Nội dung

1 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN HÀ THỊ KIM LINH SỬ DỤNG TRÒ CHƠI DÂN GIAN NHẰM GIÁO DỤC ĐẠO ĐỨC CHO HỌC SINH TIỂU HỌC MIỀN NÚI ĐÔNG BẮC Chuyên ngành: Lý luận và lịch sử giáo dục Mã số: 62.14.01.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ GIÁO DỤC HỌC Người hướng dẫn khoa học: 1. GS.TSKH. Nguyễn Văn Hộ 2. PGS.TS. Phạm Viết Vƣợng THÁI NGUYÊN - 2012 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng, đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Tất cả các nguồn số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận án này là trung thực và chƣa đƣợc sử dụng để bảo vệ một học vị nào. Các thông tin trích dẫn trong luận án đều đã đƣợc chỉ rõ nguồn gốc. Tác giả luận án Hà Thị Kim Linh Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ii MỤC LỤC Lời cam đoan ......................................................................................................................................i Mục lục .......................................................................................................................................... ii Danh mục các ký hiệu, các chữ viết tắt ............................................................................................v DAnh mục các bảng ........................................................................................................................ vi Danh mục biểu đồ ........................................................................................................................... vii MỞ ĐẦU ...........................................................................................................................................1 1. Lý do chọn đề tài ................................................................................................. 1 2. Mục đích nghiên cứu ........................................................................................... 2 3. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu..................................................................... 3 4. Giả thuyết khoa học ............................................................................................. 3 5. Nhiệm vụ nghiên cứu .......................................................................................... 3 6. Phạm vi nghiên cứu ............................................................................................. 3 7. Phƣơng pháp nghiên cứu ..................................................................................... 3 7.1. Nhóm các phƣơng pháp nghiên cứu lý thuyết ....................................................... 3 7.2. Nhóm các phƣơng pháp nghiên cứu thực tiễn ....................................................... 4 7.3. Nhóm các phƣơng pháp thống kê toán học ........................................................... 4 8. Những luận điểm cần bảo vệ ............................................................................... 5 9. Đóng góp mới của luận án ................................................................................... 5 9.1. Về lý luận .............................................................................................................. 5 9.2. Về thực tiễn ........................................................................................................... 5 10. Cấu trúc của luận án .......................................................................................... 5 Chƣơng 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA SỬ DỤNG TRÒ CHƠI DÂN GIAN NHẰM GIÁO DỤC ĐẠO ĐỨC CHO HỌC SINH TIỂU HỌC .........................................6 1.1. Tổng quan nghiên cứu ...................................................................................... 6 1.1.1. Những nghiên cứu về trò chơi trong giáo dục học sinh ..................................... 6 1.1.2. Nghiên cứu về trò chơi dân gian trong giáo dục học sinh ................................ 11 1.2. Những vấn đề cơ bản của giáo dục đạo đức cho học sinh tiểu học ................ 14 1.2.1. Khái niệm đạo đức, Giáo dục đạo đức ............................................................. 14 1.2.2. Đặc điểm của học sinh tiểu học ........................................................................ 16 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iii 1.2.3. Quá trình giáo dục đạo đức cho học sinh tiểu học ........................................... 18 1.2.4. Các con đƣờng giáo dục đạo đức cho HSTH ................................................... 21 1.3. Sử dụng trò chơi dân gian nhằm giáo dục đạo đức cho học sinh tiểu học ..... 22 1.3.1. Khái quát về TCDG .......................................................................................... 22 1.3.2. Cơ sở để sử dụng TCDG nhằm giáo dục đạo đức cho HSTH .......................... 28 1.3.3. Sử dụng TCDG nhƣ là phƣơng pháp giáo dục đạo đức cho học sinh tiểu học ..... 37 1.3.4. Hình thức sử dụng TCDG nhằm giáo dục đạo đức cho HSTH ........................ 38 Tiểu kết chƣơng 1 .................................................................................................. 40 Chƣơng 2: THỰC TRẠNG SỬ DỤNG TRÒ CHƠI DÂN GIAN NHẰM GIÁO DỤC ĐẠO ĐỨC CHO HỌC SINH TIỂU HỌC MIỀN NÚI ĐÔNG BẮC ..... 41 2.1. Khái quát về khảo sát thực trạng .................................................................... 41 2.1.1. Khái quát về khách thể khảo sát ....................................................................... 41 2.1.2. Mục tiêu khảo sát ............................................................................................. 42 2.1.3. Phƣơng pháp khảo sát ...................................................................................... 42 2.1.4. Đối tƣợng khảo sát ........................................................................................... 42 2.2. Thực trạng sử dụng TCDG nhằm GDĐĐ cho HSTH miền núi Đông Bắc .......... 43 2.2.1. Thực trạng nhận thức về sử dụng TCDG nhằm GDĐĐ cho HSTH................. 43 2.2.2. Thực trạng sử dụng TCDG nhằm GDĐĐ cho HSTH ...................................... 49 2.3. Đánh giá chung thực trạng sử dụng TCDG nhằm GDĐĐ cho HSTH miền núi Đông Bắc ......................................................................................... 61 2.3.1. Ƣu điểm và kết quả chính................................................................................. 61 2.3.2. Nguyên nhân và hạn chế .................................................................................. 62 Tiểu kết chƣơng 2 .................................................................................................. 63 Chƣơng 3 : BIỆN PHÁP SỬ DỤNG TRÒ CHƠI DÂN GIAN NHẰM GIÁO DỤC ĐẠO ĐỨC CHO HỌC SINH TIỂU HỌC MIỀN NÚI ĐÔNG BẮC ................. 65 3.1. Nguyên tắc xây dựng biện pháp sử dụng TCDG nhằm GDĐĐ cho HSTH ......... 65 3.1.1. Nguyên tắc đảm bảo tính thực tiễn ................................................................... 65 3.1.2. Nguyên tắc đảm bảo tính kế thừa ..................................................................... 65 3.1.3. Nguyên tắc đảm bảo sự phát triển .................................................................... 66 3.1.4. Đảm bảo sự phù hợp đối tƣợng giáo dục ......................................................... 66 3.2. Biện pháp sử dụng TCDG nhằm GDĐĐ cho HSTH miền núi Đông Bắc ..... 67 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iv 3.2.1. Thiết lập mối quan hệ giữa TCDG và nội dung GDĐĐ cho HSTH ................ 67 3.2.2. Xây dựng quy trình sử dụng TCDG nhằm GDĐĐ cho HSTH ........................ 73 3.2.3. Thiết kế hoạt động sử dụng TCDG nhằm GDĐĐ cho HSTH .......................... 76 3.2.4. Đổi mới hình thức tổ chức HĐGDNGLL ở trƣờng tiểu học theo hƣớng sử dụng TCDG nhằm GDĐĐ cho HS................................................................ 82 3.2.5. Đảm bảo các điều kiện hỗ trợ sử dụng TCDG nhằm GDĐĐ cho HSTH......... 84 3.3. Mối quan hệ giữa các biện pháp ..................................................................... 87 3.4. Đánh giá tính khả thi của các biện pháp sử dụng trò chơi dân gian nhằm giáo dục đạo đức cho học sinh tiểu học ......................................................... 88 3.4.1. Mục đích, đối tƣợng, phƣơng pháp đánh giá.................................................... 88 3.4.2. Kết quả thăm dò các biện pháp sử dụng trò chơi dân gian nhằm giáo dục đạo đức cho học sinh tiểu học .............................................................................. 88 3.5. Tổ chức thực nghiệm biện pháp sử dụng TCDG nhằm GDĐĐ cho HSTH ......... 89 3.5.1. Khái quát thực nghiệm ..................................................................................... 89 3.5.2. Phân tích kết quả thực nghiệm ......................................................................... 93 Tiểu kết chƣơng 3 ................................................................................................ 107 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ............................................................................................. 109 1. Kết luận ........................................................................................................... 109 2. Khuyến nghị .................................................................................................... 109 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ................................................... 111 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................................... 112 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn v DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT CBQLGD : Cán bộ quản lí giáo dục ĐC : Đối chứng Giáo dục : GD Giáo dục đạo đức : GDĐĐ GV : Giáo viên HĐGD : Hoạt động giáo dục HĐGDNGLL : Hoạt động giáo dục ngoài giờ lên lớp HS : Học sinh HSTH : Học sinh tiểu học QTGD : Quá trình giáo dục TB : Trung bình TCDG : Trò chơi dân gian TN : Thực nghiệm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn vi DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1. Đánh giá của GV về ƣu thế sử dụng TCDG nhằm GDĐĐ .............................. 43 Bảng 2.2. Nhận thức mục đích sử dụng TCDG trong giáo dục HSTH ............................ 44 Bảng 2.3. Đánh giá sự phù hợp của TCDG trong thực hiện các chủ đề GDĐĐ............. 45 Bảng 2.4. Nhận thức một số nội dung GDĐĐ thích hợp qua sử dụng TCDG ................ 46 Bảng 2.5. Nhận thức về hình thức sử dụng TCDG nhằm GDĐĐ cho HSTH ................ 47 Bảng 2.6. Đánh giá về sự phù hợp của TCDG trong thực hiện chủ điểm giáo dục............. 48 Bảng 2.7. Hệ thống TCDG đƣợc sử dụng trong trƣờng tiểu học ....................................... 49 Bảng 2.8. Thực trạng nội dung GDĐĐ cho HSTH qua sử dụng TCDG.......................... 52 Bảng 2.9. Hình thức sử dụng TCDG nhằm GDĐĐ cho HSTH ......................................... 53 Bảng 2.10. Phƣơng pháp sử dụng TCDG nhằm GDĐĐ cho HSTH................................. 54 Bảng 2.11. Hình thức sử dụng TCDG nhằm GDĐĐ cho HSTH trong tổ chức HĐGDNGLL .............................................................................................................. 55 Bảng 2.12. Thực trạng sử dụng TCDG theo chủ điểm GD ................................................. 56 Bảng 2.13. Hình thức sử dụng TCDG theo chủ điểm GD................................................... 57 Bảng 3.1. Đánh giá về sự cần thiết của biện pháp ................................................................. 88 Bảng 3.2. Đánh giá về tính khả thi của biện pháp ................................................................. 89 Bảng 3.3. Nhận thức của HS về sử dụng TCDG trƣớc và sau thực nghiệm lần 1.......... 93 Bảng 3.4. Nhận thức của HS về một số biểu hiện đạo đức trƣớc và sau TN lần 1 ......... 94 Bảng 3.5. Thái độ của HS đối với những biểu hiện đạo đức trƣớc và sau TN lần 1 ...... 95 Bảng 3.6. Một số biểu hiện hành vi đạo đức của HS trƣớc và sau TN lần 1 ................... 96 Bảng 3.7. Những tham số đặc trƣng ở lớp ĐC và TN trƣớc TN ........................................ 97 Bảng 3.8. Nhận thức của HS về ý nghĩa của TCDG sau TN lần 2 .................................... 99 Bảng 3.9. Nhận thức của HS về biểu hiện chuẩn mực đạo đức sau TN lần 2 ............... 101 Bảng 3.10. Thái độ của HS sau TN lần 2 .............................................................................. 102 Bảng 3.11. Hành vi đạo đức của HS sau TN lần 2.............................................................. 103 Bảng 3.12. Những tham số đặc trƣng ở lớp ĐC và lớp TN sau hai lần thực nghiệm ..... 103 Bảng 3.13. Đánh giá của HS đối với hoạt động TCDG ..................................................... 105 Bảng 3.14. Hứng thú của HS khi tham gia hoạt động thực nghiệm ................................ 106 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn vii DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 3.1. Tƣơng quan nhận thức, thái độ, hành vi sau thực nghiệm 1 ........................ 99 Biểu đồ 3.2. Tƣơng quan nhận thức sau thực nghiệm lần 1 .............................................. 100 Biểu đồ 3.3. Tƣơng quan nhận thức sau thực nghiệm lần 2 .............................................. 100 Biểu đồ 3.4. Tƣơng quan nhận thức, thái độ, hành vi sau thực nghiệm lần 2 ............... 104 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Tiểu học là cấp học đầu tiên của hệ thống giáo dục phổ thông, có mục tiêu “...hình thành những cơ sở ban đầu cho sự phát triển đúng đắn và lâu dài về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mĩ và các kỹ năng cơ bản để học sinh tiếp tục học trung học cơ sở”[8], trong đó, đạo đức là một phẩm chất quan trọng đƣợc xếp ở vị trí hàng đầu. Giáo dục đạo đức cho học sinh là quá trình chuyển hóa tích cực, tự giác những chuẩn mực xã hội thành nhận thức, thái độ, hành vi thói quen, giúp các em trở thành những ngƣời công dân mẫu mực, ngƣời lao động sáng tạo nhằm đáp ứng những yêu cầu phát triển của xã hội và thời đại. Mọi công dân đều có đạo đức tốt, xã hội đạt đến trình độ văn minh, đó là một xã hội lý tƣởng. Giáo dục đạo đức cho học sinh là một quá trình lâu dài, phức tạp, diễn ra hàng ngày, khi trẻ em tham gia vào các mối quan hệ trong gia đình, trong nhà trƣờng và ngoài xã hội với các tình huống khác nhau. Nhận thức đƣợc tầm quan trọng của việc giáo dục đạo đức cho học sinh, trong những năm qua, các trƣờng phổ thông đã đặc biệt quan tâm đến việc đổi mới nội dung, phƣơng pháp giáo dục đạo đức, với nhiều hình thức đa dạng, thông qua quá trình dạy học, tổ chức các hoạt động vui chơi, sinh hoạt tập thể... Với lứa tuổi học sinh tiểu học, vui chơi là một hoạt động hấp dẫn, thu hút đông đảo học sinh tham gia, qua vui chơi các em phát triển toàn diện về thể chất, trí tuệ, thẩm mỹ, kỹ năng giao tiếp, hình thành các phẩm chất đạo đức xã hội. Các loại trò chơi, đặc biệt là trò chơi dân gian (TCDG) có ý nghĩa rất lớn trong việc giáo dục đạo đức và các giá trị truyền thống văn hóa dân tộc. Hiện nay trong nhà trƣờng, một bộ phận không nhỏ học sinh có những biểu hiện lệch lạc trong nhận thức, thái độ và hành vi đạo đức trong cuộc sống, giao tiếp và học tập hàng ngày, đó là những thách thức đối với công tác giáo dục đạo đức, định hƣớng giá trị cho thế hệ trẻ hƣớng tới tƣơng lai. Có nhiều nguyên nhân của những lệch lạc về đạo đức, trong đó có những tác động từ xã hội, năng lực tiếp nhận và xử lí thông tin từ môi trƣờng của học sinh còn yếu và cả nguyên nhân từ sự định hƣớng giáo dục của nhà trƣờng... Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2 Cùng với quá trình hội nhập quốc tế, có sự du nhập văn hóa từ nƣớc ngoài, đã tạo ra một nhóm giá trị mang tính thời đại, khác lạ so với những giá trị truyền thống dân tộc. Cùng với phát triển mạnh mẽ của công nghệ thông tin đã xuất hiện của một số loại hình trò chơi hiện đại, làm thỏa mãn nhu cầu vui chơi giải trí của giới trẻ, đồng thời thực hiện chức năng phát triển nhận thức, phát triển trí tuệ cho học sinh. Tuy nhiên, trong số những trò chơi ngoại nhập, trò chơi điện tử, có không ít những trò chơi đã gây ảnh hƣởng không tốt đến sự phát triển tâm lý, ý thức của học sinh, trong đó có học sinh tiểu học, dẫn tới những hệ lụy không nhỏ tới quá trình rèn luyện, tu dƣỡng đạo đức, nối tiếp truyền thống văn hóa dân tộc. Những trò chơi này đang dần dần lấn át, khiến cho trò chơi dân gian trở nên mờ nhạt trong xã hội hiện đại. Ngay cả học sinh ở khu vực nông thôn, miền núi cũng bị ảnh hƣởng, một số học sinh nghiện trò chơi điện tử dẫn đến trốn học, chơi bời lêu lổng, thậm chí sa vào tệ nạn xã hội,… Một yêu cầu cấp thiết đƣợc đặt ra là nhà trƣờng phải trang bị cho học sinh kĩ năng sống, kỹ năng học tập và rèn luyện hành vi đạo đức cho phù hợp với truyền thống văn hóa dân tộc để các em không bị “cuốn” theo một cách vô thức trƣớc những tác động đa chiều, đa kênh của dòng chảy thời đại. Trƣớc thực trạng gia tăng đáng kể các trò chơi điện tử, game online, nghiên cứu trò chơi dân gian đã thu hút sự quan tâm của nhiều nhà khoa học thuộc các lĩnh vực: Tâm lí học, Văn hóa học, Giáo dục học,… nhằm sử dụng chúng vào việc giáo dục đạo đức cho học sinh và phát huy các giá trị văn hóa dân tộc trong điều kiện xã hội hiện nay. Từ những lí do trên, chúng tôi chọn: “Sử dụng trò chơi dân gian nhằm giáo dục đạo đức cho học sinh tiểu học miền núi Đông Bắc” làm đề tài luận án. 2. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở hệ thống hóa các tài liệu lý thuyết về sử dụng TCDG và khảo sát thực trạng sử dụng TCDG nhằm GDĐĐ cho học sinh tiểu học, luận án có mục đích xây dựng các biện pháp sử dụng TCDG nhằm GDĐĐ cho học sinh tiểu học miền núi Đông Bắc. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn