Nội dung

HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH TRẦN TRUNG HẢI TÁC ĐỘNG CỦA NỢ CÔNG ĐẾN AN NINH KINH TẾ Ở VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH: KINH TẾ CHÍNH TRỊ HÀ NỘI - 2019 HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH TRẦN TRUNG HẢI TÁC ĐỘNG CỦA NỢ CÔNG ĐẾN AN NINH KINH TẾ Ở VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH: KINH TẾ CHÍNH TRỊ Mã số: 62.31.01.02 NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS NGUYỄN KHẮC THANH HÀ NỘI - 2019 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu độc lập của cá nhân tôi, không trùng lặp với các công trình đã được công bố. Các số liệu, kết quả được sử dụng trong luận án là trung thực, được thu thập từ những nguồn đáng tin cậy, có nguồn gốc rõ ràng và được trích dẫn theo quy định. TÁC GIẢ TRẦN TRUNG HẢI MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU………………………………………………………………....................................... 1 Chƣơng 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN TÁC ĐỘNG CỦA NỢ CÔNG ĐẾN AN NINH KINH TẾ 6 1.1. NHỮNG CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN TÁC ĐỘNG CỦA NỢ CÔNG ĐẾN AN NINH KINH TẾ……………………………………….. 6 1.1.1. Nhóm các công trình đã công bố ở nƣớc ngoài………………………………. 6 1.2.2. Nhóm các công trình đã công bố ở trong nƣớc……………………………….. 12 1.2. NHỮNG KHOẢNG TRỐNG CẦN ĐƢỢC NGHIÊN CỨU TRONG LUẬN ÁN…………………………………………………………………………………… 18 1.2.1. Những kết quả nghiên cứu đã đƣợc khẳng định…………………………………………. 18 1.2.2. Những vấn đề cần tiếp tục làm rõ…………………………………… 19 Chƣơng 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ TÁC ĐỘNG CỦA NỢ CÔNG ĐẾN AN NINH KINH TẾ 2.1. NỢ CÔNG TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƢỜNG………………………….. 20 2.1.1. Khái niệm…………………………………………………………................... 20 2.1.2. Đặc điểm của nợ công………………………………………………………… 22 2.1.3. Phân loại nợ công……………………………..………………………............. 24 2.2. TÁC ĐỘNG CỦA NỢ CÔNG ĐẾN AN NINH KINH TẾ QUỐC GIA 26 2.2.1. Một số khái niệm……………………………………………………………... 26 2.2.2. Những tác động chủ yếu của nợ công đến an ninh kinh tế quốc gia………… 30 2.2.3. Phân loại tác động của nợ công đến an ninh kinh tế…………………………. 37 2.2.4. Tiêu chí đánh giá tác động của nợ công đến an ninh kinh tế…………………. 39 2.2.5. Chủ thể kiểm soát tác động của nợ công đến an ninh kinh tế………………… 43 2.3. KINH NGHIỆM PHÁT HUY TÁC ĐỘNG TÍCH CỰC, GIẢM THIỂU TÁC ĐỘNG TIÊU CỰC CỦA NỢ CÔNG ĐẾN AN NINH KINH TẾ MỘT SỐ QUỐC GIA TRÊN THẾ GIỚI VÀ BÀI HỌC CHO VIỆT NAM………............................... 44 2.3.1. Kinh nghiệm của một số quốc gia trên thế giới………………………………. 44 2.3.2. Bài học cho Việt Nam………………………………………………………… 52 Chƣơng 3: THỰC TRẠNG TÁC ĐỘNG CỦA NỢ CÔNG ĐẾN AN NINH KINH TẾ Ở VIỆT NAM 55 3.1. QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH NỢ CÔNG Ở VIỆT NAM TRONG THỜI KỲ ĐỔI MỚI……………………………………………………………………………………………….. 55 3.1.1. Tình hình nợ công ở Việt Nam từ 1986 đến 2010……………………………. 55 3.1.2. Tình hình nợ công ở Việt Nam giai đoạn 2011 đến 31/12/2017…………….. 60 3.2. NHỮNG TÁC ĐỘNG CHỦ YẾU CỦA NỢ CÔNG ĐẾN AN NINH KINH TẾ CỦA VIỆT NAM…………………………………………………....................... 65 3.2.1. Tác động tích cực của nợ công đến an ninh kinh tế…………………………... 65 3.2.2. Tác động tiêu cực của nợ công đến an ninh kinh tế…………………………... 70 3.3. ĐÁNH GIÁ TÁC ĐỘNG CỦA NỢ CÔNG ĐẾN AN NINH KINH TẾ Ở VIỆT NAM………………………………………………………………………….. 100 3.3.1. Thành tựu……………………………………………………………............... 100 3.3.2. Hạn chế……………………………………………………………………….. 103 3.3.3. Nguyên nhân………………….......................................................................... 106 Chƣơng 4: PHƢƠNG HƢỚNG VÀ MỘT SỐ GIẢI PHÁP PHÁT HUY TÁC ĐỘNG TÍCH CỰC, GIẢM THIỂU TÁC ĐỘNG TIÊU CỰC CỦA NỢ CÔNG ĐẾN AN NINH KINH TẾ Ở VIỆT NAM ĐẾN 2030 110 4.1. PHƢƠNG HƢỚNG ……….…………………………………………………… 110 4.1.1. Một số dự báo…………………………………………………………............ 110 4.1.2. Phƣơng hƣớng………………………………………………………………… 115 4.2. MỘT SỐ GIẢI PHÁP NHẰM PHÁT HUY TÁC ĐỘNG TÍCH CỰC, GIẢM THIỂU TÁC ĐỘNG TIÊU CỰC CỦA NỢ CÔNG ĐẾN AN NINH KINH TẾ Ở VIỆT NAM ĐẾN 2030……………………………………………………………… 117 4.2.1. Giải pháp phát huy tác động tích cực…………………………………............. 117 4.2.2. Giải pháp hạn chế tác động tiêu cực………………………………………….. 135 KẾT LUẬN……………………………………………………………...................................... 149 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN…………………................................................................................ DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO……………………………………………………….. PHỤ LỤC………………………………………………………………………………………… DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ANQG : An ninh quốc gia ANCT : An ninh chính trị ANKT : An ninh kinh tế BHXH : Bảo hiểm xã hội BLCP : Bảo lãnh chính phủ CPBL : Chính phủ bảo lãnh CQĐP : Chính quyền định phƣơng CSXH : Chính sách xã hội CSTT : Chính sách tiền tệ CSTK : Chính sách tài khóa DMEF : Cục QLN và TCĐN DMFAS : Hệ thống quản lý nợ nƣớc ngoài GDCK : Giao dịch chứng khoán ICOR : Hệ số sử dụng vốn KTNN : Kiểm toán nhà nƣớc NSNN : Ngân sách nhà nƣớc NHTM : Ngân hàng thƣơng mại NHNN : Ngân hàng nhà nƣớc QLNC : Quản lý nợ công THNS : Thâm hụt ngân sách TPCP : Trái phiếu chính phủ TPQT : Trái phiếu quốc tế TCKT : Tổng cục thống kê TTCK : Thị trƣờng chứng khoán XHCN : Xã hội chủ nghĩa DANH MỤC BẢNG, BIỂU ĐỒ, HỘP, PHỤ LỤC Trang DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Tiêu chí đánh giá mức độ nợ của các quốc gia…………………PL1 Bảng 3.1. Dƣ nợ công Việt Nam giai đoạn 2011 -2015…………………...PL1 Bảng 3.2. Cơ cấu huy động nợ công giai đoạn 2011 -2016………………..PL1 Bảng 3.3. Cơ cấu phát hành TPCP giai đoạn 2011 -2015…………………PL1 Bảng 3.4. Tình hình thực hiện các chỉ tiêu nợ giai đoạn 2011 -2017……...PL1 Bảng 3.5. Kết quả giải ngân vốn ODA, vay ƣu đãi theo Ngành…………...PL1 Bảng 3.6. Tình hình dƣ nợ CPBL giai đoạn 2011 -2015…………………..PL1 Bảng 3.7. Thực hiện trả nợ Chính phủ 2011 -2015………………………..PL1 Bảng 3.8. So sánh tốc độ tăng nợ công và tốc độ tăng GDP……………....PL1 Bảng 3.9. Tình hình bội chi NSNN Việt Nam giai đoạn 2011 -2017..……PL1 Bảng 3.10. So sánh chênh lệch số liệu nợ công giữa BTC và KTNN..……PL1 Bảng 3.11. Dự kiến nhu cầu vay vốn CP giai đoạn 2018 -2020…………...PL1 Bảng 3.12. Các khoản nợ Việt Nam với Trung Quốc……………………..PL1 Bảng 4.1. Dự kiến nguồn và cơ cấu vay vốn CP giai đoạn 2018 -2020…...PL1 Bảng 4.2. Dự kiến một số chi phí rủi ro nợ Chính phủ…………………….PL1 Bảng 4.3. Dự báo nợ công và nợ nƣớc ngoài quốc gia…………………….PL1 DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 3.1. Tình hình giải ngân và cam kết vốn ODA……………….…..PL2 Biểu đồ 3.2. Tốc độ tăng nợ công Việt Nam giai đoạn 2001 - 2010 ……PL2 Biểu đồ 3.3. Tình hình trả nợ và viện trợ của Việt Nam…………………..PL2 Biểu đồ 3.4. So sánh tốc độ tăng nợ công Việt Nam………………………PL2 Biểu đồ 3.5. Cơ cấu nợ công của Việt Nam giai đoạn 2011 -2017………..PL2 Biểu đồ 3.6. So sánh bội chi NSNN Việt Nam với một số quốc gia…….PL2 Biểu đồ 3.7: Thống kê dự trữ ngoại hối Việt Nam (2013-2017)…………PL2 Biểu đồ 3.8. Thống kê dự trữ ngoại hối một số quốc gia……………….PL2 Biểu đồ 3.9. Dự kiến nhu cầu vay và nghĩa vụ trả nợ CP (2018 -2020)….PL2 Biểu đồ 3.10. Tình trạng nợ công và lạm phát của Việt Nam……………PL2 Biểu đồ 3.11. Lạm phát GDP, lạm phát giá cơ bản……………………..PL2 Biểu đồ 4.1. Dự báo lãi suất các khoản vay mới và cũ đến 2020 …………PL2 DANH MỤC CÁC HỘP Hộp 3.1. So sánh chủ thể nợ công theo cách tính của BTC và IMF……….PL3 Hộp 3.2. So sánh cách tính tổng nợ công (Gross debt) của BTC và IMF…PL3 DANH MỤC CÁC PHỤ LỤC 1. PHỤ LỤC 1: Danh mục các Bảng 2. PHỤ LỤC 2: Danh mục các Biểu đồ 3. PHỤ LỤC 3: Danh mục các Hộp 4. PHỤ LỤC 4: Tổng hợp tình hình dƣ nợ công giai đoạn 2011 -2015 5. PHỤ LỤC 5: Huy động vốn vay Chính phủ, BLCP giai đoạn 2011 -2015 6. PHỤ LỤC 6: Danh mục các chú thích, giải thích trong Luận án 7. PHỤ LỤC 7: Danh mục các văn bản thể chế, chính sách quản lý nợ công ban hành trong giai đoạn 2011 -2015. 8. PHỤ LỤC 8: Quy định về vai trò của các chủ thể trong kiểm soát tác động của nợ công đến an ninh kinh tế 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của luận án Đa số các kết quả nghiên cứu về nợ công ở thế giới và Việt Nam đều thống nhất rằng nợ công có tác động tích cực và tiêu cực đến an ninh kinh tế (ANKT) của mỗi quốc gia. Mối nguy hại từ nợ công không chỉ đến từ các quốc gia nghèo, đang phát triển, mà đối với các quốc gia phát triển cao nhƣ Mỹ, Trung Quốc, nợ công cũng có những tác động tiêu cực đến ANKT và an ninh quốc gia (ANQG). Tùy thể chế, điều kiện của mỗi quốc gia để xây dựng các chiến lƣợc, kế hoạch, giải pháp nhằm phát huy tác động tích cực, hạn chế tác động tiêu cực của nợ công đến ANKT, tuy nhiên, những nguy hiểm từ nợ công đối với ANKT vẫn luôn rình rập mỗi quốc gia, đặc biệt sau khủng hoảng nợ công tại Hy Lạp, Ailen và một số nƣớc Châu Âu khiến hàng loạt quốc gia “vỡ nợ”. Bên cạnh những tác động tích cực, nhiều quốc gia trên thế giới đã phải tập trung mọi nguồn lực để hạn chế, khắc phục những tác động tiêu cực của nợ công đến ANKT, chẳng hạn nhƣ Chính phủ Hy Lạp đã phải triển khai hàng loạt các biện pháp hà khắc nhƣ “thắt lưng, buộc bụng”, cắt giảm phúc lợi, cắt giảm lao động để cứu vãn nền kinh tế và đƣợc nhận các gói cứu trợ từ bên ngoài. Hay hàng loạt các quốc gia nhƣ Sri Lanka, Turkmenistan, Djibuoti đã phải nhƣợng bộ các lợi ích quốc gia và chủ quyền cho chủ nợ vì mất khả năng tài chính để thanh toán các khoản nợ nƣớc ngoài đến hạn [52]. Các nƣớc trong khu vực Đông Nam Á nhƣ Philippin hay Malaysia đang phải chật vật đối phó với “bẫy nợ” từ các khoản đầu tƣ trên tuyến hành lang “Vành đai - Con đường” từ chính phủ Trung Quốc. Có thể nói, tác động của nợ công đến ANKT các quốc gia trên thế giới đang khiến nhiều chính phủ đau đầu để tìm cách giải quyết nhằm đảm bảo ANTC quốc gia và an toàn nợ công. Đối với Việt Nam, từng là một nƣớc nghèo, bị chiến tranh tàn phá nặng nề, các nguồn vốn vay từ nợ công qua các nguồn ODA, ƣu đãi nƣớc ngoài đã góp phần quan trọng thúc đẩy tăng trƣởng và phát triển kinh tế, hàn gắn vết thƣơng chiến tranh, đẩy nhanh quá trình hội nhập kinh tế quốc tế, đƣa Việt Nam thoát khỏi ngƣỡng một nƣớc nghèo vào năm 2011. Tuy nhiên, giai đoạn hiện nay, nợ công Việt Nam tăng quá nhanh, tăng gấp 3 lần tốc độ tăng trƣởng kinh tế, cùng với thâm hụt ngân sách nhà nƣớc (NSNN) của Việt Nam đang ở mức trung bình chung 5%. Nợ công năm 2016 đạt 63,7% GDP, gần chạm ngƣỡng an toàn 65% GDP; năm 2 2017, nợ công giảm xuống còn 61,3 % GDP, tuy nhiên vẫn cao hơn so với khuyến cáo mức an toàn nợ công của các nƣớc đang phát triển từ 30 - 40% GDP [53]. Bên cạnh đó, do Việt Nam đã dừng nhận các khoản vay ƣu đãi từ Hiệp hội phát triển Quốc tế (IDA) thuộc Ngân hàng Thế giới (WB), và sắp tới sẽ tốt nghiệp ADF (dừng nhận các khoản vay ƣu đãi từ Quỹ phát triển châu Á (ADF) thuộc Ngân hàng phát triển châu Á (ADB), đồng nghĩa với các khoản vay nƣớc ngoài ƣu đãi, ODA sẽ ngừng hẳn buộc phải thay bằng các gói vay thƣơng mại có thời gian ân hạn ngắn, lãi suất cao, tạo ra những rủi ro nợ công đe dọa ANKT. Những khó khăn trong huy động vốn vay trong nƣớc cũng đặt Chính phủ trƣớc những rủi ro và lo ngại về bền vững tài khóa. Những yếu kém trong thống kê, quản lý, sử dụng nợ công; tình trạng tội phạm tham nhũng, lãng phí, những hiện tƣợng tiêu cực nhƣ đội vốn, chậm tiến độ trong sử dụng vốn vay nợ công tại các công trình, dự án trọng điểm đang tác động sâu sắc đến tƣ tƣởng và niềm tin quốc gia cũng nhƣ hạng mức tín nhiệm quốc tế, tạo điều kiện cho kẻ địch lợi dụng xuyên tạc, phá hoại. Trƣớc yêu cầu của lý luận và thực tiễn, xét thấy cần có nghiên cứu chuyên sâu nhằm đánh giá tác động của nợ công đến ANKT của Việt Nam, từ đó đề xuất các phƣơng hƣớng, giải pháp thiết thực, khả thi nhằm đảm bảo ANKT quốc gia. Do đó, tác giả đã lựa chọn đề tài “Tác động của nợ công đến an ninh kinh tế ở Việt Nam” làm luận án tiến sĩ kinh tế, chuyên ngành kinh tế chính trị. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Làm rõ những vấn đề lý luận và thực tiễn về tác động của nợ công đến an ninh kinh tế của Việt Nam; Nghiên cứu làm rõ các tác động tích cực, tiêu cực của nợ công đến ANKT ở Việt Nam; đánh giá đƣợc các thành tựu, hạn chế và nguyên nhân; từ đó, đề xuất một số phƣơng hƣớng và giải pháp nhằm phát huy tác động tích cực, hạn chế tác động tiêu cực của nợ công đến ANKT ở Việt Nam đến năm 2030. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt đƣợc mục đích trên, luận án có các nhiệm vụ sau: Một là, tổng quan những công trình nghiên cứu về tác động của nợ công đến ANKT đã đƣợc công bố ở quốc tế và trong nƣớc liên quan trực tiếp đến đề tài luận án để kế thừa những kết quả nghiên cứu và làm sáng tỏ thêm vấn đề đang đặt ra.