Nội dung

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ VIỆN VỆ SINH DỊCH TỄ TRUNG ƯƠNG -----------------*------------------- PHAN THỊ THANH BÌNH ĐẶC ĐIỂM DỊCH TỄ HỌC VÀ MỘT SỐ YẾU TỐ LIÊN QUAN ĐẾN NHIỄM HELICOBACTER PYLORI Ở TRẺ EM VÀ CÁC THÀNH VIÊN TRONG GIA ĐÌNH CỦA HAI NHÓM DÂN TỘC TÀY VÀ MƯỜNG Chuyên ngành: Dịch tễ học Mã số: 62 72 10 17 LUẬN ÁN TIẾN SỸ Y HỌC Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS. TS. Nguyễn Thị Việt Hà Bộ môn Nhi, Trường Đại học Y Hà Nội 2. GS. TS. Vũ Sinh Nam Viện Vệ sinh dịch tễ Trung ương Hà Nội, 2019 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ VIỆN VỆ SINH DỊCH TỄ TRUNG ƯƠNG -----------------*------------------- PHAN THỊ THANH BÌNH ĐẶC ĐIỂM DỊCH TỄ HỌC VÀ MỘT SỐ YẾU TỐ LIÊN QUAN ĐẾN NHIỄM HELICOBACTER PYLORI Ở TRẺ EM VÀ CÁC THÀNH VIÊN TRONG GIA ĐÌNH CỦA HAI NHÓM DÂN TỘC TÀY VÀ MƯỜNG Chuyên ngành: Dịch tễ học Mã số: 62 72 10 17 LUẬN ÁN TIẾN SỸ Y HỌC Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS. TS. Nguyễn Thị Việt Hà Bộ môn Nhi, Trường Đại học Y Hà Nội 2. GS. TS. Vũ Sinh Nam Viện Vệ sinh dịch tễ Trung ương Hà Nội, 2019 LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu và kết quả trong đề tài là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Hà Nội, ngày tháng năm 2019 Tác giả Phan Thị Thanh Bình LỜI CẢM ƠN Trước hết, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc nhất tới PGS.TS. Nguyễn Thị Việt Hà và GS.TS. Vũ Sinh Nam là những người thầy đã trực tiếp hướng dẫn, động viên, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận án. Tôi xin chân trọng cảm ơn Lãnh đạo Viện, các phòng, khoa và các thầy cô giáo của Viện Vệ sinh Dịch tễ Trung ương đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi hoàn thành chương trình học. Tôi xin trân trọng cảm ơn chính quyền, các cơ quan y tế tỉnh, huyện, xã tại Lạng Sơn và Hoà Bình, các anh chị cộng tác viên và thành viên nhóm nghiên cứu đã tạo điều kiện, giúp đỡ và nhiệt tình tham gia quá trình thu thập số liệu điều tra thực hiện đề tài. Đặc biệt, tôi cũng xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến tất cả các thành viên của các hộ gia đình dân tộc Tày và Mường đã đồng ý tham gia nghiên cứu. Tôi xin chân trọng cảm ơn Lãnh đạo bệnh viện, khoa Nhi và các phòng ban Bệnh viện Đa khoa Đức Giang, cảm ơn gia đình, bạn bè đã tạo điều kiện, giúp đỡ tôi trong quá trình học tập. Tôi luôn ghi nhớ và biết ơn sâu sắc tới mọi thành viên trong gia đình, những người thân, bạn bè và đồng nghiệp đã luôn động viên chia sẻ về mọi mặt để tôi vượt qua mọi khó khăn trong quá trình thực hiện và hoàn thành luận án này. Xin chân thành cảm ơn. Hà Nội, ngày tháng năm 2019 Phan Thị Thanh Bình MỤC LỤC DANH MỤC CÁC BẢNG ...........................................................................................................11 DANH MỤC CÁC HÌNH ............................................................................................................14 DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ .......................................................................................14 ĐẶT VẤN ĐỀ .................................................................................................................................1 Chương 1 - TỔNG QUAN.............................................................................................................3 1.1. Lịch sử nghiên cứu Helicobacter pylori ...........................................................................3 1.2. Đặc điểm hình thái, khả năng gây bệnh của Helicobacter pylori ..................................4 1.2.1. Đặc điểm hình thái học của Helicobacter pylori ........................................................4 1.2.2. Đặc điểm sinh thái học của Helicobacter pylori .........................................................5 1.2.3. Đặc điểm sinh miễn dịch của Helicobacter pylori ......................................................6 1.3. Dịch tễ học nhiễm Helicobacte pylori ...............................................................................8 1.3.1. Tình hình nhiễm Helicobacter pylori trên thế giới .....................................................8 1.3.2. Tình hình nhiễm mới, thoái nhiễm và tái nhiễm ......................................................11 1.3.3. Xu hướng nhiễm Helicobacter pylori trên thế giới...................................................13 1.3.4. Tình hình nhiễm Helicobacter pylori ở Việt Nam ....................................................13 1.4. Cơ chế lây truyền và các yếu tố liên quan ......................................................................14 1.4.1. Lây truyền từ người sang người ................................................................................14 1.4.2. Ổ chứa ngoài cơ thể và vai trò của các yếu tố môi trường trong lây truyền Helicobacter pylori ...............................................................................................................18 1.5. Các yếu tố nguy cơ nhiễm Helicobacter pylori ..............................................................21 1.5.1. Yếu tố sinh học ...........................................................................................................21 1.5.2. Yếu tố kinh tế - xã hội ................................................................................................26 1.5.3. Điều kiện sống đông đúc, điều kiện và hành vi vệ sinh ...........................................28 1.5.4. Điều kiện vệ sinh môi trường ....................................................................................29 1.5.5. Tập quán vệ sinh, lối sống .........................................................................................30 1.5.6. Sống chung với người nhiễm Helicobacter pylori hoặc những người bị bệnh do Helicobacter pylori ...............................................................................................................31 1.6. Mối liên quan giữa HLA và nhiễm Helicobacter pylori................................................32 1.6.1. Liên quan giữa HLA-DRB1 và nhiễm Helicobacter pylori......................................32 1.6.2. Liên quan giữa HLA-DQB1 và nhiễm Helicobacter pylori .....................................34 1.6.3. Liên quan giữa tình trạng mang alen HLA-DQA1 và nhiễm Helicobacter pylori .34 1.7. Bệnh lý do Helicobacter pylori ........................................................................................35 1.7.1. Viêm dạ dày ................................................................................................................36 1.7.2. Loét dạ dày - tá tràng .................................................................................................36 1.7.3. Ung thư dạ dày ...........................................................................................................36 1.7.4. Đau bụng tái diễn .......................................................................................................37 1.7.5. Trào ngược dạ dày thực quản ...................................................................................37 1.7.6. Các biểu hiện ngoài đường tiêu hoá .........................................................................37 Chương 2 - ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ...........................................38 2.1. Địa điểm nghiên cứu .........................................................................................................38 2.2. Thời gian nghiên cứu........................................................................................................39 2.3. Đối tượng nghiên cứu .......................................................................................................39 2.3.1. Tiêu chuẩn lựa chọn ..................................................................................................40 2.3.2. Tiêu chuẩn loại trừ ....................................................................................................40 2.4. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................................40 2.4.1. Thiết kế nghiên cứu ...................................................................................................40 2.4.2. Cỡ mẫu nghiên cứu ....................................................................................................41 2.4.3. Cách chọn mẫu vào nhóm nghiên cứu .....................................................................41 2.4.4. Thu thập số liệu điều tra dịch tễ học .........................................................................44 2.4.5. Công cụ và kỹ thuật thu thập thông tin .....................................................................44 2.4.6. Thu thập, bảo quản và vận chuyển mẫu ...................................................................45 2.4.7. Kỹ thuật xét ngiệm mẫu huyết thanh ........................................................................45 2.4.8. Kỹ thuật sinh học phân tử xác định kiểu gen HLA ..................................................48 2.4.9. Phân tích và xử lý kết quả .........................................................................................48 2.4.10. Hạn chế sai số ..........................................................................................................49 2.4.11. Đạo đức trong nghiên cứu .......................................................................................49 Chương 3 – KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU .....................................................................................51 3.1. Đặc điểm chung của đối tượng nghiên cứu ....................................................................51 3.2. Tình trạng nhiễm Helicobacter pylori của đối tượng nghiên cứu ...............................52 3.2.1. Tỷ lệ nhiễm Helicobacter pylori chung trên đối tượng nghiên cứu ........................52 3.2.2. Tỷ lệ nhiễm Helicobacter pylori ở trẻ em và các thành viên hộ gia đình theo nhóm tuổi và giới tính ....................................................................................................................53 3.2.3. Mối liên quan giữa nhiễm Helicobacter pylori với các thành viên hộ gia đình, tiền sử bệnh tật và dùng kháng sinh...........................................................................................55 3.2.4. Mối liên quan giữa nhiễm Helicobacter pylori với thói quen ăn uống và vệ sinh ..59 3.2.5. Mối liên quan giữa nhiễm Helicobacter pylori với tình trạng vệ sinh môi trường .62 3.3. Mối liên quan giữa kiểu gen HLA-DQB1 và tình trạng nhiễm Helicobacter pylori.............66 4.1. Tỷ lệ nhiễm Helicobacter pylori ở trẻ em và các thành viên hộ gia đình ..............................69 4.2. Một số yếu tố liên quan đến nhiễm Helicobacter pylori ở trẻ em và các thành viên hộ gia đình ............................................................................................................................................70 4.2.1. Mối liên quan giữa nhiễm Helicobacter pylori với tuổi và giới tính........................70 4.2.3. Mối liên quan giữa tình trạng nhiễm Helicobacter pylori và chủng tộc .................72 4.2.4. Mối liên quan giữa nhiễm Helicobacter pylori và đặc điểm kinh tế - xã hội ..........75 4.2.5. Mối liên quan giữa nhiễm Helicobacter pylori với thu nhập của gia đình .............76 4.2.6. Mối liên quan giữa tình trạng nhiễm Helicobacter pylori với trình độ học vấn .....77 4.2.7. Mối liên quan giữa tình trạng nhiễm Helicobacter pylori ở trẻ với nghề nghiệp của bố/mẹ .....................................................................................................................................79 4.2.8. Mối liên quan giữa nhiễm Helicobacter pylori với tập quán, thói quen ăn uống và vệ sinh ...................................................................................................................................80 4.2.9. Mối liên quan giữa tình trạng nhiễm Helicobacter pylori ở trẻ em và bú mẹ .........82 4.2.10. Mối liên quan giữa nhiễm Helicobacter pylori với tình trạng vệ sinh môi trường ...................................................................................................................................84 4.2.11. Mối liên quan giữa tỷ lệ nhiễm Helicobacter pylori với tình trạng nuôi súc vật ..87 4.2.12. Mối liên quan giữa tỷ lệ nhiễm Helicobacter pylori ở trẻ em với điều kiện sống đông đúc................................................................................................................................87 4.2.13. Mối liên quan giữa tỷ lệ nhiễm Helicobacter pylori ở trẻ với tình trạng nhiễm Helicobacter pylori của các thành viên hộ gia đình ...........................................................89 4.2.14. Mối liên quan giữa tỷ lệ nhiễm Helicobacter pylori ở trẻ với tình trạng sử dụng kháng sinh ............................................................................................................................94 4.2.15. Mối liên quan giữa nhiễm Helicobacter pylori ở trẻ với tiền sử mắc bệnh tiêu hoá.........................................................................................................................................94 4.2.16. Mối liên quan giữa nhiễm Helicobacter pylori ở trẻ với tiền sử mắc bệnh dị ứng ........................................................................................................................................95 4.3. Mối liên quan giữa nhiễm Helicobacter pylori với kiểu gen kháng nguyên bạch cầu người nhóm DQB1 (HLA-DQB1) ........................................................................................................95 4.4. Những ưu điểm và hạn chế của nghiên cứu .........................................................................97 KIẾN NGHỊ................................................................................................................................100 DANH MỤC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ ............................................................................... TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................................... PHỤ LỤC.......................................................................................................................................... DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT Giải nghĩa Viết tắt ADN Acid Deoxyribo Nucleic BP Cặp base (base pair) DD Dạ dày DDTT Dạ dày-tá tràng ELISA Phản ứng hấp thụ miễn dịch liên kết với enzyme (Enzyme-Linked Immunosorbent Assay) HLA Kháng nguyên bạch cầu người (Human Leukocyte Antigen) HP Helicobacter pylori KT-XH Kinh tế - xã hội MHC Phức hệ tương thích mô chính (Major Histocompatibility Complex) PBS Dung dịch đệm Photphat muối (Phosphate Bufer Salin) PCR Chuỗi phản ứng trùng hợp (Polimerase chain reaction) TNDDTQ Trào ngược dạ dày thực quản THCS Trung học cơ sở THPT Trung học phổ thông