Nội dung

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN QUỐC HÂN THỰC HÀNH QUYỀN CÔNG TỐ TRONG ĐIỀU TRA CÁC TỘI GIẾT NGƢỜI THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM Ngành: Luật hình sự và Tố tụng hình sự Mã số: 9.38.01.04 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Văn Huyên Hà Nội - 2019 LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan Luận án này là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nghiên cứu đề cập trong Luận án là trung thực, có nguồn gốc trích dẫn rõ ràng. Tác giả Luận án NGUYỄN QUỐC HÂN MỤC LỤC MỞ ĐẦU ........................................................................................................................ 1 CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ...................................... 8 1.1. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài ......................................................................... 8 1.2. Tình hình nghiên cứu trong nước ........................................................................... 11 1.3. Đánh giá tình hình nghiên cứu liên quan đến luận án và những vấn đề luận án tiếp tục nghiên cứu và giải quyết .................................................................................. 20 Kết luận chương 1 ......................................................................................................... 26 CHƢƠNG 2: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT VỀ THỰC HÀNH QUYỀN CÔNG TỐ TRONG ĐIỀU TRA CÁC TỘI GIẾT NGƢỜI THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM ........................................ 28 2.1. Những vấn đề lý luận về thực hành quyền công tố trong điều tra các tội giết người . 28 2.2. Quy định của pháp luật Việt Nam đối với hoạt động thực hành quyền công tố trong điều tra các tội giết người .................................................................................... 62 Kết luận chương 2 ......................................................................................................... 77 CHƢƠNG 3: THỰC TRẠNG HOẠT ĐỘNG THỰC HÀNH QUYỀN CÔNG TỐ TRONG ĐIỀU TRA CÁC TỘI GIẾT NGƢỜI THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM .................................................................................... 78 3.1. Tình hình, đặc điểm các tội giết người ở Việt Nam trong những năm gần đây .... 78 3.2. Thực trạng tổ chức lực lượng của Viện kiểm sát thực hành quyền công tố trong điều tra các tội giết người .............................................................................................. 84 3.3. Hoạt động thực hành quyền công tố trong điều tra các tội giết người ................... 86 3.4. Nhận xét, đánh giá những ưu điểm, hạn chế và nguyên nhân của những hạn chế của công tác thực hành quyền công tố trong điều tra các tội giết người .................... 101 Kết luận chương 3 ....................................................................................................... 112 CHƢƠNG 4: YÊU CẦU VÀ GIẢI PHÁP NÂNG CAO CHẤT LƢỢNG THỰC HÀNH QUYỀN CÔNG TỐ TRONG ĐIỀU TRA CÁC TỘI GIẾT NGƢỜI ..... 114 4.1. Dự báo tình hình các tội giết người...................................................................... 114 4.2. Yên cầu nâng cao chất lượng thực hành quyền công tố trong điều tra các tội giết người .................................................................................................................... 117 4.3. Giải pháp hoàn thiện pháp Luật Hình sự và Tố tụng hình sự, và những giải pháp khác..................................................................................................................... 121 Kết luận chương 4 ....................................................................................................... 144 KẾT LUẬN ................................................................................................................ 145 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN .............................................................................. 147 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................. 148 DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT BLHS BLTTHS CQĐT : Bộ luật hình sự : Bộ luật tố tụng hình sự : Cơ quan điều tra ĐTV : Điều tra viên KSV : Kiểm sát viên THQCT VKS VKSND VKSNDTC : Thực hành quyền công tố : Viện kiểm sát : Viện kiểm sát nhân dân : Viện kiểm sát nhân dân tối cao XHCN : Xã hội chủ nghĩa YCĐT : Yêu cầu điều tra MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài Hoạt động Thực hành quyền công tố (THQCT) là một trong hai chức năng quan trọng của Viện kiểm sát nhân dân (VKSND) được quy định tại Điều 107 Hiến pháp năm 2013: “Viện kiểm sát nhân dân THQCT, kiểm sát hoạt động tư pháp”[62]. Như vậy, trong bộ máy các cơ quan nhà nước, thì VKSND có hai chức năng là THQCT và kiểm sát hoạt động tư pháp. Điều 3 Luật tổ chức VKSND năm 2014 quy định: “Hoạt động Thực hành quyền công tố là hoạt động của Viện kiểm sát nhân dân trong tố tụng hình sự để thực hiện việc buộc tội của nhà nước đối với người phạm tội, được thực hiện ngày từ khi giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố và trong suốt quá trình khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử vụ án hình sự” [66]. Nhất quán đường lối đổi mới tại Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ IX, X, XI, XII, Đảng Cộng sản Việt Nam tiếp tục chủ trương xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa (XHCN) của dân, do dân và vì dân, tất cả quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân, đồng thời gắn việc thưc hiện chủ trương này với việc thực hiện công cuộc cải cách tư pháp. Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02/6/2005 đặt ra mục tiêu của cải cách tư pháp là: xây dựng nền tư pháp trong sạch, vững mạnh, dân chủ, nghiêm minh, bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, kiện toàn các cơ quan tư pháp theo hướng nâng cao chất lượng, hiệu lực, hiệu quả… lấy cải cách tổ chức và hoạt động xét xử làm trung tâm. Trong đó xác định mục tiêu cải cách đối với ngành Kiểm sát là: “Trước mắt, viện kiểm sát nhân dân giữ nguyên chức năng như hiện nay là thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp. Viện Kiểm sát nhân dân được tổ chức phù hợp với hệ thống tổ chức của tòa án…, tăng cường trách nhiệm của công tố trong hoạt động điều tra”[18]. Trong bối cảnh toàn cầu hóa và xu thế hội nhập kinh tế quốc tế, với những ảnh hưởng từ mặt trái của kinh tế thị trường đã làm cho tình hình tội phạm diễn biến phức tạp, nhiều loại tội phạm mới xuất hiện với chiều hướng gia tăng. Đặc biệt là loại tội phạm giết người trong thời gian gần đây gia tăng về số lượng, tính chất nghiêm trọng, thủ đoạn tinh vi, nhiều vụ giết người với tính chất man rợ gây hoang mang cho quần chúng nhân dân. Trước diễn biến tội phạm giết người gia tăng, 1 ngành Kiểm sát nhân dân đã có nhiều cố gắng nâng cao trách nhiệm trong hoạt động THQCT các vụ án hình sự nói chung, các vụ án về các tội giết người nói riêng, đảm bảo việc xử lý đúng người, đúng tội, đúng pháp luật, phục vụ kịp thời yêu cầu chính trị tại các địa phương và trong cả nước. Thông qua công tác THQCT trong điều tra các tội giết người, VKSND đã không phê chuẩn các quyết định chưa đủ căn cứ pháp lý hoặc hủy các quyết định trái pháp luật của CQĐT, nhằm hạn chế đến mức thấp nhất việc làm oan người vô tội cũng như không để xảy ra việc bỏ lọt tội phạm và người phạm tội; không gia hạn điều tra vụ án để hạn chế tình trạng điều tra kéo dài; ngăn ngừa sự lạm quyền trong việc áp dụng các biện pháp ngăn chặn; bảo đảm việc khởi tố, việc bắt, việc điều tra có căn cứ và đúng pháp luật. Tuy nhiên, do hạn chế về trình độ pháp luật, về nhận thức THQCT nói chung và THQCT trong điều tra các tội giết người nói riêng của một số cán bộ, Kiểm sát viên và đặc biệt là nhận thức về vị trí, vai trò, trách nhiệm của mình trong hoạt động THQCT trong điều tra các tội giết người chưa được rõ ràng dẫn đến hiệu quả hoạt động chưa cao, bộc lộ những hạn chế, yếu kém như: Chưa làm hết trách nhiệm theo quy định của pháp luật; chưa kịp thời đề ra yêu cầu điều tra đối với điều tra viên; chưa hình thành kỹ năng phân tích, tổng hợp, đánh giá chứng cứ để phát hiện, giải quyết kịp thời các mâu thuẫn trong hồ sơ vụ án, tìm ra sự thật khách quan của vụ án; thiếu tinh thần trách nhiệm trong công tác THQCT trong điều tra các tội giết người dẫn đến những vi phạm nghiêm trọng các quy định của BLTTHS; không kiểm tra tính căn cứ và hợp pháp trong việc áp dụng các biện pháp ngăn chặn; công tác tổng kết rút kinh nghiệm tìm ra nguyên nhân hạn chế, yếu kém nhằm đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động THQCT trong điều tra các tội giết người bị oan, sai chưa được thực hiện thường xuyên và phổ biến rộng rãi đến các KSV; số lượng các vụ án VKSND trả lại điều tra bổ sung do thiếu chứng cứ hoặc vi phạm pháp luật trong hoạt động điều tra còn cao. Từ thực tế của công tác THQCT trong điều tra các tội giết người trong thời gian qua trên địa toàn quốc, chúng tôi nhận thấy do nhận thức pháp luật khác nhau, chưa có sự thống nhất trong cách hiểu và áp dụng pháp luật trong quá trình giải quyết án nên dẫn đến việc áp dụng pháp luật hình sự của các cơ quan tố tụng ở từng lúc, từng nơi có sự khác nhau trong việc tìm ra đâu là ranh giới giữa tội “giết người” với các tội: “giết người trong trạng thái tinh thần bị kích động mạnh”, “giết người do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng hoặc vượt quá mức cần thiết khi bắt giữ người phạm tội”… Để từ đó làm cơ sở cho việc áp dụng pháp luật một cách chính xác. Nhiều vụ án về các tội giết người bị 2 khởi tố, điều tra oan, sai, điển hình như: vụ án Nguyễn Thanh Chấn (Bắc Giang); vụ án Huỳnh Văn Nén (Bình Thuận); vụ Trần Hol, Trần Cua, Trần Văn Đỡ, Thạch Sô Phách, Thạch Mười và Khâu Sóc (Sóc Trăng); thậm trí có 02 vụ án giết người (Bình Phước) bị Tòa án cấp sơ thẩm tuyên vô tội hoặc bị cấp phúc thẩm hủy án để điều tra lại; số lượng các vụ án các tội giết người hàng năm không giảm, BLHS và BLTTHS năm 2015 còn có những bất cập, tính chất của tội phạm ngày càng phức tạp, thủ đoạn gây án manh động, làm ảnh hưởng đến an ninh, trật tự, giảm lòng tin của nhân dân đối với các cơ quan bảo vệ pháp luật. Xuất phát từ thực tế nêu trên cho thấy việc nghiên cứu, làm rõ những vấn đề lý luận và thực tiễn về THQCT của Viện kiểm sát nhân dân trong điều tra các tội giết người là cần thiết, nó giúp cho mỗi cán bộ, Kiểm sát viên có nhận thức lý luận và thực tiễn sâu sắc để giải quyết tốt các vụ án về các tội giết người. Với lý do đó, tác giả chọn nghiên cứu đề tài: “Thực hành quyền công tố trong điều tra các tội giết người theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam” làm Luận án tiến sĩ luật học của mình. 2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án Mục tiêu nghiên cứu của đề tài luận án là nhằm tiếp cận một cách có hệ thống và toàn diện công tác THQCT trong điều tra các tội giết theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam, trên cả hai bình diện lý luận và thực tiễn. Trên cơ sở thống nhất về mặt nhận thức và đánh giá thực trạng, kết quả nghiên cứu của luận án tìm ra những khó khăn vướng mắc, tồn tại, bất cập và nguyên nhân làm ảnh hưởng đến kết quả hoạt động của công tác này. Từ đó đề xuất một số giải pháp, kiến nghị hoàn thiện cả lý luận và thực tiễn góp phần nhằm nâng cao chất lượng THQCT trong điều tra các tội giết, góp phần cùng với các cơ quan bảo vệ pháp luật đấu tranh phòng, chống hiệu quả với loại tội phạm này trong thời gian tới Để thực hiện mục tiêu nói trên, luận án có nhiệm vụ nghiên cứu cụ thể sau: - Tổng quan tình hình nghiên cứu ở trong và ngoài nước có liên quan đến đề tài, xác định những nội dung cần tiếp tục nghiên cứu; - Nghiên cứu làm sáng tỏ những vấn đề lý luận về nội dung của THQCT trong điều tra các tội giết; lịch sử hình thành và phát triển của các quy định về THQCT trong điều tra các tội giết người - Xây dựng những lý luận cơ bản tội phạm về các tội giết người và hoạt động THQCT trong điều tra các tội giết người theo quy định của BLTTHS hiện hành; 3 - Khảo sát thực trạng hoạt động của VKSND trong công tác THQCT trong điều tra các tội giết người thời gian qua. Tìm ra nguyên nhân của những kết quả đạt được và nguyên nhân của những tồn tại hạn chế cần khắc phục. - Đề xuất những giải pháp nhằm nâng cao quả hiệu chất lượng công tác THQCT trong điều tra các tội giết người trong giai đoạn hiện nay và thời gian tới. 3. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu của luận án Trên cơ sở mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu của luận án, đối tượng nghiên cứu của luận án tập trung vào những vấn đề sau đây: - Một là, các công trình nghiên cứu khoa học, các sách chuyên khảo, các bài viết của các nhà khoa học các học giả trong nước và nước ngoài có liên quan trực tiếp đến chức năng THQCT của VKSND về các tội giết người làm cơ sở cho việc phân tích lý luận và pháp luật về THQCT của VKSND đối với loại tội phạm này; - Hai là, Quan điểm của Đảng và nhà nước về chức năng THQCT của VKSND trong điều tra các tội giết người; hệ thống pháp luật của Việt Nam trong lĩnh vực thực hành quyền công tố của VKSND đối với các tội giết người; vấn đề về công tố, THQCT của VKSND; nội dung, phương pháp thực hành chức năng thực hành quyền công tố. Các căn cứ các quy định của pháp luật Việt Nam về các khái niệm có liên quan đến các tội giết người, trong từng tội phạm cụ thể các tội giết người; các khái niệm về công tố và quyền công tố, THQCT của VKSND đối với các tội giết người. - Ba là, diễn biến tình hình tội phạm về các tội giết người, tổ chức lực lượng của VKSND trong việc thực hiện chức năng THQCT trong điều tra các tội giết người; đánh giá kết quả thực hiện THQCT trong điều tra các tội giết người của VKSND trong những năm vừa qua. - Bốn là, các biện pháp nhằm tăng cường công tác THQCT của VKSND trong điều tra các tội giết người trong điều kiện phát triển và hội nhập quốc tế. - Về nội dung: THQCT của VKSND trong điều tra các tội giết người. Các tội giết người được nghiên cứu trong luận án bao gồm: Tội giết người (Điều 123 BLHS), tội giết hoặc vứt bỏ con mới đẻ (Điều 124 BLHS), tội giết người trong trạng thái tinh thần bị kích động mạnh (Điều 125 BLHS), tội giết người do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng hoặc do vượt quá mức cần thiết khi bắt giữ người phạm tội (Điều 126 BLHS). - Về không gian nghiên cứu: (i) là THQCT trong điều tra các tội giết người của Vụ THQCT và kiểm sát điều tra án trật tự xã hội (Vụ 2) -VKSNDTC, (ii) 4 Phòng THQCT và kiểm sát điều tra, kiểm sát xét xử sơ thẩm án trật tự xã hội (Phòng 1 hoặc 2) – các VKSND cấp tỉnh và VKSND cấp huyện trên cả nước. - Về thời gian nghiên cứu: được nghiên cứu trong phạm vi 10 năm từ 2009 đến hết năm 2018. - Giới hạn về giai đoạn tố tụng: Phạm vi thực hành quyền công trong điều tra các tội giết người bắt đầu từ khi khởi tố vụ án hình sự (cả trường hợp THQCT phát sinh trước khi khởi tố vụ án như: Khám nghiệm hiện trường, khám nghiệm tử thi…) đến kết thúc khi kết thúc việc điều tra khi CQĐT chuyển hồ sơ sang Viện kiểm sát đề nghị truy tố bị can hoặc quyết định đình chỉ hoặc tạm đình chỉ điều tra. 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu của luận án Phương pháp luận của luận án là phép biện chứng duy vật biện chứng, duy vật lịch sử của chủ nghĩa học thuyết Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và các quan điểm của Đảng, Nhà nước trong đấu tranh phòng, chống tội phạm nói chung và đấu tranh phòng, chống tội phạm về các tội giết người nói riêng. Luận án nghiên cứu theo chuyên ngành Luật hình sự và Luật tố tụng hình sự cùng với các phương pháp nghiên cứu cụ thể sau: - Phương pháp thu thập và nghiên cứu các tài liệu có liên quan để làm rõ tổng quan tình hình nghiên cứu và những vấn đề lý luận về THQCT trong điều tra các tội giết người. - Phương pháp phân tích, tổng hợp thống kê, so sánh, dự báo và điều tra xã hội học được sử dụng để thống kê và phân tích tài liệu, báo cáo tổng kết, hồ sơ vụ án các tội giết người trong thực tiễn nhằm tổng hợp rút ra những ưu điểm, hạn chế, vướng mắc của công tác THQCT trong điều tra các tội giết người và so sánh giữa thực hành quyền công tố trong điều tra các tội giết người ở nước ta với một số nước trên thế giới. - Phương pháp nghiên cứu điển hình để tiến hành nghiên cứu, phân tích công tác THQCT trong điều tra các tội giết người ở một số vụ án cụ thể, một số địa phương để tìm ra những ưu điểm và khuyết điểm, thiếu sót mang tính phổ biến. - Phương pháp hỏi ý kiến chuyên gia được sử dụng để tọa đàm, trao đổi với các chuyên gia nhằm tìm hiểu các kinh nghiệm trong công tác THQCT trong điều tra các tội giết người. 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án Luận án là công trình chuyên khảo nghiên cứu một cách có hệ thống, tương đối hoàn thiện về lý luận và thực tiễn THQCT trong điều tra các tội giết người, 5