng nghiên cứu .... 74 Bảng 3.9. Tình trạng rối loạn chức năng tim mạch ................................... 74 Bảng 3.10. Khảo sát bề dày lớp nội trung mạc động mạch cảnh ................ 74 Bảng 3.11. Tình trạng xơ vữa động mạch và dày lớp nội trung mạc.......... 75 Bảng 3.12. Tỷ lệ biến chứng võng mạc đái tháo đường và thần kinh ngoại biên .................................................................................. 75 Bảng 3.13. Tổng hợp tình trạng biến chứng đái tháo đường ...................... 75 Bảng 3.14. Phân loại tổn thương cộng hưởng từ sọ não ở đối tượng nghiên cứu................................................................................. 76 Bảng 3.15. Phân tầng các mức độ tổn thương vi mạch trên CHT .............. 76 Bảng 3.16. Phân tầng các mức độ tổn thương teo não trên CHT ............... 77 Bảng 3.17. Tổn thương định khu hay gặp trong nhồi máu não lỗ khuyết...... 78 Bảng 3.18. Phân tầng RLTKNT theo thang điểm MMSE .......................... 78 Bảng 3.19. Phân tầng RLTKNT theo thang điểm MoCA........................... 78 Bảng 3.20. Phân tầng RLTKNT theo phân loại DSM 5 ............................ 78 Bảng 3.21. Phân bố mức điểm MMSE và MoCa theo phân loại RLTKNT DSM 5 ...................................................................... 79 Bảng 3.22. Giá trị dưới đường cong ROC và điểm cắt trong phát hiện RLTKNT của các thang điểm MMSE và MoCA ..................... 79 Bảng 3.23. Phân tầng các rối loạn lĩnh vực chức năng nhận thức theo độ tuổi ............................................................................................ 80 Bảng 3.24. Phân tầng các rối loạn lĩnh vực chức năng nhận thức theo MoCA ....................................................................................... 80 Bảng 3.25. Phần tầng các rối loạn lĩnh vực chức năng TKNT theo DSM 5.... 81 Bảng 3.26. Phân tích liên quan các rối loạn lĩnh vực chức năng TKNT theo DSM 5 ............................................................................... 81 Bảng 3.27. Phân tích mối liên quan giữa các YTNC, biến chứng đái tháo đường và biểu hiện tim mạch với tổn thương teo não ............. 82 Bảng 3.28. Phân tích mối liên quan giữa các YTNC, biến chứng đái tháo đường và biểu hiện tim mạch với tổn thương vi mạch não ...... 83 Bảng 3.29. Phân tích mối liên quan giữa mục tiêu kiểm soát HbA1c, lipid máu, huyết áp với tổn thương CHT sọ não ..................... 84