Nội dung

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC HUẾ TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC NGUYỄN THỊ ÁI THOA YẾU TỐ HUYỀN THOẠI TRONG TIỂU THUYẾT VIỆT NAM TỪ 1986 ĐẾN 2015 LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HỌC VIỆT NAM HUẾ – NĂM 2019 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC HUẾ TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC NGUYỄN THỊ ÁI THOA YẾU TỐ HUYỀN THOẠI TRONG TIỂU THUYẾT VIỆT NAM TỪ 1986 ĐẾN 2015 Chuyên ngành: VĂN HỌC VIỆT NAM Mã số: 9.22.01.21 LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HỌC VIỆT NAM Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. NGUYỄN THÀNH HUẾ – NĂM 2019 LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nghiên cứu trong luận án là trung thực và chưa từng được công bố trong kỳ bất công trình nào khác trước đó. Các trích dẫn đều có xuất xứ rõ ràng. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về công trình nghiên cứu của mình. Tác giả Nguyễn Thị Ái Thoa LỜI CẢM ƠN Luận án này hoàn thành không chỉ là kết quả từ sự nỗ lực của bản thân mà còn xuất phát từ sự hỗ trợ, giúp đỡ của thầy cô, cơ quan, gia đình và bạn bè. Qua đây, chúng tôi xin được gửi lời cảm ơn chân thành đến: Lãnh đạo trường Đại học Khoa học – Đại học Huế, Ban chủ nhiệm Khoa Ngữ văn, Phòng Đào tạo Sau đại học đã tạo điều kiện thuận lợi cho chúng tôi thực hiện luận án. Lãnh đạo trường Đại học Phú Yên đã giúp đỡ chúng tôi hoàn thành nhiệm vụ học tập. Các thầy cô giáo trong và ngoài trường đã giảng dạy chúng tôi trong suốt thời gian học tập cũng như hỗ trợ chúng tôi thực hiện luận án tại cơ sở đào tạo Trường Đại học Khoa học – Đại học Huế. PGS.TS. Nguyễn Thành – người thầy đã dành nhiều thời gian quý báu để chỉ bảo, hướng dẫn chúng tôi trong quá trình nghiên cứu, thực hiện luận án. Cuối cùng, xin cảm ơn gia đình, bạn bè, đồng nghiệp – những người đã luôn đồng hành, tin tưởng và khích lệ chúng tôi. Tác giả Nguyễn Thị Ái Thoa MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU ........................................................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài............................................................................................................................. 1 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .................................................................................................. 3 3. Lý thuyết tiếp cận và phương pháp nghiên cứu ............................................................................. 3 4. Mục đích nghiên cứu ...................................................................................................................... 4 5. Đóng góp mới của luận án.............................................................................................................. 5 6. Cấu trúc luận án ............................................................................................................................. 5 NỘI DUNG ....................................................................................................................................... 7 CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU .......................................................... 7 1.1. Tình hình nghiên cứu .................................................................................................................. 7 1.1.1.Tình hình nghiên cứu, giới thiệu về lý thuyết huyền thoại ở Việt Nam ..................................... 7 1.1.2. Tình hình nghiên cứu yếu tố huyền thoại trong văn học ở Việt Nam từ 1986 đến 2015 ........ 14 1.2. Nhận xét về tình hình nghiên cứu ............................................................................................. 21 1.3. Xác định vấn đề nghiên cứu của luận án ................................................................................... 22 CHƢƠNG 2. ĐẶC TRƢNG CỦA TƢ DUY HUYỀN THOẠI VÀ CÁC DẠNG THỨC THỂ HIỆN YẾU TỐ HUYỀN THOẠI TRONG TIỂU THUYẾT VIỆT NAM TỪ 1986 ĐẾN 201525 2.1. Khái niệm huyền thoại .............................................................................................................. 25 2.2. Đặc trưng của tư duy huyền thoại ............................................................................................. 32 2.3. Sự chuyển hóa của yếu tố huyền thoại vào tác phẩm văn học .................................................. 35 2.4. Các dạng thức thể hiện yếu tố huyền thoại trong tiểu thuyết Việt Nam từ 1986 đến 2015....... 40 CHƢƠNG 3. YẾU TỐ HUYỀN THOẠI TRONG TIỂU THUYẾT VIỆT NAM TỪ 1986 ĐẾN 2015 – NHÌN TỪ TƢ DUY HUYỀN THOẠI HÓA VÀ GIẢI HUYỀN THOẠI ............ 49 3.1. Tư duy huyền thoại hóa ở thể loại tiểu thuyết ........................................................................... 49 3.2. Những biểu hiện của tư duy huyền thoại hóa trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại ............... 53 3.2.1. Huyền thoại hóa nhân vật tôn giáo, tín ngưỡng..................................................................... 53 3.2.2. Huyền thoại hóa hình tượng cổ mẫu ...................................................................................... 58 3.3. Các xu hướng giải huyền thoại.................................................................................................. 73 3.3.1. Quan niệm về giải huyền thoại và giải huyền thoại trong văn học ........................................ 73 3.3.2. Các xu hướng giải huyền thoại trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại.................................. 76 CHƢƠNG 4. YẾU TỐ HUYỀN THOẠI TRONG TIỂU THUYẾT VIỆT NAM TỪ 1986 ĐẾN 2015 – NHÌN TỪ MỘT SỐ PHƢƠNG THỨC THỂ HIỆN .............................................. 93 4.1. Thời gian huyền thoại ............................................................................................................... 93 4.1.1. Thời gian đồng hiện ............................................................................................................... 94 4.1.2. Thời gian huyễn ảo................................................................................................................. 98 4.2. Không gian huyền thoại .......................................................................................................... 103 4.2.1. Không gian hư ảo ................................................................................................................. 103 4.2.2. Không gian tâm linh ............................................................................................................. 107 4.3. Motif thể hiện tính huyền thoại ............................................................................................... 113 4.3.1. Motif sinh đẻ thần kỳ ............................................................................................................ 114 4.3.2. Motif tái sinh ........................................................................................................................ 116 4.3.3.Motif báo ứng ........................................................................................................................ 122 4.3.4. Motif giấc mơ ....................................................................................................................... 126 KẾT LUẬN ................................................................................................................................... 134 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC LIÊN QUAN ĐÃ CÔNG BỐ.................... 138 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................................... 139 PHỤ LỤC ...................................................................................................................................... 150 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Vào thời cổ đại, khoa học về huyền thoại đã xác nhận sự sáng tạo huyền thoại là hiện tượng quan trọng trong lịch sử nhân loại, có tính nguyên hợp cao. Các nền văn minh lớn đã xem huyền thoại như là những biểu tượng của triết học, những ẩn dụ của thi ca, là các nhân vật lịch sử được thần thánh hóa hoặc là những biểu tượng của các hiện tượng tự nhiên. Có thể nói, huyền thoại không chỉ là di sản của thế giới quan nguyên thủy mà còn là sự bảo tồn của các hình thái ý thức xã hội khác như triết học, khoa học, tôn giáo. Bên cạnh đó, huyền thoại còn là mảnh đất màu mỡ, ươm mầm cho sự phát triển của nghệ thuật, là cội nguồn của những sáng tạo từ lâu đời, trong đó, có văn học. Xuất hiện từ văn học dân gian, huyền thoại dần dần xâm nhập, chuyển hóa và tái sinh vào văn học viết. Lịch sử phát triển của huyền thoại trong văn học là sự nối dài từ nền văn học cổ đại, trung cổ, phục hưng, cổ điển cho đến hiện đại. Tùy thuộc vào quan niệm của thời đại, của hoàn cảnh lịch sử – xã hội mà huyền thoại khoác trên mình những sắc màu, ý nghĩa khác nhau. Nếu như văn học thời cổ đại thấm đẫm cảm quan hoang đường, kỳ bí; văn học trung cổ bộc lộ tính siêu hình với sự chi phối mạnh mẽ của tôn giáo và tín ngưỡng; văn học phục hưng đậm chất nhân văn khi tôn vinh, ca ngợi con người; văn học cổ điển dùng huyền thoại như hình tượng mang tính ước lệ thì văn học hiện đại lại sử dụng huyền thoại như một thủ pháp nghệ thuật, một hình thái nhận thức và tái tạo hiện thực qua hệ thống nhân vật, motif, biểu tượng, cổ mẫu, không gian và thời gian nghệ thuật. Đặc biệt, trên thế giới, thế kỷ XX là thế kỷ sản sinh và hình thành chủ nghĩa huyền thoại trong sáng tác văn học. Nhà nghiên cứu E.M.Meletinsky, tác giả công trình Thi pháp huyền thoại (The Poetics of Myth) [76] đã từng nhận định “Chủ nghĩa huyền thoại là một hiện tượng đặc trưng của văn học thế kỉ XX với tư cách một thủ pháp nghệ thuật và là một biện pháp cảm thụ thế giới đằng sau thủ pháp đó” [76, tr.403] và khẳng định “huyền thoại hóa là một trong những thủ pháp khá phổ biến trong tiểu thuyết ngay sau chiến tranh thế giới thứ hai” [76, tr.494]. Ông cũng nhấn mạnh trong các thể loại của văn học thì “ở thể loại tiểu thuyết, đặc trưng của huyền thoại 1 hiện đại thể hiện rõ hơn cả” [76, tr.403]. Tiểu thuyết huyền thoại phát triển mạnh mẽ ở Tây Âu với hai tên tuổi lớn là James Joyce và Thomas Mann, cho đến những năm 50, 60 của thế kỷ XX thì lan truyền sang một số nước Á – Phi, châu Mỹ Latinh và F.Kafka, G.Garcia Marquéz chính là hai đại biểu xuất sắc đã mang đến cho văn đàn thế giới những kiệt tác. Ở Việt Nam, sự phát triển của lịch sử văn học cũng không nằm ngoài quy luật đó. Huyền thoại xuất hiện từ rất sớm trong những tác phẩm thần thoại, sau đó là truyền thuyết và xâm nhập, tái sinh trong văn học trung đại, văn học hiện đại dưới nhiều màu sắc, hình thức và phương thức thể hiện khác nhau. Nhưng phải đến thời kì đổi mới, từ 1986 đến nay, huyền thoại mới có sự tái xuất, chuyển hóa đầy ngoạn mục, trở thành thủ pháp sáng tác ấn tượng, đặc biệt trong văn xuôi. Bên cạnh nguyên mẫu ban đầu, “những mảnh vỡ từ thần thoại và truyền thuyết” (Đỗ Lai Thúy) đã được các nhà văn tái tạo, nhào nặn lại để khoác lên cho nó một màu sắc mới, một ý nghĩa mới. Ghi nhận thành tựu của văn học Việt Nam thời kỳ đổi mới, chúng ta không thể không nhắc đến những đóng góp của thể loại tiểu thuyết. Vốn được xem là “cỗ máy cái của văn học”, tiểu thuyết luôn đóng vai trò chủ đạo và là thể loại có sức sống mạnh mẽ trong tiến trình phát triển của văn học. Gần đây, các nhà tiểu thuyết Việt Nam đi theo hai khuynh hướng sáng tác: tiếp bước truyền thống và nỗ lực cách tân. Từ thành quả của những cây bút trẻ đầy bản lĩnh xuất hiện gần đây, giới nghiên cứu nhận định rằng đã xuất hiện một dạng tâm thức, một kiểu cảm quan mang tinh thần văn học hậu hiện đại thế giới. Khuynh hướng hậu hiện đại trong văn học Việt Nam thể hiện ở hàng loạt các thủ pháp kĩ thuật, các nguyên tắc cấu trúc văn bản và tổ chức trần thuật. Với tư cách là loại hình tự sự cỡ lớn, tiểu thuyết có ưu thế trong việc cách tân nghệ thuật, đa dạng hóa các phương thức phản ánh hiện thực cũng như thúc đẩy năng lực sáng tạo của nhà văn. Trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại, yếu tố huyền thoại và tư duy huyền thoại hiện diện như một thành tố quan trọng, góp phần tạo nên cái nhìn đa chiều, đa diện về hiện thực, và làm thay đổi đáng kể về thi pháp thể loại. Cho đến nay, dù có một số công trình đề cập đến yếu tố huyền thoại, phương thức huyền thoại hóa trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại, nhưng các tác giả mới 2 chỉ dừng lại ở việc khảo sát một số tác phẩm chứ chưa đi sâu nghiên cứu yếu tố huyền thoại trong cái nhìn toàn diện và hệ thống. Với những lí do trên, chúng tôi quyết định lựa chọn đề tài Yếu tố huyền thoại trong tiểu thuyết Việt Nam từ 1986 đến 2015 để nghiên cứu. 2. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 2.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng khảo sát của đề tài là những tiểu thuyết Việt Nam có sử dụng yếu tố huyền thoại trong giai đoạn từ 1986 đến 2015. Tiêu biểu là các tác phẩm của Nguyễn Xuân Khánh, Hồ Anh Thái, Khôi Vũ, Võ Thị Hảo, Đào Thắng, Phạm Thị Hoài, Phạm Ngọc Tiến, Nguyễn Bình Phương, Nguyễn Quang Thân, Bảo Ninh, Châu Diên, Đoàn Minh Phượng… Từ việc khảo sát các tiểu thuyết tiêu biểu có yếu tố huyền thoại và giải huyền thoại, luận án sẽ nghiên cứu, đánh giá vai trò của yếu tố huyền thoại trong quá trình chuyển tải tư tưởng chủ đề và tổ chức cấu trúc tác phẩm. 2.2. Phạm vi nghiên cứu Chúng tôi xác định phạm vi nghiên cứu của đề tài là yếu tố huyền thoại trong tiểu thuyết Việt Nam từ 1986 đến 2015 nhìn từ hai cấp độ: nội dung phản ánh (qua tư duy huyền thoại hóa nhân vật và các cổ mẫu) và phương thức thể hiện (qua việc sử dụng thời gian huyền thoại, không gian huyền thoại và các motif). 3. Lý thuyết tiếp cận và phƣơng pháp nghiên cứu 3.1. Lý thuyết tiếp cận - Các bình diện nghiên cứu của luận án được triển khai trên tinh thần của thi pháp học hiện đại. - Luận án kết hợp vận dụng những kiến giải của lý thuyết về huyền thoại và huyền thoại trong văn học, trong đó đặc biệt là lý thuyết về phê bình huyền thoại của E.M.Meletinsky, V.Ia.Propp và C.Jung. - Luận án đi vào tìm hiểu nguồn gốc nảy sinh và hình thành các yếu tố huyền thoại cũng như quá trình chuyển hóa của chúng vào tác phẩm văn học; đồng thời tiếp cận các tư liệu văn hóa, lịch sử để khám phá, giải mã thế giới các biểu tượng, hình tượng, motif, v.v… làm cơ sở, nền tảng cho những đánh giá, luận giải. 3 3.2. Phương pháp nghiên cứu Trong quá trình thực hiện luận án, chúng tôi đã sử dụng những phương pháp nghiên cứu sau: - Phương pháp loại hình: Phương pháp này chú trọng đặc trưng thi pháp, đặc trưng loại hình của thể loại. Ở đây là chú ý đặc trưng thể loại của tiểu thuyết và đặc trưng của thần thoại, từ đó xem xét sự tương tác của chúng trong tiểu thuyết đương đại Việt Nam có sử dụng yếu tố huyền thoại. - Phương pháp cấu trúc – hệ thống: Từ cái nhìn cấu trúc – hệ thống, chúng tôi xác lập các bình diện nghiên cứu logic, chặt chẽ, đảm bảo tính khoa học, tính chỉnh thể cho luận án. Đặc biệt, chúng tôi xâu chuỗi những vấn đề nhằm chỉ ra những đặc trưng chủ yếu của tiểu thuyết Việt Nam đương đại dưới tác động của yếu tố huyền thoại. - Phương pháp so sánh – đối chiếu: Nhằm đối chiếu các phương thức, dạng thức huyền thoại hóa giữa huyền thoại và huyền thoại văn học, huyền thoại trong văn học dân gian và huyền thoại trong văn học viết… để từ đó có một cái nhìn khái quát, đa chiều và toàn diện. - Phương pháp thống kê – phân loại: Nhằm thống kê sự xuất hiện của các motif, biểu tượng và cổ mẫu, các kiểu không gian, thời gian trong các tiểu thuyết được khảo sát, từ đó xác lập và chứng minh các luận điểm. - Phương pháp vận dụng văn hóa học và các lý thuyết liên ngành: Vận dụng để nắm bắt những đặc trưng của huyền thoại và khảo sát sự hiện diện của yếu tố huyền thoại trong văn hóa dân gian, văn học dân gian và qua các thời kỳ văn học viết. Trên cơ sở đó, chúng tôi phân tích và chứng minh được rằng, tư duy huyền thoại hóa, giải huyền thoại cũng như không gian nghệ thuật, thời gian nghệ thuật, hệ thống các motif trong tiểu thuyết Việt Nam từ 1986 đến 2015, bên cạnh những đóng góp, những cách tân thì ít nhiều có sự kế thừa từ truyền thống. 4. Mục đích nghiên cứu - Tìm hiểu và khám phá con đường chuyển hóa của yếu tố huyền thoại vào tiểu thuyết Việt Nam đương đại; - Khái quát những phương thức huyền thoại hóa trong tiểu thuyết Việt Nam từ nhiều bình diện, cấp độ: nội dung (thế giới nhân vật, cổ mẫu), hình thức (không gian nghệ thuật, thời gian nghệ thuật, các motif); 4