Nội dung

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH Ngô Nhật Phương Diễm NHÂN TỐ TỔNG HỢP ĐẠI DIỆN QUẢN TRỊ CÔNG TY TÁC ĐỘNG ĐẾN HÀNH VI QUẢN TRỊ LỢI NHUẬN CỦA CÁC CÔNG TY SẢN XUẤT NIÊM YẾT Ở VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Chuyên ngành: Kế toán Mã số: 93.40.301 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. LÊ ĐÌNH TRỰC TS. TRẦN VĂN THẢO Thành phố Hồ Chí Minh, tháng 2 năm 2019 i CỘNG HÒA XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM Độc lập – Tự do – Hạnh phúc LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án tiến sĩ kinh tế “Nhân tố tổng hợp đại diện quản trị công ty tác động đến hành vi quản trị lợi nhuận của các công ty sản xuất niêm yết ở Việt Nam” là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Kết quả nghiên cứu mà tác giả trình bày trong toàn bộ luận án là trung thực và chưa từng được công bố ở bất kỳ công trình khoa học nào. Tác giả ii LỜI CẢM ƠN Trước tiên, tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến người hướng dẫn khoa học, TS. Lê Đình Trực và TS. Trần Văn Thảo, về tất cả những hổ trợ và định hướng mà Thầy đã dành cho tôi trong thời gian thực hiện luận án tiến sỹ. Tôi cũng xin được bày tỏ lòng biết ơn chân thành đến quý Thầy, Cô lãnh đạo và giảng viên Khoa Kế toán, Viện đào tạo Sau đại học – Trường Đại học Kinh tế TP.HCM; quý Thầy, Cô lãnh đạo và giảng viên Trường Đại học Tài Chính Marketing; quý Thầy, Cô, quý anh chị, bạn bè và các đơn vị khác đã tham gia trong nghiên cứu này; về tất cả những hỗ trợ mà Thầy, Cô, anh, chị, bạn bè đã dành cho tôi trong thời gian vừa qua. Cuối cùng, xin được bày tỏ tình cảm và lòng biết ơn đến Gia Đình đã ủng hộ, động viên tôi trong quá trình hoàn thành luận án này. iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN LỜI CẢM ƠN DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT DANH MỤC CÁC BẢNG DANH MỤC HÌNH VẼ PHẦN GIỚI THIỆU ........................................................................................................................... XI 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI .............................................................................................................. XI MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU – CÂU HỎI NGHIÊN CỨU ........................................................ XIV ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU, PHẠM VI NGHIÊN CỨU ....................................................... XV PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................................................................................. XV NHỮNG ĐÓNG GÓP CỦA NGHIÊN CỨU: .......................................................................... XVI MỘT SỐ THUẬT NGỮ SỬ DỤNG TRONG LUẬN ÁN....................................................... XVII CẤU TRÚC CỦA LUẬN ÁN ................................................................................................XVIII CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU.......................................................................................1 1.1. TỔNG QUAN CÁC NGHIÊN CỨU TRÊN THẾ GIỚI ...........................................................1 1.1.1. Các công trình nghiên cứu mô hình đo lường hành vi quản trị lợi nhuận .......................1 1.1.1.1. Công trình nghiên cứu mô hình đo lường quản trị lợi nhuận thông qua các hoạt động kinh tế của Roychowdhury (2006) ...............................................................................................1 1.1.1.2. Công trình nghiên cứu về đo lường quản trị lợi nhuận theo cơ sở dồn tích .................3 1.1.2. Nghiên cứu về các nhân tố tác động đến hành vi quản trị lợi nhuận ...............................9 1.1.2.1. Nghiên cứu quản trị công ty tác động đến hành vi quản trị lợi nhuận .........................9 1.1.2.1.1. Nghiên cứu các đặc điểm riêng lẻ của quản trị công ty tác động đến hành vi quản trị lợi nhuận ............................................................................................................................10 1.1.2.1.2. Nghiên cứu nhân tố tổng hợp quản trị công ty tác động đến hành vi quản trị lợi nhuận ...............................................................................................................................11 1.1.2.2. Các nghiên cứu về tác động của đặc điểm công ty đến quản trị lợi nhuận ................14 1.1.2.2.1. Cấu trúc vốn ...........................................................................................................14 1.1.2.2.2. Quy mô công ty .....................................................................................................16 1.1.2.3. Các nghiên cứu về hiệu quả hoạt động tác động đến hành vi quản trị lợi nhuận .......17 1.2. TỔNG QUAN CÁC NGHIÊN CỨU TẠI VIỆT NAM ..........................................................18 1.2.1. Nghiên cứu đặc điểm quản trị công ty tác động đến hành vi quản trị lợi nhuận ...........18 1.3. KHOẢNG TRỐNG NGHIÊN CỨU VÀ VẤN ĐỀ CẦN NGHIÊN CỨU .............................22 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 ...................................................................................................................24 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ THUYẾT....................................................................................................25 2.1.QUẢN TRỊ CÔNG TY VÀ QUẢN TRỊ LỢI NHUẬN ................................................................25 2.1.1. Quản trị công ty....................................................................................................................25 2.1.1.1. Định nghĩa quản trị công ty ...........................................................................................25 2.1.1.2. Nguyên tắc và nội dung quản trị công ty.......................................................................28 iv 2.1.1.3. Mô hình quản trị công ty .............................................................................................. 29 2.1.1.4. Mối quan hệ giữa cơ chế quản trị công ty và quản trị lợi nhuận .................................. 31 2.1.2. Quản trị lợi nhuận ............................................................................................................... 32 2.1.2.1. Định nghĩa quản trị lợi nhuận ....................................................................................... 32 2.1.2.2. Động cơ thực hiện hành vi quản trị lợi nhuận .............................................................. 34 2.1.2.3. Phân loại hành vi quản trị lợi nhuận ............................................................................. 35 2.1.2.3.1. Quản trị lợi nhuận trên cơ sở dồn tích (Accrual earning management) ................. 35 2.1.2.3.2. Quản trị lợi nhuận thông qua các hoạt động kinh tế (Real earning management) 37 2.2. LÝ THUYÊT NỀN TẢNG CHI PHỐI HÀNH VI QUẢN TRỊ LỢI NHUẬN ............................ 39 2.2.1. Lý thuyết phát tín hiệu (Signaling theory) ........................................................................... 39 2.2.2. Lý thuyết đại diện (Agency theory) ...................................................................................... 41 2.2.3. Lý thuyết các bên có liên quan (Stakeholder Theory) ......................................................... 42 2.2.4. Lý thuyết phụ thuộc nguồn lực (Resource dependency theory) ........................................... 43 2.2.5. Lý thuyết hành vi.................................................................................................................. 44 2.3. CƠ SỞ LÝ THUYẾT VỀ CÁC NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN HÀNH VI QUẢN TRỊ LỢI NHUẬN............................................................................................................................................. 46 2.3.1. Nhóm các yếu tố nội tại của doanh nghiệp.......................................................................... 46 2.3.1.1. Lương thưởng của nhà quản lý ..................................................................................... 46 2.3.1.2. Hoạt động huy động vốn .............................................................................................. 47 2.3.1.3. Loại hình sở hữu doanh nghiệp .................................................................................... 48 2.3.1.4. Đặc điểm quản trị công ty............................................................................................. 48 2.3.1.4.1. Hội đồng quản trị ................................................................................................... 48 2.3.1.4.2. Ban kiểm soát ........................................................................................................ 52 2.3.2. Nhóm các yếu tố bên ngoài doanh nghiệp ........................................................................... 55 2.3.2.1. Môi trường pháp lý ....................................................................................................... 55 2.3.2.2. Chất lượng của kiểm toán báo cáo tài chính ................................................................. 56 2.3.2.3. Biến động tỷ suất sinh lợi trên thị trường, giá cổ phiếu................................................ 56 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 .................................................................................................................. 57 CHƯƠNG 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................................................................... 58 3.1. QUY TRÌNH NGHIÊN CỨU ..................................................................................................... 58 3.2. THIẾT KẾ NGHIÊN CỨU ......................................................................................................... 59 3.2.1. Phương pháp nghiên cứu định tính ..................................................................................... 59 3.2.1.1. Quy trình nghiên cứu định tính..................................................................................... 61 3.2.1.2. Mẫu và đặc điểm mẫu phỏng vấn ................................................................................. 61 3.2.1.3. Kích cỡ mẫu.................................................................................................................. 62 3.2.1.4. Thu thập dữ liệu và phân tích dữ liệu ........................................................................... 63 3.2.2. Nghiên cứu định lượng ........................................................................................................ 64 3.2.2.1. Quy trình nghiên cứu định lượng ................................................................................. 64 3.2.2.2. Mô hình nghiên cứu ...................................................................................................... 68 3.3.2.3.1. Giả thuyết nghiên cứu về nhân tố tổng hợp hội đồng quản trị ...................................... 70 3.3.2.3.2. Giả thuyết nghiên cứu về nhân tố tổng hợp ban kiểm soát ............................................ 71 3.2.2.4. Phương trình hồi quy .................................................................................................... 71 3.2.2.5. Mô tả và đo lường các biến .......................................................................................... 72 3.2.2.5.1. Đo lường biến phụ thuộc ....................................................................................... 72 3.2.2.5.2. Đo lường biến độc lập và biến kiểm soát .............................................................. 76 CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ BÀN LUẬN.............................................................. 84 v 4.1. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ĐỊNH TÍNH .....................................................................................84 4.2. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ĐỊNH LƯỢNG ................................................................................86 4.2.1. Thống kê mô tả và mối tương quan giữa các biến nghiên cứu.............................................86 4.2.1.1. Thống kê mô tả với biến phụ thuộc đại diện quản trị lợi nhuận ....................................86 4.2.1.2 Thống kê mô tả với các biến độc lập..............................................................................90 4.2.2. Mối tương quan giữa các biến nghiên cứu...........................................................................93 4.2.2.1. Mối tương quan giữa các biến nghiên cứu trong phương trình hồi quy 1 .....................93 4.2.2.2. Mối tương quan giữa các biến nghiên cứu trong phương trình hồi quy 2 .....................95 4.2.3. Phân tích hồi quy đa biến .....................................................................................................97 4.2.3.1. Phân tích hồi quy đa biến với phương trình hồi quy 1 ..................................................97 4.2.3.1.1. Kiểm định lựa chọn mô hình phù hợp ....................................................................97 4.2.3.1.2. Kiểm định các bệnh của mô hình .........................................................................101 4.2.3.1.3. Kết quả hồi quy đa biến với mô hình ước lượng Pooled OLS-Robust.................103 4.2.3. 2. Phân tích hồi quy đa biến với phương trình hồi quy 2 ...............................................105 4.2.3.2.1. Kiểm định lựa chọn mô hình phù hợp ..................................................................105 4.2.3.2.3. Kết quả hồi quy mô hình Fixed Effect Model với biến phụ thuộc REM .............110 4.3. BÀN LUẬN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ĐỊNH LƯỢNG .........................................................113 4.3.1. Biến hội đồng quản trị ........................................................................................................113 4.3.2. Biến ban kiểm soát .............................................................................................................115 4.3.3. Các biến kiểm soát .............................................................................................................116 KẾT LUẬN CHƯƠNG 4 .................................................................................................................119 CHƯƠNG 5: KẾT LUẬN VÀ HÀM Ý CHÍNH SÁCH .................................................................121 5.1. KẾT LUẬN ...............................................................................................................................121 5.2. ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN ÁN ...................................................................................................124 5.2.1. Về mặt lý luận.....................................................................................................................124 5.2.2. Về mặt thực tiễn..................................................................................................................124 5.3. MỘT SỐ HÀM Ý CHÍNH SÁCH .............................................................................................125 5.3.1. Đối với công ty sản xuất niêm yết ......................................................................................125 5.3.2. Đối với các đơn vị có liên quan..........................................................................................127 5.4. HẠN CHẾ VÀ HƯỚNG NGHIÊN CỨU TRONG TƯƠNG LAI .............................................131 5.4.1. Hạn chế của luận án...........................................................................................................131 5.4.2. Hướng nghiên cứu trong tương lai.....................................................................................131 KẾT LUẬN CHƯƠNG 5 .................................................................................................................132 KẾT LUẬN .........................................................................................................................................133 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ .......................................................................134 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..........................................................................................135 TÀI LIỆU TIẾNG VIỆT ........................................................................................................................135 TÀI LIỆU TIẾNG ANH.........................................................................................................................137 PHỤ LỤC .......................................................................................................................................... 1/PL vi DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT AEM : Quản trị lợi nhuận thông qua các biến dồn tích BCBGĐ : Báo cáo ban giám đốc BGĐ : Ban giám đốc BCQT : Báo cáo quản trị BCTC : Báo cáo tài chính BCTN : Báo cáo thường niên BCKQKD : Báo cáo kết quả kinh doanh BCLCTT : Báo cáo lưu chuyển tiền tệ Big4 : Price Waterhouse Coopers, EY, KPMG, Deloitte BKS : Ban kiểm soát CEO : Giám đốc điều hành CMTCKT : Chuyên môn tài chính kế toán CMKT : Chuẩn mực kế toán CFO : Dòng tiền thuần từ hoạt động kinh doanh CĐKT : Chế độ kế toán CP : Cổ phiếu CSKT : Chính sách kế toán CTSX : Công ty sản xuất CTSXNY : Công ty sản xuất niêm yết DN : Doanh nghiệp DA : Dồn tích điều chỉnh (DTĐC) vii ĐH : Điều hành BĐH :Ban điều hành EPS :Thu nhập bình quân 1 cổ phiếu GĐĐH :Giám đốc điều hành IPO :Phát hành cổ phiếu lần đầu ra công chúng IFC :Tổ chức Tài chính Quốc tế tại Việt Nam HOSE :Sàn chứng khoán thành phố Hồ Chí Minh HĐKD :Hoạt động kinh doanh HĐKT :Hoạt động kinh tế HĐQT :Hội đồng quản trị HNX :Sàn chứng khoán Hà Nội HTK :Hàng tồn kho KTNB :Kiểm toán nội bộ LN :Lợi nhuận LTCBCLQ :Lý thuyết các bên có liên quan LTPTNL :Lý thuyết phụ thuộc nguồn lực NDA :Dồn tích không điều chỉnh (DTKĐC) NQL :Nhà quản lý OECD :Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế PTHQ :Phương trình hồi quy QTCT :Quản trị công ty QTLN :Quản trị lợi nhuận viii R&D :Chi phí nghiên cứu và phát triển REM :Quản trị lợi nhuận thông qua hoạt động kinh tế SLTV :Số lượng thành viên SLH :Số lượng họp TA :Tổng dồn tích TGĐ :Tổng giám đốc TTBCX :Thông tin bất cân xứng TTCK :Thị trường chứng khoán TVĐL :Thành viên độc lập TS :Tài sản UBKT :Ủy Ban kiểm toán