Nội dung

HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH NGUYỄN DUY HÙNG LỄ HỘI PHỦ DẦY TRONG ĐỜI SỐNG VĂN HÓA CỘNG ĐỒNG HIỆN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH: VĂN HÓA HỌC HÀ NỘI - 2017 HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH NGUYỄN DUY HÙNG LỄ HỘI PHỦ DẦY TRONG ĐỜI SỐNG VĂN HÓA CỘNG ĐỒNG HIỆN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH: VĂN HÓA HỌC Mã số: 62 31 06 40 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS.TS. PHẠM DUY ĐỨC 2. PGS.TS. PHẠM TRỌNG TOÀN HÀ NỘI - 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng và được trích dẫn đầy đủ theo qui định. Tác giả Nguyễn Duy Hùng MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU 1 Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ THUYẾT CỦA ĐỀ TÀI 8 1.1. Tình hình nghiên cứu lễ hội Phủ Dầy và ảnh hưởng của nó đối với đời sống văn hóa cộng đồng 8 1.2. Cơ sở lý thuyết 28 Chương 2: TỔNG QUAN CHUNG VỀ LỄ HỘI PHỦ DẦY 35 2.1. Tục thờ Mẫu và thờ Mẫu Tứ phủ ở Việt Nam 35 2.2. Khái quát về sự hình thành và phát triển của lễ hội Phủ Dầy 38 2.3. Giá trị đặc thù của lễ hội Phủ Dầy 48 2.4. Vai trò của lễ hội Phủ Dầy 56 Chương 3: TÁC ĐỘNG - ẢNH HƯỞNG QUA LẠI GIỮA LỄ HỘI PHỦ DẦY VỚI ĐỜI SỐNG VĂN HÓA CỘNG ĐỒNG 62 3.1. Tác động tới đời sống văn hóa cộng đồng 62 3.2. Tác động của cộng đồng cư dân tới lễ hội Phủ Dầy 97 3.3. Đánh giá chung về tình hình tác động của lễ hội Phủ Dầy đối với đời sống văn hóa cộng đồng 109 Chương 4: NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA CHO LỄ HỘI PHỦ DẦY TRONG ĐỜI SỐNG VĂN HÓA CỘNG ĐỒNG 115 4.1. Các nhân tố tác động đến sự biến đổi giá trị lễ hội Phủ Dầy hiện nay 115 4.2. Những xu hướng phát triển và biến đổi của lễ hội Phủ Dầy 130 4.3. Một số vấn đề đặt ra đối với việc bảo tồn, phát huy giá trị lễ hội Phủ Dầy trong đời sống văn hóa cộng đồng 135 4.4. Một số khuyến nghị về giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị của lễ hội Phủ Dầy 139 KẾT LUẬN 147 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN 151 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 152 PHỤ LỤC 162 DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 3.1: Số liệu phân loại thành phần cư dân cộng đồng địa phương ở lễ hội Phủ Dầy 64 Bảng 3.2: Số liệu đánh giá tác động tích cực của lễ hội Phủ Dầy tới đời sống văn hóa cộng đồng địa phương 67 Bảng 3.3: Số liệu đánh giá tác động tiêu cực của lễ hội tới đời sống văn hóa cộng đồng địa phương 70 Bảng 3.4: Số liệu đánh giá mức độ tác động của các giá trị lễ hội Phủ Dầy tới đời sống cộng đồng địa phương 75 Bảng 3.5: Số liệu đánh giá tầm quan trọng của vai trò lễ hội Phủ Dầy tới đời sống cộng đồng địa phương 77 Bảng 3.6: Số liệu đánh giá mức độ tác động của lễ hội Phủ Dầy tới đời sống của nhóm học sinh địa phương 81 Bảng 3.7: Số liệu phân loại thành phần nhóm cộng đồng cư dân thập phương trong lễ hội Phủ Dầy 86 Bảng 3.8: Số liệu đánh giá mức độ tác động tích cực của lễ hội đến đời sống văn hóa cộng đồng cư dân thập phương 88 Bảng 3.9: Số liệu đánh giá mức độ tác động tiêu cực của lễ hội tới đời sống văn hóa cộng đồng cư dân thập phương 89 Bảng 3.10: Số liệu đánh giá mức độ tác động của giá trị lễ hội Phủ Dầy đối với đời sống cộng đồng thập phương 91 Bảng 3.11: Số liệu đánh giá mức độ quan trọng của vai trò lễ hội Phủ Dầy đối với đời sống cộng đồng thập phương 93 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Lễ hội dân gian truyền thống và lễ hội Phủ Dầy (Vụ Bản, Nam Định) là một bộ phận cấu thành quan trọng của văn hoá dân tộc nói chung và văn hóa tín ngưỡng - tâm linh người Việt nói riêng. Là một đền/phủ thờ của nữ thần/thần Mẫu trong tâm thức văn hóa Việt cổ truyền, Phủ Dầy là hiện thân của sự tích hợp, kế thừa và phát triển của tục thờ nữ thần mang yếu tố nội sinh mà phát triển thành tín ngưỡng thờ thần Mẫu. Từ đây, tín ngưỡng thờ thần Mẫu tiếp tục hỗn dung với các tôn giáo ngoại lai (mang yếu tố ngoại sinh như Đạo, Phật, Nho), để nâng cấp trở thành hệ thống thờ Mẫu Tam - Tứ phủ trong đời sống tâm linh Việt Nam. Vị thần chủ Liễu Hạnh được tổng hợp từ tâm thức Mẹ trong văn hóa Việt Nam, rồi được lịch sử hóa mà trở thành nhân thần, ngồi ở ngôi vị “tứ bất tử” trong hệ thống thần linh đất Việt. Phủ Dầy đã trở thành thần điện đặc biệt, quan trọng gắn với hành trạng, công đức, sự linh thiêng của thần chủ Liễu Hạnh nói riêng và tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ nói chung. Trong quá trình phát triển, tín ngưỡng lễ hội Phủ Dầy đã dần hoàn thiện và tạo ra những giá trị riêng có của mình trong đời sống tâm linh Việt Nam. Những giá trị đó, theo thời gian đã ảnh hưởng/tác động đến đời sống văn hóa cộng đồng ở khu vực châu thổ Bắc Bộ/sông Hồng nói riêng và Việt Nam nói chung. Chính vì vậy, nghiên cứu sinh (NCS) cho rằng việc nghiên cứu, đánh giá những ảnh hưởng, tác động, vai trò và sự tương tác qua lại của loại hình lễ hội này đối với đời sống văn hóa cộng đồng là hết sức cần thiết, đặc biệt là trong bối cảnh hiện nay. Nhất là, hoàn cảnh thực tế của đời sống tâm linh hiện nay đang đặt ra nhiều vấn đề cho đời sống văn hóa đương đại. Đặc biệt là, trong lĩnh vực quản lý văn hóa và những tác động của đời sống tâm linh tới đời sống chính trị xã hội hiện nay. Tín ngưỡng Tứ phủ và lễ hội Phủ Dầy có vai trò quan trọng trong đời sống tâm linh của cộng đồng người Việt cổ truyền cũng như trong bối cảnh hiện nay. Tuy nhiên, trong hành trình định hình, tồn tại, phát triển, tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ và lễ hội Phủ Dầy cũng chịu trải qua những “cung bậc” thăng trầm của thời cuộc - những giai đoạn lịch sử khác nhau. Có thời gian, tín ngưỡng Tứ phủ và lễ hội Phủ Dầy bị ngăn cấm và coi là một sinh hoạt mang nhiều yếu tố mê 2 tín dị đoan, ảnh hưởng tiêu cực/xấu đến đời sống văn hóa cộng đồng. Tuy nhiên, cho đến nay, tín ngưỡng Tứ phủ và lễ hội Phủ Dầy vẫn tồn tại trong dân gian, phát triển một cách mạnh mẽ, tác động với nhiều mức độ khác nhau trong đời sống tín ngưỡng của người Việt ở Bắc Bộ; và, bản thân nó cũng nhận sự tác động trở lại của đời sống văn hóa cộng đồng. Chính vì vậy, nghiên cứu lễ hội Phủ Dầy và những ảnh hưởng/tác động qua lại của giá trị tín ngưỡng này tới đời sống văn hóa cộng đồng là không thể thiếu trong thế giới tâm linh Việt truyền thống. Rồi chỉ ra được những vấn đề đặt ra cho lễ hội Phủ Dầy trong bối cảnh đời sống xã hội hiện nay. Từ đó, cũng rút ra được những bài học trong công tác bảo tồn và phát huy giá trị của lễ hội Phủ Dầy hiện nay và trong tương lai. Lễ hội Phủ Dầy với các thành tố của nó như: cúng tế, hát văn, hầu đồng… đang có những biến đổi phức tạp về nội dung cũng như hình thức và đặc biệt là nhận thức của con người. Điều đó, đã dẫn đến nguy cơ làm mất đi những giá trị đặc thù của lễ hội truyền thống nói chung, làm phương hại tới bản sắc văn hóa dân tộc. Hoạt động của lễ hội Phủ Dầy đã thu hút một khối lượng không nhỏ người dân tham gia. Đồng thời, lễ hội này cũng thu hút sự quan tâm, tìm hiểu của các nhà nghiên cứu văn hóa ở Việt Nam và trên thế giới. Hiện tượng lên đồng lại một lần nữa được nghiên cứu và phân tích ở nhiều phương diện, trong đó có nhiều ý kiến có giá trị cả về mặt học thuật cũng như tính thời đại. Nhiều tài liệu về Đạo Mẫu đã được xuất bản, không ít các cuộc hội thảo ở trong nước và quốc tế được tổ chức như: Hội thảo quốc tế về hầu đồng nói riêng và Shaman giáo nói chung (tổ chức tại Nam Định, do Viện Nghiên cứu Văn hoá chủ trì năm 2004). Hội thảo có sự tham gia của nhiều nhà khoa học trong nước cũng như quốc tế, những nghiên cứu đã một lần nữa làm sáng tỏ thêm nhiều vấn đề của tín ngưỡng thờ Mẫu ở Việt Nam nói chung và nghi lễ lên đồng nói riêng. Hiện nay, tín ngưỡng hầu đồng đã xây dựng hồ sơ và được công nhận là di sản văn hoá phi vật thể của nhân loại. Điều đó cho thấy tín ngưỡng thờ Mẫu là một hiện tượng văn hoá độc đáo, nó đóng vai trò quan trọng trong đời sống của người Việt nói riêng và người dân Việt Nam nói chung. Trong diễn trình phát triển, đạo Mẫu (bao gồm cả lễ hội) đã và đang có xu hướng loại bỏ dần những phức tạp của chính nó để trở thành một dạng của diễn xướng dân gian tổng hợp mang màu sắc 3 văn hoá, nghệ thuật nhiều hơn là ma thuật, nghi lễ. Tuy nhiên, một số nơi vẫn còn những hiện tượng lạm dụng tín ngưỡng thờ Mẫu (trong đó có lễ hội Phủ Dầy) phục vụ cho mục đích cá nhân gây nên nhiều hậu quả xấu, việc nhìn nhận về loại hình di sản này vẫn còn nhiều chiều hướng khác nhau. Để đánh giá đúng về giá trị, vai trò của lễ hội Phủ Dầy, cũng như loại bỏ những yếu tố lạc hậu, phản văn hóa… đối với đời sống văn hóa cộng đồng, cần phải có những nghiên cứu cụ thể cho vấn đề này. Bên cạnh các yếu tố tâm linh liên quan đến các nghi thức của lễ hội Phủ Dầy, thì chính những hoạt động có tính chất kinh tế xã hội mang danh “dịch vụ tâm linh” đang chi phối và tác động mạnh mẽ tới các mặt của đời sống văn hóa cộng đồng. Không những thế, nó còn ảnh hưởng không nhỏ tới các phương thức hoạt động của lễ hội Phủ Dầy. Yếu tố kinh tế, đã dần trở thành chủ đạo trong các hoạt động của lễ hội Phủ Dầy; hoặc, chính yếu tố kinh tế đã chi phối yếu tố tâm linh/niềm tin tín ngưỡng của lễ hội Phủ Dầy và ảnh hưởng trực tiếp tới đời sống văn hóa cộng đồng cư dân. Tuy nhiên, tương tác qua lại của yếu tố kinh tế trong lễ hội Phủ Dầy tới đời sống văn hóa cộng đồng ở những mức độ đậm nhạt khác nhau. Với những lý do kể trên, NCS đã chọn đề tài nghiên cứu "Lễ hội Phủ Dầy trong đời sống văn hóa cộng đồng hiện nay" để hoàn thành luận án tiến sĩ của mình. 2. Đối tượng và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Đối tượng nghiên cứu Luận án tập trung vào nghiên cứu đối tượng sau: đó là sự tác động của lễ hội Phủ Dầy đối với đời sống văn hóa cộng đồng và ngược lại, những tác động của cư dân cộng đồng đối với lễ hội Phủ Dầy. Hay diễn giải theo cách khác, chính là sự tương tác qua lại giữa lễ hội Phủ Dầy đối với đời sống văn hóa cộng đồng, trên các phương diện: ảnh hưởng đến hoạt động sản xuất nông nghiệp, ảnh hưởng đến công việc học tập, ảnh hưởng đến hoạt động kinh doanh, ảnh hưởng đến mối quan hệ trong gia đình - xã hội, ảnh hưởng đến sức khỏe… Đặc biệt là, luận án đề cập đến mức độ tác động của các giá trị lễ hội Phủ Dầy như: giá trị tín ngưỡng tâm linh, giá trị giáo dục truyền thống lịch sử, giá trị thẩm mỹ nghệ thuật, giá trị kinh tế xã hội… tới đới sống văn hóa cộng đồng. 4 Trong đó, để làm rõ các thành phần trong đối tượng nghiên cứu đó, NCS tập trung khảo sát: phỏng vấn bằng bảng hỏi, phỏng vấn sâu…, bao gồm các thành phần: - Người tham gia vào hoạt động lễ hội (cả trực tiếp lẫn gián tiếp) như: người dân địa phương (người dân địa phương không làm nghề dịch vụ và người dân địa phương làm nghề dịch vụ) và du khách hành hương tới lễ hội Phủ Dầy. - Nghi lễ lên đồng với tất cả những thành tố liên quan (trang phục, đạo cụ, âm nhạc, nghệ thuật trình diễn...) và những thành viên là chủ thể, khách thể của lễ hội Phủ Dầy: Thanh đồng, cung văn, hầu dâng, con nhang đệ tử, thủ nhang các đền phủ… 2.2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.2.1. Mục đích nghiên cứu - Trên cơ sở làm rõ một số vấn đề lý luận và vai trò của lễ hội Phủ Dầy đối với đời sống văn hóa cộng đồng, luận án sẽ đi sâu vào đánh giá thực trạng tác động của lễ hội Phủ Dầy đối với đời sống văn hóa cộng đồng. Từ đó nhằm chỉ ra những vấn đề đang đặt ra cho lễ hội Phủ Dầy và phương hướng bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa của lễ hội này đối với đời sống văn hóa cộng đồng hiện nay. 2.2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Phân tích đánh giá những thành tựu nghiên cứu về tác động của lễ hội Phủ Dầy đối với đời sống văn hóa cộng đồng. - Xác định một số vấn đề lý luận/lý thuyết về giá trị của lễ hội thờ Mẫu Tứ phủ nói chung và lễ hội Phủ Dầy nói riêng đối với đời sống văn hóa cộng đồng. - Khảo sát đánh giá sự tương tác giữa lễ hội Phủ Dầy với đời sống văn hóa cộng đồng hiện nay. - Chỉ ra những vấn đề đang đặt ra và đưa ra khuyến nghị nhằm bảo tồn, phát huy những giá trị của lễ hội Phủ Dầy trong đời sống văn hóa cộng đồng. 3. Phương pháp nghiên cứu Để thực hiện được luận án, chúng tôi đã sử dụng các phương pháp sau: - Luận án sử dụng phương pháp điền dã thực tế: quan sát, ghi chép mô tả, phỏng vấn sâu các mẫu nghiên cứu để có thể định tính được tác động, ảnh hưởng của lễ hội Phủ Dầy đối với đời sống văn hóa cộng đồng. Phương pháp này cho 5 phép NCS tạo dựng một cái nhìn tổng thể về lễ hội Phủ Dầy và định tính được sự tương tác qua lại với đời sống văn hóa cộng đồng. Phương pháp này sẽ được tiến hành trên cơ sở tham dự trực tiếp tại địa bàn nghiên cứu trong thời gian diễn ra lễ hội cũng như ngoài thời gian lễ hội. Việc tiến hành phỏng vấn sâu sẽ được thực hiện trên cơ sở chọn mẫu ngẫu nhiên và chọn mẫu có chủ đích. Các bước tiến hành và câu hỏi phỏng vấn được xây dựng trên cơ sở xác định đối tượng, mục đích, nội dung của luận án. Đối với việc chọn mẫu ngẫu nhiên: là do vào mùa lễ hội, nên rất ít người/cư dân cộng đồng bỏ thời gian đi hội của mình giúp đỡ cho người phỏng vấn; đối với chọn mẫu có chủ đích là do NCS cũng cần xác định cụ thể các mẫu tiêu biểu trong quá trình phỏng vấn, phục vụ cho đối tượng và mục đích nghiên cứu của đề tài. - Tiếp theo, do tính chất của đối tượng nghiên cứu tương đối phức tạp, nên trong quá trình triển khai luận án, tác giả cũng lưu ý sử dụng phương pháp đa ngành/liên ngành như: Văn hoá học, Nhân học, Xã hội học, Sử học,... Trong việc sử dụng phương pháp đa ngành này trong quá trình thực hiện luận án, NCS đã sử dụng phương pháp của Văn hóa học - Nhân học để nghiên cứu, diễn giải và trình bày kết quá của luận án. Phương pháp Sử học để định vị khung niên đại, sắp xếp theo trình tự thời gian, luật nhân - quả để bổ trợ cho việc diễn giải và trình bày kết quả trong quá trình thực hiện luận án, trên cơ sở diễn giải, rút ra những kết luận khoa học dựa trên số liệu thống kê và sản phẩm định tính tại thực địa. - Đặc biệt, NCS sử dụng phương pháp Xã hội học: sử dụng bảng hỏi để điều tra thu thập số liệu, trên cơ sở đó để định lượng được những tương tác của lễ hội Phủ Dầy đối với đời sống văn hóa cộng đồng. Phương pháp này được NCS sử dụng để xây dựng bảng hỏi liên quan đến đối tượng và mục đích nghiên cứu để tiến hành khảo sát, thu thập số liệu dưới dạng định tính. Trên cơ sở đó, đánh giá mức độ tác động của lễ hội Phủ Dầy đổi với đời sống văn hóa cộng đồng. Phương pháp điều tra xã hội học được tiến hành từng bước cơ bản từ: xây dựng bảng hỏi trên cơ sở đề cương nghiên cứu chi tiết của luận án, đến việc thành lập nhóm điều tra, tập huấn và tiến hành xác định mẫu để phỏng vấn. Các thành viên trong nhóm điều tra trực tiếp phỏng vấn và điền vào bảng hỏi đối với cộng đồng cư dân tại địa bàn nghiên cứu là khu vực Phủ Dầy, Vụ Bản, Nam