Nội dung

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI ------------------------ LÊ VĂN NĂM SỬ DỤNG DẠY HỌC NÊU VẦN ĐỀ - ƠRIXTIC ĐỀ NÂNG CAO HIỆU QUẢ DẠY HỌC CHƢƠNG TRÌNH HÓA ĐẠI CƢƠNG VÀ HÓA VÔ CƠ Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG Chuyên ngành: Phƣơng pháp giảng dạy Hóa học Mã số : 5.07.02 LUẬN ÁN TIỀN SĨ GIÁO DỤC HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC 1. GS.TSKH: Nguyễn Cương 2. TS: Nguyễn Thị Sửu Hà Nội - 2001 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI ------------------------ LÊ VĂN NĂM SỬ DỤNG DẠY HỌC NÊU VẦN ĐỀ - ƠRIXTIC ĐỀ NÂNG CAO HIỆU QUẢ DẠY HỌC CHƢƠNG TRÌNH HÓA ĐẠI CƢƠNG VÀ HÓA VÔ CƠ Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG Chuyên ngành: Phƣơng pháp giảng dạy Hóa học Mã số : 5.07.02 LUẬN ÁN TIỀN SĨ GIÁO DỤC HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC 1. GS.TSKH: Nguyễn Cương 2. TS: Nguyễn Thị Sửu Hà Nội - 2001 Lời cam đoan Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận án ký và ghi rõ họ tên NHỮNG CHỮ VIẾT TẮT DÙNG TRONG LUẬN ÁN BDTN : biểu diễn thí nghiệm CB : chuyên ban DVBC : duy vật biện chứng ĐC : đối chứng GV : giáo viên HS : học sinh HTTH : hệ thống tuần hoàn KHTN : khoa học tự nhiên KHTNKT : khoa học tự nhiên- kỹ thuật KNHHCB : Khái niệm hóa học cơ bản PPDH : phƣơng pháp dạy học PPDHBM : phƣơng pháp dạy học bộ môn. THPT : Trung học phổ thông SGK : sách giáo khoa SXHH : sản xuất hóa học THCB : trung học chuyên ban THCS : trung học cơ sở TN : thực nghiệm MỤC LỤC MỞ ĐẦU ................................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài . ............................................................................................... 1 2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu . ........................................................................................... 4 3. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu . ............................................................................. 8 4. Mục đích nghiên cứu - nhiệm vị nghiên cứu . ............................................................... 8 5. Phƣơng pháp nghiên cứu . ............................................................................................. 9 6. Giả thuyết khoa học . ................................................................................................... 10 7. Cái mới của đề tài . ...................................................................................................... 10 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN ............................................................ 11 1. Cơ sở phƣơng pháp luận của quá trình dạy học . ......................................................... 11 1.1. Những vấn đề cơ bản về nhận thức . ..................................................................... 11 1.2.Quá trình dạy học theo quản điểm nhận thức luận . .............................................. 13 2. Xu thế đổi mới và phát triển PPDH hiện nay . ............................................................ 15 2.1.Những nét đặc trƣng của xu hƣớng đổi mới PPDH trên thế giới [101]. ................ 15 2.2. Một số định hƣớng đổi mới và phát triển PPDH ở Việt Nam hiện nay ................ 17 3. Một số mô hình đổi mới PPDH hiện nay ở Việt Nam . ............................................... 20 3.1.Dạy học lấy học sinh làm trung tâm . .................................................................... 20 3.2.Đổi mới PPDH theo hƣớng hoạt động hóa ngƣời học . ......................................... 26 4. Dạy học nên vấn đề - owrrrixtic - một tổ hợp PPDH có tác dụng hoạt động hóa nhận thức và hình thành năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh. .......................................... 35 4.1. Cơ sở lý luận . ....................................................................................................... 35 4.2. Đặc điểm và bản chất của dạy học nêu vấn đề ơrixtic. ......................................... 36 4.3. Bài toán nếu vấn đề - owrrixtic và cấu trúc của nó . ............................................. 38 4.4. Tình huống có vấn đề . .......................................................................................... 39 4.5. Các mức độ của dạy học nêu vấn đề - ơrixtic [95,96]. ......................................... 47 5. Thực trạng việc sử dụng PPDH ở các trƣơng THPT . ................................................. 48 5.1. Mục đích kiểm tra . ............................................................................................... 49 5.2. Nội dung - đổi tƣợng và phƣơng pháp điều tra . ................................................... 49 5.3. Tiến trình và kết quả điều tra . .............................................................................. 51 KẾT LUẬN CHƢƠNG I ..................................................................................................... 56 CHƢƠNG 2: SỬ DỤNG DẠY HỌC NÊU VẤN ĐỀ - ƠRIXTIC TRONG DẠY HỌC HÓA ĐẠI CƢƠNG VÀ HOA VÔ CƠ NHẰM PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC TRONG HỌC TẬP VÀ HÌNH THÀNH NĂNG LỰC GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ CHO HỌC SINH . 57 2.1. Những vấn đề cơ bản của chƣơng trình hóa đại cƣơng và hóa vô cơ ở THPT. ... 57 2.1.1. Vị trí và nhiệm vụ của chƣơng trình. ............................................................. 57 2.1.2. Nội dung và cấu trúc chƣơng trình hóa học đại cƣơng và hóa vô cơ ở trƣờng THPT (CB và không CB). ....................................................................................... 58 2.2. Sử dụng dạy học nêu vấn đề owrrixtic trong các bài học về các khái niệm, định luật và học thuyết hóa học cơ bản. [73]. ...................................................................... 62 2.2.1. Tính lịch sử - logic của một khái niệm, định luật hay học thuyết hóa học cơ bản. ........................................................................................................................... 63 2.2.2. Quá trình nhận thức của HS theo quan điểm lịch sử - logic của khái niệm khoa học và việc áp dụng dạy học nêu vấn đề - ơrixtic. .......................................... 63 2.2.3. Quy trình dạy HS giải quyết vấn đề khi sử dụng tính lịch sử - logic của khái niệm - định luật hóa học cơ bản (KNHHCB). ......................................................... 64 2.3. Sử dụng dạy học nêu vấn đề khi nghiên cứu các nguyên tố và chất hóa học . ..... 76 2.3.1. Sử dụng dạy học nêu vấn đề - ơrixtic trong các bài học có thí nghiệm hóa học. ........................................................................................................................... 76 2.3.2. Sử dụng dạy học nêu vấn đề - ơrixtic trong các bài hóa học không có thí nghiệm...................................................................................................................... 87 2.4. Sử dụng dạy học nêu vấn đề khi nghiên cứu các bài sản xuất hóa học (SXHH). . 93 2.4.1. Vị trí và vai trò của các bài SXHH trong chƣơng trình hóa học phổ thông [77,78]. ..................................................................................................................... 93 2.4.2. Đặc điểm về nội dung và cấu trúc của các bài SXHH [127]. ........................ 94 2.4.3. Xây dựng và giải quyết các tình huống có vấn đề trong các bài SXHH [77,78]. ..................................................................................................................... 96 2.5. Sử dụng bài tập hóa học trong dạy học nêu vấn đề [80]. .................................... 102 2.5.1. Các mức độ sử dụng bài tập hóa học trong dạy học nêu vấn đề - ơrixtic. ... 102 2.5.2. Quy trình dạy học giải quyết vấn đề học tập khi sử dụng bài tập hóa học [19,113]. ................................................................................................................. 103 KẾT LUẬN CHƢƠNG II.................................................................................................. 113 CHƢƠNG 3: THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ...................................................................... 116 3.1 Mục đích thực nghiệm ......................................................................................... 116 3.2. Nhiệm vị thực nghiệm . ...................................................................................... 116 3.3.Chuẩn bị thực nghiệm . ........................................................................................ 117 3.3.1. Địa bàn thực nghiệm, giáo viên thực nghiệm. ............................................. 117 3.3.2. Đối tƣợng thực nghiệm. ............................................................................... 119 3.3.3. Các bài thực nghiêm (TN). .......................................................................... 120 3.3.4. Chuẩn bị tiến hành thực nghiệm. ................................................................. 130 3.4. Quá trình thực nghiệm sƣ phạm . ........................................................................ 130 3.4.1. Thực nghiệm thăm dò: ................................................................................. 131 3.4.2. Thực nghiệm chính thức: ............................................................................. 131 3.4.3. Kiểm tra kết quả thực nghiệm. ..................................................................... 132 3.4.4. Phân tích chất lƣợng học tập của HS qua việc kiểm tra kiến thức............... 133 3.5. Xử lý kết quả thực nghiệm . ................................................................................ 135 3.6. Phân tích kết quả thực nghiệm sƣ phạm . ........................................................... 153 3.6.1. Kết quả về mặt định lƣợng. .......................................................................... 153 3.6.2. Phân tích kết quả về mặt định tính. .............................................................. 156 KẾT LUẬN CHƢƠNG III. ............................................................................................... 164 KẾT LUẬN CHUNG VÀ KIẾN NGHỊ ................................................................................ 166 TÀI LIỆU THAM KHẢO. .................................................................................................... 170 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài . Để tiến kịp và hòa nhập với nền giáo dục trên thế giới, đồng thời phục vụ kịp thời cho sự chuyển đổi nền kinh tế của đất nƣớc từ cơ chế tập trung quan liêu bao cấp sang cơ chế thị trƣờng và mò cửa với sự quản lý của Nhà nƣớc từ nhiều năm nay, cả nƣớc ta đang tiến hành công cuộc đổi mới nền giáo dục trên các lĩnh vực: "xác định lại mục tiêu, thiết kế lại chƣơng trình, nội dung, phƣơng pháp giáo dục và đào tạo" [12]. Thông qua đó nhằm tạo ra "những con ngƣời thích ứng với nền kinh tế thị trƣờng cạnh tranh và hợp tác, có năng lực giải quyết đƣợc những vấn đề thƣờng gặp, tự tìm việc làm" [106] và có những đóng góp có ích cho đất nƣớc. Nghị quyết Hội nghị lần thứ 4 - Ban Chấp hành Trung ƣơng Đảng (BCHTW Đảng) khoá VII đã chỉ rõ: "Đổi mới phƣơng pháp dạy học ở tất cả các cấp và bậc học, kết hợp tốt học với hành, học tập với lao động sản xuất, thực nghiệm với nghiên cứu khoa học, gắn nhà trƣờng với xã hội. Áp dụng những phƣơng pháp giảng dạy hiện đại để bồi dƣỡng cho học sinh những năng lực tƣ duy sáng tạo, năng lực giải quyết vấn đề" [12]. Nghị quyết Hội nghị lần thứ 2 - BCHTW Đảng khóa VIII tiếp tục nhấn mạnh: "Đổi mới mạnh mẽ phƣơng pháp giáo dục và đào tạo, khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện nếp tƣ duy sáng tạo của ngƣời học, từng bƣớc áp dụng các phƣơng pháp tiên tiến, hiện đại vào quá trình dạy học" [11]. Những phƣơng hƣớng trên đây đặt ra cho nhà trƣờng nhiệm vụ phải giải đáp, ngoài câu hỏi "phải dạy cái gì và học cái gì?" còn câu hỏi "Dạy và học theo cách nào?" để phát triển học sinh thành những nhà chuyên môn cho tƣơng lai. Đó là những con ngƣời có suy nghĩ khái quát và sáng tạo, có khả 2 năng định hƣớng nhanh với các vấn đề khoa học, kỹ thuật và cuộc sống" [145]. Trong nhiều năm qua, nền giáo dục phổ thông đã có những đóng góp đáng kể cho đất nƣớc. Để đạt đƣợc những thành tựu đó, ngoài nội dung chƣơng trình đào tạo thì phƣơng pháp dạy học đã có những đóng góp đáng kể. Đa số các giáo viên đã chú trọng cung cấp đúng và đủ các kiến thức cơ bản trọng sách giáo khoa, rèn luyện tốt một số kỹ năng của bộ môn. Bƣớc đầu đã hình thành trong giáo viên phong trào cải tiến phƣơng pháp giảng dạy thông qua các kì thi giáo viên giỏi hàng năm. Tuy vậy vẫn còn nhiều tồn tại cần phải bàn đến. Đặc biệt là việc sử dụng các phƣơng pháp dạy học. "Về phƣơng pháp còn yếu kém. Chúng ta vẫn dùng phƣơng pháp của mấy chục năm trƣớc, thậm chí hàng nửa thế kỷ trƣớc. Về cơ bản, chƣa có một cuộc cách mạng về phƣơng pháp" [102 tr 49]. Hiện nay, trong các trƣờng phổ thông, phƣơng pháp giảng dạy phổ biến nhất vẫn là diễn giảng, thiếu sự chuẩn bị giáo án một cách nghiêm túc và đặc biệt là các thiết bị dạy học nhƣ thí nghiệm, hình vẽ, sơ đồ, mô hình, phim ảnh thì còn thiếu nhiều. Mặc dầu hàng năm các địa phƣơng có tổ chức thi giáo viên dạy giỏi, nhƣng nhiều giáo viên chỉ dựa vào kinh nghiệm truyền thống và nghệ thuật sƣ phạm cá nhân. Và điều đáng tiếc là những kinh nghiệm tốt lại ít. đƣợc nghiên cứu và phổ biến rộng rãi. Do vậy việc tiếp thu kiến thức của học sinh còn thụ động, chỉ nhớ kiến thức một cách máy móc qua bài ghi đƣợc khi thầy giáo giảng bài (có khi ghi không chính xác). Từ đó học sinh không biết vận dụng linh hoạt kiến thức để giải quyết những vấn đề có liên quan đến học tập và thực tiễn. Chúng ta biết rằng hiệu quả của việc lĩnh hội tri thức nói chung và kiến thức hóa học nói riêng phụ thuộc vào nhiều yếu tố về mục đích, nội dung, phƣơng pháp và hình thức tổ chức giảng dạy. Trong đó, bƣớc quyết định cuối