Nội dung

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG –&— NGUYỄN THÀNH SƠN XÂY DỰNG VÀ PHÁT TRIỂN THỊ TRƯỜNG BÁN BUÔN ĐIỆN CẠNH TRANH VIỆT NAM Chuyên ngành Mã số : Kinh tế công nghiệp : 62.31.09.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. TS. Đoàn Gia Dũng 2. PGS.TS Đàm Xuân Hiệp Đà Nẵng - 2014 MỤC LỤC Trang LỜI CẢM ƠN i LỜI CAM ĐOAN ii DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT iii DANH MỤC CÁC BIỂU BẢNG v DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ vi MỞ ĐẦU 1 CHƯƠNG TỔNG QUAN TÌNH NGHIÊN CỨU VỀ THỊ TRƯỜNG BÁN BUÔN ĐIỆN CẠNH TRANH 1. Các sách tham khảo và công trình nghiên cứu về thị trường bán buôn điện của một số nước trên thế giới 2. Các đề tài, công trình nghiên cứu về thị trường điện Việt Nam CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ XÂY DỰNG, PHÁT TRIỂN THỊ TRƯỜNG BÁN BUÔN ĐIỆN CẠNH TRANH 1.1. TỔNG QUAN VỀ THỊ TRƯỜNG ĐIỆN 5 5 10 16 16 1.1.1. Điện năng và vai trò của điện trong nền kinh tế 16 1.1.2. Khái niệm thị trường và thị trường điện cạnh tranh 18 1.1.3. Đặc điểm của thị trường điện 27 1.1.4. Điều tiết của Nhà nước đối với thị trường điện 28 1.1.5. Tái cấu trúc ngành điện với phát triển thị trường điện cạnh tranh 29 1.2. CÁC MÔ HÌNH TỔ CHỨC THỊ TRƯỜNG ĐIỆN CẠNH TRANH 36 1.2.1. Mô hình thị trường điện độc quyền 37 1.2.2. Mô hình thị trường phát điện cạnh tranh 38 1.2.3. Mô hình thị trường bán buôn điện cạnh tranh 39 1.2.4. Mô hình thị trường bán lẻ điện cạnh tranh 41 1.3. CẤU TRÚC VÀ CƠ CHẾ VẬN HÀNH THỊ TRƯỜNG BÁN BUÔN ĐIỆN CẠNH TRANH 1.3.1. Cấu trúc của thị trường bán buôn điện cạnh tranh 44 44 1.3.2. Các dạng thị trường trong mô hình thị trường bán buôn điện cạnh tranh 50 1.3.3. Giá điện trong thị trường bán buôn điện cạnh tranh 57 1.4. KINH NGHIỆM XÂY DỰNG, PHÁT TRIỂN THỊ TRƯỜNG ĐIỆN CẠNH TRANH CỦA CÁC NƯỚC TRÊN THẾ GIỚI 61 1.4.1. Xây dựng và phát triển thị trường điện của một số nước trên thế giới 61 1.4.2. Bài học kinh nghiệm cho phát triển thị trường điện Việt Nam 69 Kết luận Chương 1 71 CHƯƠNG 2. THỰC TRẠNG THỊ TRƯỜNG ĐIỆN HIỆN NAY VÀ SỰ CẦN THIẾT PHẢI XÂY DỰNG, PHÁT TRIỂN THỊ TRƯỜNG 72 BÁN BUÔN ĐIỆN CẠNH TRANH VIỆT NAM 2.1. TỔNG QUAN VỀ THỊ TRƯỜNG ĐIỆN VIỆT NAM HIỆN NAY 72 2.1.1. Quá trình hình thành thị trường điện Việt Nam 72 2.1.2. Cung, cầu điện năng trong thị trường điện Việt Nam 75 2.1.3. Mua bán điện trong thị trường điện Việt Nam 78 2.1.4. Hạ tầng kỹ thuật cho vận hành thị trường điện Việt Nam 84 2.1.5. Quản lý nhà nước và điều tiết đối thị trường điện Việt Nam 88 2.2. CẤU TRÚC, CƠ CHẾ VÀ THỰC TẾ VẬN HÀNH THỊ TRƯỜNG PHÁT ĐIỆN CẠNH TRANH VIỆT NAM 90 2.2.1. Cấu trúc thị trường phát điện cạnh tranh Việt Nam 90 2.2.2. Cơ chế vận hành thị trường phát điện cạnh tranh Việt Nam 95 2.2.3. Tình hình vận hành thị trường phát điện cạnh tranh Việt Nam 98 2.3. ĐÁNH GIÁ THỰC TRẠNG THỊ TRƯỜNG ĐIỆN VIỆT NAM HIỆN NAY 103 2.3.1. Những thành tựu đạt được 103 2.3.2. Những vấn đề tồn tại 106 2.4. SỰ CẦN THIẾT PHẢI XÂY DỰNG, PHÁT TRIỂN THỊ TRƯỜNG BÁN BUÔN ĐIỆN CẠNH TRANH VIỆT NAM 115 2.4.1. Đa dạng thành phần kinh tế tham gia hoạt động điện lực 115 2.4.2. Nhu cầu vốn đầu tư để đáp ứng phát triển điện lực 116 2.4.3. Nâng cao chất lượng và giảm giá thành điện năng 117 2.4.4. Liên kết và hội nhập hệ thống điện các nước 117 2.4.5. An ninh năng lượng và phát triển điện lực bền vững 118 Kết luận Chương 2 119 CHƯƠNG 3. ĐỀ XUẤT MÔ HÌNH VÀ GIẢI PHÁP CHO XÂY DỰNG VÀ PHÁT TRIỂN THỊ TRƯỜNG BÁN BUÔN ĐIỆN CẠNH TRANH VIỆT NAM 3.1. QUAN ĐIỂM XÂY DỰNG VÀ PHÁT TRIỂN THỊ TRƯỜNG BÁN BUÔN ĐIỆN CẠNH TRANH VIỆT NAM 3.1.1. Dự báo cung, cầu và truyền tải điện năng trong giai đoạn thị trường bán buôn điện cạnh tranh Việt Nam 3.1.2. Định hướng xây dựng và phát triển thị trường bán buôn điện cạnh tranh Việt Nam 3.1.3. Mục tiêu xây dựng và phát triển thị trường bán buôn điện cạnh tranh Việt Nam 3.2. MÔ HÌNH ĐỀ XUẤT CHO THỊ TRƯỜNG BÁN BUÔN ĐIỆN CẠNH TRANH VIỆT NAM 3.2.1. Hình thành các thành viên thị trường bán buôn điện cạnh tranh thông qua tái cấu trúc ngành điện Việt Nam 3.2.2. Mô hình đề xuất và cơ chế vận hành thị trường bán buôn điện cạnh tranh Việt Nam 3.3. GIẢI PHÁP XÂY DỰNG VÀ PHÁT TRIỂN THỊ TRƯỜNG BÁN BUÔN ĐIỆN CẠNH TRANH VIỆT NAM 120 120 120 125 127 131 132 151 159 3.3.1. Về chính sách và cơ sở pháp lý của Nhà nước 159 3.3.2. Về xây dựng hạ tầng kỹ thuật 167 Kết luận Chương 3 171 KẾT LUẬN 172 DAMH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC i LỜI CẢM ƠN Trong suốt thời gian đào tạo chương trình nghiên cứu sinh tại Đại học Đà Nẵng, tôi đã nhận được nhiều ủng hộ và tạo điều kiện thuận lợi của gia đình, của Tổng công ty Điện lực miền Trung, được sự hướng dẫn chỉ bảo tận tình của các thầy giáo, cô giáo. Cho đến nay, tôi đã hoàn thành chương trình đào tạo nghiên cứu sinh theo đúng thời hạn của nhà trường. Tôi xin chân thành cảm ơn các quý thầy giáo, cô giáo trường Đại học Kinh tế, Đại học Đà Nẵng, Đại học Điện lực đã tận tình hướng dẫn tôi hoàn thành Luận án tốt nghiệp. Đặc biệt tôi xin chân thành cảm ơn TS.Đoàn Gia Dũng, PGS.TS Đàm Xuân Hiệp đã tận hình hướng dẫn tôi tiếp cận và hoàn thành luận án này. Xin chân thành cảm ơn Lãnh đạo, các đồng nghiệp tại Tổng công ty Điện lực miền Trung cùng gia đình và bạn bè đã giúp đỡ, động viên, tạo điều kiện cho tôi hoàn thành Luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn! Nguyễn Thành Sơn ii LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong Luận án là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Đà Nẵng, tháng 3 năm 2014 Nguyễn Thành Sơn iii DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT A0 Trung tâm Điều độ Hệ thống điện quốc gia BOT Xây dựng - Vận hành - Chuyển giao PBP Price - Based Pool - Thị trường chào giá tự do CfD Contract for Different - Hợp đồng sai khác CBP Cost - based pool - Thị trường chào giá theo chi phí CTĐL Công ty điện lực EVN Tập đoàn Điện lực Việt Nam EMS Energy Management System - Hệ thống quản lý năng lượng HTĐ Hệ thống điện IPP Nhà máy điện độc lập KV Kilovolt - Là đơn vị đo điện năng = 1000 volt MBA Máy biến áp MDMSP Đơn vị cung cấp và quản lý số liệu đo đếm MO Đơn vị điều hành giao dịch thị trường điện NMĐ Nhà máy điện NPT Tổng công ty Truyền tải điện quốc gia PVN Tập đoàn Dầu khí Quốc gia Việt Nam RTU Remote Terminal Unit - Thiết bị đầu cuối thu thập dữ liệu từ xa SAS Substation Automation System - Hệ thống tự động hoá trạm SB Single Buyer - Đơn vị mua điện duy nhất SCADA Hệ thống điều khiển và thu thập số liệu SMP System Marginal Price - Giá biên hệ thống SO Đơn vị vận hành hệ thống điện SXKD Sản xuất kinh doanh TBA Trạm biến áp TKV Tập đoàn Than Khoáng sản Việt Nam TNO Đơn vị truyền tải điện iv TTĐ Thị trường điện VCGM Thị trường phát điện cạnh tranh Việt Nam VWEM Thị trường bán buôn điện cạnh tranh Việt Nam v DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 1.1 Chuỗi giá trị trong sản xuất kinh doanh điện năng 18 Bảng 1.2 Bảng tóm tắt đặc điểm của từng mô hình thị trường điện 43 Bảng 2.1 Tình hình vận hành nguồn điện Việt Nam năm 2012 76 Bảng 2.2 Nhu cầu công suất hệ thống điện Việt Nam 2005 - 2012 77 Bảng 2.3 Tiêu thụ điện theo ngành giai đoạn 2005 - 2012 77 Bảng 2.4 Cơ cấu mua điện của Công ty Mua bán điện từ các tổ chức bán điện 80 Bảng 2.5 Giá bán buôn điện nội bộ của EVN cho các Tổng CTĐL 2009 - 2012 81 Bảng 2.6 Giá truyền tải điện của Tổng công ty truyền tải điện quốc gia 2010 - 2012 82 Bảng 2.7 Giá bán lẻ điện bình quân Việt Nam giai đoạn 2010-2012 83 Bảng 2.8 Tổng hợp khối lượng đường dây và TBA năm 2012 85 Bảng 2.9 Thống kê giá điện thị trường tháng 7, 8, 9, 10/2012 100 Bảng 2.10 So sánh kế hoạch lợi nhuận của các NMĐ tham gia VCGM 102 Bảng 3.1 Dự báo nhu cầu điện năng Việt Nam giai đoạn 2015 - 2025 122 Bảng 3.2 Cung cầu, tỷ lệ dự phòng công suất điện năm 2015 - 2030 122 Bảng 3.3 Khối lượng lưới điện truyền tải dự kiến xây dựng giai đoạn 2011 - 2030 124 Bảng 3.4 Tổng công suất đặt toàn hệ thống năm 2009 và năm 2015 137 Bảng 3.5 Công suất các đơn vị phát điện dự kiến năm 2015 140 Bảng 3.6 So sánh chức năng nhiệm vụ của SO và MO 141 Bảng 3.7 Đề xuất lộ trình giảm sự can thiệp của Nhà nước về giá trong các giai đoạn phát triển thị trường điện Việt Nam 164 vi DANH MỤC HÌNH VẼ, SƠ ĐỒ Trang Hình 1.1 Dây chuyền sản xuất kinh doanh của ngành điện 17 Hình 1.2 Cung, cầu điện năng 23 Hình 1.3 Đường cong phụ tải và ảnh hưởng co giãn giá đến khoảng phụ tải 24 Hình 1.4 Mô hình thị trường điện độc quyền 37 Hình 1.5 Mô hình thị trường phát điện cạnh tranh 39 Hình 1.6 Mô hình thị trường bán buôn điện cạnh tranh 40 Hình 1.7 Mô hình thị trường bán lẻ điện cạnh tranh 42 Hình 1.8 Yêu cầu tái cơ cấu đối với các giai đoạn phát triển của TTĐ 44 Hình 1.9 Mô hình thị trường điện tập trung - Poolco 51 Hình 1.10 Nguyên tắc của hợp đồng CfD 54 Hình 1.11 Mô hình thị trường điện hợp đồng song phương 55 Hình 2.1 Cơ cấu nguồn điện Việt Nam theo tổ chức sở hữu năm 2012 73 Hình 2.2 Mô hình tổ chức các khâu SXKD của ngành điện Việt Nam hiện nay 74 Hình 2.3 Cơ cấu nguồn điện Việt Nam theo công nghệ năm 2012 75 Hình 2.4 Nhu cầu điện năng và công suất lắp đặt 1997 - 2012 78 Hình 2.5 Tỷ lệ tăng trưởng điện và GDP Việt Nam giai đoạn 2000 - 2012 78 Hình 2.6 Mô hình mua bán điện Việt Nam không qua thị trường phát điện cạnh tranh 79 Hình 2.7 Cơ chế tính toán giá bán điện nội bộ EVN 81 Hình 2.8 Giá bán lẻ điện của Việt Nam và một số nước trên thế giới 83 Hình 2.9 Trào lưu truyền tải điện theo mùa của hệ thống điện Việt Nam 84 Hình 2.10 Sơ đồ phân cấp trao đổi thông tin dữ liệu vận hành hiện tại 86 Hình 2.11 Cấu trúc thị trường phát điện cạnh tranh Việt Nam 91 Hình 2.12 Bốn dạng thành viên tham gia thị trường phát điện cạnh tranh Việt Nam 92 Hình 2.13 Vai trò, nhiệm vụ của các đơn vị quản lý nhà nước đối với thị trường phát điện cạnh tranh Việt Nam 95