Nội dung

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI CHU THỊ MAI HƯƠNG PHƯƠNG PHÁP SƠ ĐỒ HÓA KIẾN THỨC TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM (1919 – 1975) Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG (Thực nghiệm sư phạm tại vùng Tây Bắc) Chuyên ngành: Lí luận và Phương pháp dạy học bộ môn Lịch sử Mã số: 91.40.111 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Nguyễn Mạnh Hưởng 2. PGS.TS. Đỗ Hồng Thái HÀ NỘI - 2019 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, được hoàn thành với sự hướng dẫn, giúp đỡ tận tình của PGS.TS Nguyễn Mạnh Hưởng, PGS.TS Đỗ Hồng Thái. Các kết quả nghiên cứu trình bày trong luận án là trung thực, chính xác. Tài liệu tham khảo, trích dẫn có xuất xứ rõ ràng. Những kết luận khoa học của luận án chưa từng được ai công bố trong bất kì công trình nào khác. Tác giả luận án Chu Thị Mai Hương ii LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS Nguyễn Mạnh Hưởng, PGS.TS Đỗ Hồng Thái đã tận tình hướng dẫn và giúp đỡ tôi thực hiện thành công đề tài luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô, các nhà khoa học trong Bộ môn Lí luận và Phương pháp dạy học, Ban Chủ nhiệm cùng các thầy cô trong Khoa Lịch sử, Phòng Sau đại học - Trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và hoàn thành luận án. Tôi xin gửi lời cảm ơn tới Ban Giám hiệu, Phòng sau Đại học, Bạn Chủ nhiệm Khoa, các thầy cô và đồng nghiệp trong Khoa Sử - Địa, Trường Đại học Tây Bắc đã giúp đỡ, động viên tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu đề tài. Cuối cùng, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn tới gia đình, người thân và bạn bè đã giúp đỡ, động viên tôi trong quá trình học tập và hoàn thành đề tài luận án. Hà Nội, tháng … năm 2019 Tác giả luận án Chu Thị Mai Hương iii NHỮNG TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN Kí hiệu Tên đầy đủ BHNCKTM Bài học nghiên cứu kiến thức mới CM Cách mạng CMVN Cách mạng Việt Nam CNTD Chủ nghĩa thực dân DHLS Dạy học lịch sử DCTS Dân chủ tư sản ĐC Đối chứng ĐQ Đế quốc ĐDTQ Đồ dùng trực quan GV Giáo viên HS Học sinh KT-ĐG Kiểm tra-đánh giá LS Lịch sử LSVN Lịch sử Việt Nam PPSĐHKT Phương pháp sơ đồ hóa kiến thức PK Phong kiến SGK Sách giáo khoa SKLS Sự kiện lịch sử THPT Trung học phổ thông. TN Thực nghiệm TNSP Thực nghiệm sư phạm TDP Thực dân Pháp TS Tư sản iv MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ........................................................................................................... ii NHỮNG TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN ...................................................... iii DANH MỤC CÁC HÌNH ..................................................................................... viii DANH MỤC CÁC BẢNG .................................................................................... xiii MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 1. Tính cấp thiết của đề tài .......................................................................................1 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .......................................................................2 2.1. Đối tượng nghiên cứu ....................................................................................2 2.2. Phạm vi nghiên cứu .......................................................................................2 3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu ..........................................................................3 3.1. Mục đích của đề tài .......................................................................................3 3.2. Nhiệm vụ của đề tài .......................................................................................3 4. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nhiên cứu ..........................................3 4.1. Cơ sở phương pháp luận ...............................................................................3 4.2. Phương pháp nghiên cứu ..............................................................................4 5. Giả thuyết khoa học .............................................................................................5 6. Đóng góp của luận án ..........................................................................................5 7. Ý nghĩa của đề tài ................................................................................................5 7.1. Ý nghĩa khoa học ...........................................................................................5 7.2. Ý nghĩa thực tiễn............................................................................................5 8. Cấu trúc luận án ...................................................................................................5 Chương 1 TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI ..............................................................................................................7 1.1. Những nghiên cứu về lí thuyết sơ đồ và ứng dụng lý thuyết sơ đồ trong dạy học ............................................................................................................................7 1.1.1. Nghiên cứu của tác giả nước ngoài ...........................................................7 1.1.2. Nghiên cứu của tác giả trong nước ..........................................................13 1.2. Những nghiên cứu và ứng dụng sơ đồ hóa kiến thức trong dạy học lịch sử ..17 1.2.1. Nghiên cứu của tác giả nước ngoài .........................................................17 v 1.2.2. Nghiên cứu của tác giả trong nước ..........................................................18 1.3. Đánh giá khái quát kết quả nghiên cứu của các tài liệu đã công bố và những vấn đề đặt ra cho luận án tiếp tục giải quyết .........................................................23 1.3.1. Một số nhận xét chung về các công trình nghiên cứu ..............................23 1.3.2. Những vấn đề luận án kế thừa..................................................................23 1.3.3. Những vấn đề đặt ra cho luận án tiếp tục giải quyết ...............................24 Chương 2 PHƯƠNG PHÁP SƠ ĐỒ HÓA KIẾN THỨC TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG PHỔ THÔNG: LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN ................26 2.1. Cơ sở lí luận ....................................................................................................26 2.1.1. Quan niệm về phương pháp sơ đồ hóa kiến thức trong dạy học lịch sử ..26 2.1.2. Các loại sơ đồ kiến thức trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông .......29 2.1.3. Đặc điểm của phương pháp sơ đồ hóa kiến thức trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông ................................................................................................38 2.1.4. Ưu điểm của phương pháp sơ đồ hóa kiến thức trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông ................................................................................................40 2.1.5. Yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học lịch sử ở trường phổ thông ........42 2.1.6. Vai trò, ý nghĩa của phương pháp sơ đồ hóa kiến thức trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông ........................................................................................44 2.2. Cơ sở thực tiễn ................................................................................................50 2.2.1. Mục đích, địa bàn và đối tượng điều tra khảo sát ...................................50 2.2.2. Nội dung, thời gian tiến hành và phương pháp điều tra khảo sát ...........51 2.2.3. Đánh giá kết quả điều tra khảo sát ..........................................................51 Chương 3 SƠ ĐỒ HÓA KIẾN THỨC TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM ( 1919 – 1975) Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG ......................61 3.1. Vị trí, mục tiêu và nội dung cơ bản của chương trình Lịch sử Việt Nam (1919 – 1975) ở trường THPT ...........................................................................61 3.1.1. Vị trí, mục tiêu của chương trình lịch sử Việt Nam (1919 - 1975) ở trường THPT ......................................................................................................61 3.1.2. Nội dung kiến thức cơ bản của lịch sử Việt Nam (1919-1975) ở trường THPT cần khai thác để thiết kế sơ đồ kiến thức .................................................62 vi 3.2. Những yêu cầu cơ bản khi thiết kế và sử dụng sơ đồ hóa kiến thức trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông ..............................................................................65 3.2.1. Những yêu cầu cơ bản khi thiết kế sơ đồ kiến thức ..................................65 3.2.2. Một số yêu cầu và định hướng khi sử dụng sơ đồ hóa kiến thức trong dạy học lịch sử Việt Nam (1919-1975) ở trường THPT ...........................................66 3.3. Hướng dẫn thiết kế sơ đồ kiến thức trong dạy học lịch sử Việt Nam (1919 1975) ở trường THPT ............................................................................................68 3.3.1. Công cụ thiết kế sơ đồ kiến thức trong dạy học lịch sử ...........................68 3.3.2. Quy trình thiết kế sơ đồ kiến thức ............................................................69 3.4. Sơ đồ hóa kiến thức trong dạy học lịch sử Việt Nam (1919-1975) ở trường THPT .....................................................................................................................72 3.4.1. Thời kì 1919-1930 ....................................................................................72 3.4.2. Thời kì 1930-1945 ....................................................................................76 3.4.3. Thời kì 1945-1954 ....................................................................................83 3.4.4. Thời kì 1954 -1975 ...................................................................................88 Chương 4 VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP SƠ ĐỒ HÓA KIẾN THỨC TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM (1919 -1975) Ở TRƯỜNG THPT. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ..............................................................................................98 4.1. Sử dụng sơ đồ hóa kiến thức để tổ chức hoạt động khởi động trong dạy học lịch sử Việt Nam (1919 - 1975) ở trường THPT ...................................................98 4.1.1. Quy trình sử dụng sơ đồ hóa kiến thức khi tổ chức hoạt động khởi động ......99 4.1.2. Sử dụng sơ đồ hóa kiến thức để tổ chức hoạt động khởi động ................99 4.2. Sử dụng sơ đồ hóa kiến thức để tổ chức hoạt động hình thành kiến thức cho học sinh trong dạy học lịch sử Việt Nam (1919 -1975) ở trường THPT ............107 4.2.1. Quy trình sử dụng sơ đồ hóa kiến thức khi tổ chức hoạt động hình thành kiến thức ...........................................................................................................107 4.2.2. Sử dụng sơ đồ hóa kiến thức để tổ chức hoạt động hình thành kiến thức ....108 4.3. Sử dụng sơ đồ hóa kiến thức để tổ chức hoạt động củng cố, luyện tập trong dạy học lịch sử Việt Nam (1919 - 1975) ở trường THPT ...................................117 4.3.1. Quy trình sử dụng sơ đồ hóa để hệ thống hóa kiến thức cho HS củng cố, luyện tập ...........................................................................................................118 vii 4.3.2. Biện pháp sử dụng sơ đồ hóa kiến thức tổ chức hoạt động củng cố, luyện tập .....................................................................................................................119 4.4. Sử dụng sơ đồ hóa kiến thức để kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của học sinh trong dạy học lịch sử Việt Nam (1919 -1975) ở trường THPT ...................123 4.4.1. Sử dụng sơ đồ hóa kiến thức trong kiểm tra viết....................................124 4.4.2. Sử dụng sơ đồ hóa kiến thức trong kiểm quan sát .................................125 4.4.3. Sử dụng sơ đồ hóa kiến thức trong kiểm tra vấn đáp.............................129 4.5. Sử dụng sơ đồ hóa kiến thức để phát triển kĩ năng tự học lịch sử ở nhà cho học sinh ................................................................................................................132 4.5.1. Sử dụng sơ đồ hóa để lập kế hoạch học tập ...........................................133 4.5.2. Sử dụng sơ đồ hóa để tóm tắt nội dung kiến thức cơ bản của bài học trong sách giáo khoa ........................................................................................135 4.5.3. Sử dụng sơ đồ hóa để tóm tắt nội dung kiến thức qua tài liệu tham khảo đã nghiên cứu ...................................................................................................136 4.6. Thực nghiệm sư phạm ..................................................................................139 4.6.1. Mục đích thực nghiệm ............................................................................139 4.6.2. Đối tượng, địa bàn thực nghiệm sư phạm ..............................................139 4.6.3. Nội dung và phương pháp thực nghiệm sư phạm ..................................140 4.6.4. Đánh giá kết quả thực nghiệm ...............................................................142 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ .......................................................................148 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ........................................................................................151 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................153 PHỤ LỤC viii DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 2.1: Phân loại sơ đồ trong DHLS ở trường phổ thông .....................................31 Hình 2.2: Dạng sơ đồ khối (Những lí do Bộ Chính trị Trung ương Đảng quyết định chọn Tây Nguyên làm hướng tấn công chủ yếu trong năm 1975) ...........33 Hình 2.3: Dạng sơ đồ tư duy .....................................................................................34 Hình 2.4: Dạng sơ đồ xương cá ................................................................................35 Hình 2.5: Dạng sơ đồ tập hợp (So sánh hai chiến lược Chiến tranh cục bộ (1965 1968) và Việt Nam hóa chiến tranh (1969 - 1973) của Mĩ ở miền Nam Việt Nam) .................................................................................................36 Hình 2.6: Dạng sơ đồ thời gian (Hoạt động của Nguyễn Ái Quốc từ 1919 – 1929) 37 Hình 2.7: Sơ đồ hình ảnh dưới dạng timeline ...........................................................38 Hình 2.8: Nội dung cơ bản về đường lối kháng chiến chống Pháp (1946 -1947) của Đảng ..................................................................................................47 Hình 2.9: Tổ chức hoạt động rèn luyện kĩ năng học tập lịch sử cho HS theo mô hình 6 chiếc mũ tư duy .....................................................................................48 Hình 2.10: Tổ chức hoạt động hình thành và phát triển năng lực học tập lịch sử cho HS ......................................................................................................49 Hình 2.11: Đánh giá chất lượng dạy học của GV và thái độ học tập LS của HS ở trường THPT ............................................................................................52 Hình 2.12: HS tự đánh giá thái độ, kết quả học tập môn LS ở trường THPT ..........53 Hình 2.13: Nguyên nhân HS không thích học môn LS ở trường THPT ..................54 Hình 2.14: Đánh giá mức độ tiếp thu kiến thức, hứng thú học tập của HS khi GV sử dụng PPSĐHKT trong DHLS ở trường THPT ........................................55 Hình 2.15: Những khó khăn của GV khi sử dụng PPSĐHKT thức trong DHLS ở trường THPT ............................................................................................59 Hình 3.1: Quy trình thiết kế sơ đồ kiến thức .............................................................69 Hình 3.2: Chuyển biến mới về kinh tế - xã hội ở Việt Nam (1919-1929) ................73 Hình 3.3: Đặc điểm của phong trào yêu nước ở Việt Nam (1919-1930)..................73 Hình 3.4: Nội dung Cương lĩnh chính trị đầu tiên của Đảng đầu 1930 ....................74 Hình 3.5: Những nét chính của phong trào công nhân Việt Nam (1919-1930).......74 ix Hình 3.6: Quá trình ra đời của Đảng Cộng sản Việt Nam (1923-1930) ...................75 Hình 3.7: Ý nghĩa về sự ra đời của Đảng Cộng sản Việt Nam (đầu năm 1930) .......75 Hình 3.8: Nguyên nhân, điều kiện dẫn tới sự xuất hiện và phát triển của khuynh hướng vô sản ............................................................................................76 Hình 3.9: Nguyên nhân bùng nổ phong trào cách mạng 1930-1931 ở Việt Nam ....77 Hình 3.10: Ý nghĩa và bài học kinh nghiệm của phong trào cách mạng 1930-1931 ở Việt Nam ..................................................................................................77 Hình 3.11: Nhận xét phong trào cách mạng 1930-1931 ...........................................78 Hình 3.12: Bối cảnh lịch sử tác động đến phong trào dân tộc dân chủ 1936 - 1939 78 Hình 3.13: So sánh chủ trương, đường lối đấu tranh của Đảng giai đoạn 1930-1931 và 1936 - 1939 ..........................................................................................79 Hình 3.14: Hoàn cảnh lịch sử của Tổng khởi nghĩa tháng Tám năm 1945 ..............80 Hình 3.15: Thời cơ “ngàn năm có một” trong Cách mạng tháng Tám năm 1945 ....80 Hình 3.16: Tổng khởi nghĩa giành chính quyền trong Cách mạng tháng Tám năm 1945 ..................................................................................................81 Hình 3.17: Thắng lợi của Tổng khởi nghĩa tháng Tám năm 1945 ............................82 Hình 3.18: Diễn biến của Tổng khởi nghĩa tháng Tám năm 1945 ............................82 Hình 3.19: Vai trò của Đảng CSĐD và Hồ Chí Minh đối với Cách mạng VN (1941 - 1945) ............................................................................................83 Hình 3.20: Thuận lợi, khó khăn của nước VNDCCH sau Cách mạng tháng Tám năm 1945 ..................................................................................................84 Hình 3.21: Nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa những năm đầu sau Cách mạng tháng Tám 1945 ........................................................................................84 Hình 3.22: Biểu hiện về cuộc kháng chiến toàn dân, toàn diện ở Việt Nam sau chiến thắng Việt Bắc thu-đông năm 1947 ................................................85 Hình 3.23: Tính chất chính nghĩa và tính nhân dân trong đường lối kháng chiến chống thực dân Pháp (1946 - 1947) của Đảng .........................................85 Hình 3.24: Chiến dịch Biên giới thu – đông 1950 ....................................................86 Hình 3.25: Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ II của Đảng (2-1951) .......................86 Hình 3.26: Nguyên nhân thắng lợi và ý nghĩa lịch sử của cuộc kháng chiến tòn quốc chống thực dân Pháp (1945-1954) ...........................................................87