Nội dung

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ KẾ HOẠCH VÀ ĐẦU TƯ VIỆN NGHIÊN CỨU QUẢN LÝ KINH TẾ TRUNG ƯƠNG CHU MINH HỘI TÁC ĐỘNG CỦA PHÁT TRIỂN TÀI CHÍNH ĐẾN BẤT BÌNH ĐẲNG VỀ THU NHẬP Ở VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Hà Nội, 2017 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ KẾ HOẠCH VÀ ĐẦU TƯ VIỆN NGHIÊN CỨU QUẢN LÝ KINH TẾ TRUNG ƯƠNG CHU MINH HỘI TÁC ĐỘNG CỦA PHÁT TRIỂN TÀI CHÍNH ĐẾN BẤT BÌNH ĐẲNG VỀ THU NHẬP Ở VIỆT NAM Chuyên ngành: Kinh tế phát triển Mã số: 62 31 01 05 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1: PGS. TS. Lê Quốc Hội 2: PGS. TS. Nguyễn Thị Nguyệt Hà Nội, 2017 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan, ngoài các dữ liệu và nội dung tham khảo từ các nghiên cứu đã có và đã được trích dẫn một cách kỹ lưỡng, luận án là công trình nghiên cứu của riêng tôi và các kết quả nghiên cứu của luận án chưa được công bố trong các nghiên cứu khác. Nghiên cứu sinh Chu Minh Hội ii LỜI CẢM ƠN Luận án này sẽ không thể được hoàn thành nếu như tác giả của luận án không nhận được sự khích lệ, động viện và hỗ trợ từ nhiều cá nhân và tổ chức. Nhân dịp này, tác giả mong muốn gửi lời cảm ơn chân thành tới các cá nhân và tổ chức này. Trước tiên, tác giả đặc biệt muốn thể hiện lòng biết ơn sâu sắc tới PGS. TS. Lê Quốc Hội, người đã mang tới ý tương thực hiện đề tài luận án và hướng dẫn tận tình ngay từ những ngày đầu tác giả thực hiện luận văn cao học năm 2011 cho tới khi thực hiện luận án tiến sĩ này. Tác giả muốn gửi lời cảm ơn tới PGS.TS. Nguyễn Thị Nguyệt, người đã tạo cho tác giả những cơ hội thực tập kỹ năng nghiên cứu khoa học thông qua các đề tài nghiên cứu cấp bộ và cấp nhà nước mà PGS.TS. Nguyễn Thị Nguyệt làm chủ nhiệm đề tài. Tác giả cũng mong muốn gửi lời cảm ơn tới các bạn đồng nghiệp tại Viện Kinh tế Việt Nam, những người đã gợi ý và góp ý cho nhiều luận điểm trong luận án. Các đồng nghiệp công tác tại Viện Nghiên cứu quản lý Kinh tế Trung ương (CIEM), nhất là các đồng nghiệp của Trung tâm Tư vấn Đào tạo, cũng đã hết lòng hỗ trợ tác giả trong các hoạt động liên quan tới các quy trình thực hiện luận. Tác giả xin gửi lời cảm ơn tới các đồng nghiệp này. Tác giả cũng hết sức biết ơn ban lãnh đạo của Việt Kinh tế Việt Nam (VIE) đã tạo điều kiện cả về thời gian và tài chính để tôi có điều kiện thuận lợi hơn trong việc thực hiện luận án này. Cuối cùng, tác giả mong muốn cảm ơn gia đình của chính tác giả, đặc biệt là đối với vợ của tác giả, bà Doãn Thanh Hà. Trong suốt quá trình thực hiện luận án, Hà đã chịu sinh nhiều thời gian và tài chính để hỗ trợ tác giả. Một lần nữa tác giả chân thành cảm ơn các cá nhân và tổ chức và mong muốn dành tặng sự thành công của luận án này cho các cá nhân và tổ chức này. Tác giả luận án Chu Minh Hội iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ........................................................................................................... ii DANH MỤC BẢNG ............................................................................................... vii DANH MỤC HÌNH ................................................................................................ vii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT ............................................................................ viii MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 1. Tính cấp thiết của đề tài .......................................................................................1 2. Mục tiêu nghiên cứu..............................................................................................3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................4 4. Cách tiếp cận và các phương pháp nghiên cứu ..................................................5 4.1 Cách tiếp cận .....................................................................................................5 4.2 Thu thập dữ liệu nghiên cứu ..............................................................................5 4.3 Các phương pháp nghiên cứu ............................................................................6 5. Các đóng góp của luận án .....................................................................................7 5.1 Đóng góp về mặt học thuật, lý luận ...................................................................7 5.2 Đóng góp về mặt thực tiễn .................................................................................7 6. Cấu trúc của luận án .............................................................................................9 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU .......................................................10 1.1 Các nghiên cứu quốc tế liên quan tới đề tài luận án ......................................10 1.1.1 Các nghiên cứu lý thuyết ..............................................................................10 1.1.2 Các nghiên cứu thực nghiệm ........................................................................15 1.2 Các nghiên cứu trong nước liên quan tới đề tài luận án ...............................20 1.2.1 Các nghiên cứu về vai trò của phát triển tài chính ......................................20 1.2.2 Các nghiên cứu về nhân tố quyết định bất bình đẳng thu nhập ...................23 1.2.3 Các nghiên cứ về tác động của phát triển tài chính đến bất bình đẳng thu nhập .......................................................................................................................27 1.3 Kết luận Chương 1 và vấn đề đặt ra ...............................................................27 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ THUYẾT VỀ TÁC ĐỘNG CỦA PHÁT TRIỂN TÀI CHÍNH ĐẾN BẤT BÌNH ĐẲNG THU NHẬP.....................................................29 2.1 Cơ sở lý thuyết về phát triển tài chính ............................................................29 iv 2.1.1 Khái niệm tài chính .......................................................................................29 2.1.2 Khái niệm phát triển tài chính ......................................................................30 2.1.3 Đo lường phát triển tài chính .......................................................................33 2.2 Cơ sở lý thuyết về bất bình đẳng thu nhập .....................................................36 2.2.1 Khái niệm bất bình đẳng thu nhập ...............................................................36 2.2.3 Đo lường bất bình đẳng thu nhập .................................................................37 2.3 Cơ sở lý thuyết về tác động của phát triển tài chính đến bất bình đẳng thu nhập ..........................................................................................................................38 2.3.1 Giả thuyết phi tuyến ......................................................................................39 2.3.2 Giả thuyết tuyến tính .....................................................................................40 2.3.3 Lý thuyết thẩm thấu ......................................................................................42 2.4 Các kênh tác động của phát triển tài chính đến bất bình đẳng thu nhập ...44 2.4.1 Thu nhập .......................................................................................................45 2.4.2 Tăng trưởng kinh tế ......................................................................................47 2.4.3 Đầu tư ...........................................................................................................49 2.4.4 Thương mại ...................................................................................................51 2.4.5 Lạm phát .......................................................................................................53 2.4.6 Trình độ giáo dục..........................................................................................53 2.5 Yếu tố ảnh hưởng tới tác động của phát triển tài chính đến bất bình đẳng thu nhập ...................................................................................................................55 2.5.1 Mô hình tăng trưởng và ổn định kinh tế vĩ mô .............................................55 2.5.2 Chất lượng thể chế ........................................................................................56 2.5.3 Năng lực tham gia thị trường tài chính của chủ thể kinh tế .........................57 2.6 Kinh nghiệm quốc tế về thúc đẩy phát triển tài chính gắn với mục tiêu giảm bất bình đẳng thu nhập...........................................................................................58 2.6.1 Kinh nghiệm từ Philippines ..........................................................................59 2.6.2 Kinh nghiệm từ Kenya ..................................................................................61 2.6.3 Kinh nghiệp từ mô hình Ngân hàng Grameen tại Băng-la-đét ....................64 2.6.4 Kinh nghiệm từ Trung Quốc .........................................................................66 2.6.4 Các bài học kinh nghiệm chung....................................................................68 2.7 Kết luận Chương 2 ...........................................................................................70 v CHƯƠNG 3: THỰC TRẠNG VÀ ƯỚC LƯỢNG TÁC ĐỘNG CỦA PHÁT TRIỂN TÀI CHÍNH ĐẾN BẤT BÌNH ĐẲNG THU NHẬP Ở VIỆT NAM ......71 3.1 Thực trạng phát triển tài chính ở Việt Nam ...................................................71 3.1.1 Khái lược quá trình phát triển hệ thống các tổ chức tín dụng ở Việt Nam ..71 3.1.2 Mức độ phát triển tài chính ở Việt Nam .......................................................73 3.2 Thực trạng bất bình đẳng thu nhập ở Việt Nam ............................................77 3.3 Thực trạng tác động của phát triển tài chính đến bất bình đẳng thu nhập ở Việt Nam ...................................................................................................................81 3.3.1 Tác động thông qua thu nhập .......................................................................81 3.3.2 Tác động thông qua tăng trưởng ..................................................................85 3.3.3 Tác động thông qua kênh đầu tư và thương mại ..........................................90 3.4 Ước lượng và kiểm định tác động của phát triển tài chính đến bất bình đẳng thu nhập ở Việt Nam ..............................................................................................94 3.4.1 Mô hình thực nghiệm ....................................................................................94 3.4.2 Số liệu ...........................................................................................................96 3.4.3 Kỹ thuật ước lượng và các kiểm định ...........................................................97 3.4.4 Kết quả ước lượng ........................................................................................99 3.5 Đánh giá chung về tác động của phát triển tài chính đến bất bình đẳng thu nhập ở Việt Nam....................................................................................................103 3.5.1 Các kết luận chung .........................................................................................103 3.5.2 Các nguyên nhân ............................................................................................104 CHƯƠNG 4: MỘT SỐ QUAN ĐIỂM VÀ GIẢI PHÁP GIẢI QUYẾT BẤT BÌNH ĐẲNG THU NHẬP GẮN VỚI PHÁT TRIỂN TÀI CHÍNH .................119 4.1 Quan điểm về bất bình đẳng thu nhập, phát triển tài chính và giải quyết bất bình đẳng thu nhập gắn với phát triển tài chính .........................................119 4.1.1 Quan điểm về bất bình đẳng thu nhập ........................................................119 4.1.2 Quan điểm về phát triển tài chính ..............................................................120 4.1.3 Quan điểm về giải quyết bất bình đẳng thu nhập gắn với phát triển tài chính .............................................................................................................................121 4.1.4 Cơ hội và thách thức của Việt Nam trong việc thúc đẩy phát triển tài chính như một động lực của tăng trưởng bao trùm và giải quyết bất bình đẳng thu nhập .............................................................................................................................125 vi 4.2 Một số giải pháp và kiến nghị về giải quyết bình đẳng thu nhập gắn với phát triển tài chính ở Việt Nam ...........................................................................126 4.2.1 Các căn cứ của giải pháp ...........................................................................126 4.2.2 Các giải pháp cụ thể ...................................................................................128 4.2.3 Một số kiến nghị về giải quyết mối quan hệ tăng trưởng - bất bình đẳng gắn với phát triển tài chính.........................................................................................138 KẾT LUẬN ............................................................................................................142 CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN TỚI LUẬN ÁN ...........................................................................................................................146 TÀI LIỆU THAM KHẢO: ...................................................................................147 Phụ lục 2.1: Mô hình của Greenwood và Jovanovic dưới dạng toán học hóa.159 Phục lục 2.2: Mô hình tuyến tính của Galor và Zeira dưới dạng toán học hóa .................................................................................................................................161 Phụ lục 3.1: Một số thực trạng về thị trường chứng khoán Việt Nam ............163 Phục lục 3.2: Hiệu quả hoạt động và tính ổn định của thị trường tài chính Việt Nam .........................................................................................................................165 vii DANH MỤC BẢNG Bảng 3.1: Số lượng NHTM ở Việt Nam giai đoạn 1991-2013 Bảng 3.2: Tín dụng nội địa cho KTTN (%) GDP ở một số quốc gia Bảng 3.3: Số chi nhánh NHMT/100.000 người trưởng thành Bảng 3.4: Các chỉ số bất bình đẳng ở Việt Nam Bảng 3.5: Cơ cấu tổng dư nợ tính dụng cả nước theo nhóm ngành Bảng 3.6: Tăng trưởng thu nhập danh nghĩa của nhóm giàu nhất và nghèo nhất giai đoạn 2002-2012 Bảng 3.7 : Kết quả hồi quy với biến Pcredit Bảng 3.8: Kết quả hồi quy với biến Pcredit_share Bảng 3.9: Chi tiêu công ở Việt Nam 2000-2015 Bảng 3.10: TPCP phát hành qua HNX (tỷ đồng) 72 75 76 79 87 89 99 101 109 111 DANH MỤC HÌNH Hình 2.1: Đường cong Lorenze thu nhập ở Việt Nam năm 2012 Hình 2.2: Tương tác giữa hộ gia đình và thị trường tín dụng Hình 3.1: Tăng trưởng tín dụng và GDP giai đoạn 2000-2016 Hình 3.2: Độ sâu tài chính giai đoạn 1992-2015 (%GDP) Hình 3.3: Hệ số Gini chung của Việt Nam giai đoạn 1993-2012 Hình 3.4: Khoảng cách thu nhập giữa thành thị - nông thôn Hình 3.5: Tỷ lệ hộ gia đình có thu nhập từ lãi suất Hình 3.6: Tỷ trọng thu nhập từ lãi suất theo nhóm ngũ phân vị Hình 3.7. Tương quan giữa độ sâu tài chính và tăng trưởng GDP Hình 3.8: Cơ cấu lao động và GDP theo khu vực kinh tế Hình 3.9: Cơ cấu GDP và lao động theo thành phần kinh tế Hình 3.10: Tương quan giữa độ sâu tài chính và độ mở thương mại Hình 3.11: Độ mở thương mại và bất bình đẳng thu nhập (1993-2012) Hình 3.12: Nhận thức của người dân về sản phẩm tín dụng tiêu dùng 37 42 73 75 77 80 83 84 86 88 91 92 93 115 viii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT ADB Asia Development Bank (Ngân hàng Phát triển châu Á) CSTK Chính sách tài khóa CSTT Chính sách tiền tệ DNNN Doanh nghiệp nhà nước DNTN Doanh nghiệp tư nhân ĐTDN Điều tra doanh nghiệp ĐTMS Điều tra mức sống dân cư FDI Foreign Direct Investment (Đầu tư trực tiếp nước ngoài) HNX Sở Giao dịch Chứng khoán Hà Nội IMF International Monetary Fund (Quỹ Tiền tệ Quốc tế) KTTN Kinh tế tư nhân KTNN Kinh tế nhà nước NHNN Ngân hàng Nhà nước NHTM Ngân hàng thương mại NSNN Ngân sách nhà nước TCTD Tổ chức tín dụng TCTK Tổng cục Thống kê TPCP Trái phiếu chính phủ UBGSTCQG Ủy ban Giám sát Tài chính Quốc giá WB World Bank (Ngân hàng Thế giới)