Nội dung

Phïng quèc qu¶ng-NguyÔn xu©n Tr¹ch Khai th¸c s÷a N¨ng suÊt-chÊt l−îng-vÖ sinh Nhµ xuÊt b¶n n«ng nghiÖp Phïng quèc qu¶ng-NguyÔn xu©n Tr¹ch Khai th¸c s÷a N¨ng suÊt-chÊt l−îng-vÖ sinh Nhµ xuÊt b¶n n«ng nghiÖp Hµ néi-2002 Lêi giíi thiÖu HiÖn nay ch¨n nu«i bß s÷a ë n−íc ta ®ang cã nh÷ng b−íc ph¸t triÓn m¹nh mÏ, theo tinh thÇn QuyÕt ®Þnh sè 167/2001/Q§-TTg cña Thñ t−íng ChÝnh phñ, ®Ó phÊn ®Êu ®Õn n¨m 2010 chóng ta cã 200.000 con bß s÷a vµ s¶n xuÊt ra l−îng s÷a ®¸p øng ®−îc 40% nhu cÇu tiªu dïng trong n−íc. N−íc ta ®· cã lÞch sö ch¨n nu«i bß s÷a trªn 40 n¨m nay. Tuy nhiªn ®©y vÉn lµ nghÒ míi ®èi víi ®a sè ng−êi ch¨n nu«i. Hä cßn thiÕu nhiÒu kinh nghiÖm vµ c¸c hiÓu biÕt vÒ kü thuËt, ®Æc biÖt lµ trong kh©u khai th¸c s÷a. Khai th¸c s÷a lµ mét trong nh÷ng kh©u rÊt quan träng trong ch¨n nu«i bß s÷a. Nã cã ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn n¨ng suÊt vµ chÊt l−îng s¶n phÈm. Khai th¸c s÷a kh«ng ®óng kü thuËt ch¼ng nh÷ng lµm gi¶m hiÖu qu¶ kinh tÕ ch¨n nu«i bß s÷a mµ cßn cã nguy c¬ dÉn ®Õn lµm háng bß, bß bÞ bÖnh vµ ph¶i lo¹i th¶i. Tr−íc t×nh h×nh ®ã chóng t«i cho xuÊt b¶n cuèn “Khai th¸c s÷a: n¨ng suÊt-chÊt l−îng-vÖ sinh” cña TS Phïng Quèc Qu¶ng vµ TS NguyÔn Xu©n Tr¹ch. S¸ch ®Ò cËp ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò c¬ së khoa häc cña viÖc khai th¸c s÷a còng nh− nh÷ng h−íng dÉn thùc hµnh cô thÓ. Chóng t«i tin r»ng s¸ch sÏ rÊt cã Ých vµ thiÕt thùc ®èi víi c¸c c¸n bé nghiªn cøu, c¸n bé gi¶ng d¹y vµ sinh viªn ch¨n nu«i-thó y cña c¸c tr−êng ®¹i häc, c¸c c¸n bé lµm c«ng t¸c ph¸t triÓn ch¨n nu«i còng nh− ®«ng ®¶o bµ con ch¨n nu«i bß s÷a. Tr©n träng giíi thiÖu cuèn s¸ch víi b¹n ®äc vµ mong nhËn ®−îc nh÷ng ý kiÕn ®ãng gãp ®Ó lÇn xuÊt b¶n sau cuèn s¸ch ®−îc hoµn thiÖn h¬n. NHµ XuÊt b¶n N«ng nghiÖp Ch−¬ng 1 tuyÕn s÷a vµ bÇu vó 1. TuyÕn s÷a TuyÕn s÷a (hay cßn gäi lµ tuyÕn vó) lµ c¬ quan s¶n xuÊt s÷a cña bß (H×nh 1). TuyÕn vó bao gåm m« tuyÕn vµ m« liªn kÕt, ngoµi ra cßn cã hÖ c¬, m¹ch qu¶n, l©m ba vµ thÇn kinh. H×nh 1: TuyÕn s÷a cña bß a. M« tuyÕn M« tuyÕn gåm 2 phÇn chÝnh: hÖ thèng tuyÕn bµo vµ hÖ thèng èng dÉn (H×nh 2). §ã lµ c¬ quan t¹o s÷a duy nhÊt ë bß. Sù ph¸t triÓn cña tuyÕn cã liªn quan trùc tiÕp ®Õn n¨ng suÊt s÷a. §éng m¹ch TB ph©n Xoang èng dÉn Mµng ®¸y TB c¬ biÓu m« H×nh 2: TuyÕn bµo vµ èng dÉn s÷a - TuyÕn bµo TuyÕn bµo (nang tuyÕn, bao tuyÕn) lµ ®¬n vÞ chÕ tiÕt chñ yÕu cña tuyÕn s÷a (H×nh 3). TuyÕn bµo cã sè l−îng rÊt lín (kho¶ng 80.000 tuyÕn bµo/cm3). TuyÕn bµo cã d¹ng khèi cÇu, mÆt trong ®−îc bao phñ bëi c¸c tÕ bµo biÓu m« tuyÕn (tÕ bµo tiÕt s÷a). §ã lµ tËp hîp mét tÇng tÕ bµo th−îng b× ®¬n. H×nh d¹ng tÕ bµo thay ®æi theo chu kú ph©n tiÕt s÷a. Khi ph©n tiÕt m¹nh, trong tÕ bµo tÝch tr÷ nhiÒu dÞch ph©n tiÕt. TÕ bµo cã h−íng h×nh trô cao ®Çu nhá h−íng vµo xoang tuyÕn bµo. TÕ bµo tuyÕn chøa nhiÒu h¹t mì vµ protein cã kÝch th−íc kh¸c nhau. Khi kh«ng ph©n tiÕt tÕ bµo biÓu m« tuyÕn thu hÑp l¹i. H×nh 3: CÊu t¹o tuyÕn bµo ChÝnh gi÷a mçi tuyÕn bµo cã mét xoang, gäi lµ xoang tiÕt. Xoang nµy ¨n th«ng víi èng dÉn s÷a nhá. Trong bÇu vó, tuyÕn bµo hîp l¹i víi nhau thµnh tõng chïm ng−êi ta gäi lµ chïm tuyÕn bµo hoÆc tiÓu thuú. Mçi mét phÇn t− bÇu vó ®−îc tËp hîp bëi nhiÒu chïm tuyÕn bµo vµ biÖt lËp víi nhau bëi líp ng¨n mµng treo gi÷a vµ c¸c m« liªn kÕt kh¸c. - HÖ thèng èng dÉn vµ bÓ s÷a HÖ thèng èng dÉn bao gåm hÖ thèng èng, ph©n nh¸nh theo kiÓu cµnh c©y, b¾t ®Çu lµ c¸c èng dÉn s÷a nhá xuÊt ph¸t tõ c¸c xoang tiÕt cña tuyÕn bµo (nªn cßn gäi lµ c¸c èng dÉn tuyÕn bµo). NhiÒu èng dÉn nhá tËp trung l¹i thµnh mét èng dÉn trung b×nh. NhiÒu èng dÉn trung b×nh tËp trung l¹i thµnh èng dÉn lín. NhiÒu èng dÉn lín ®æ vÒ bÓ s÷a. BÓ s÷a ®−îc ph©n ra lµm 2 phÇn, phÇn trªn gäi lµ bÓ tuyÕn, phÇn d−íi gäi lµ bÓ ®Çu vó. Giíi h¹n gi÷a 2 bÓ lµ nÕp nh¨n niªm m¹c vßng. Cuèi cïng lµ lç ®Çu vó. Cuèi cïng cña nóm vó cã c¬ th¾t ®Çu nóm vó. C¬ nµy ng¨n kh«ng cho s÷a tù ch¶y ra ngoµi. b. M« liªn kÕt M« liªn kÕt cña tuyÕn s÷a thùc hiÖn chøc n¨ng ®Þnh h×nh, b¶o vÖ c¬ giíi vµ sinh häc. Chóng bao gåm c¸c tæ chøc sau: - Da: Da bao bäc bªn ngoµi, lµ phÇn b¶o vÖ vµ hç trî sù ®Þnh h×nh cña tuyÕn. Da gi÷ cho bÇu vó g¾n chÆt vµo thµnh bông cña bß. - M« liªn kÕt máng: §©y lµ líp m« máng n»m ë phÇn n«ng kh¾p bÒ mÆt da. - M« liªn kÕt dµy: Líp m« nµy n»m s©u bªn trong líp m« liªn kÕt máng, g¾n phÇn da vµ tuyÕn thÓ b»ng sù t¹o thµnh mét líp liªn kÕt ®µn håi. - Mµng treo bªn n«ng: Líp m« liªn kÕt nµy b¾t nguån tõ khung chËu tr¶i réng xuèng phÝa d−íi bao phñ vµ n©ng ®ì phÇn bªn tuyÕn thÓ. - Mµng treo bªn s©u: B¾t ®Çu tõ khung chËu ®i xuèng phÝa d−íi vµ hç trî m« tuyÕn cña bÇu vó. - Mµng treo gi÷a: §ã lµ mµng treo kÐp, b¾t ®Çu tõ ®−êng gi÷a cña thµnh bông chia bÇu vó thµnh nöa tr¸i vµ n÷a ph¶i. Mµng nµy n©ng ®ì phÇn gi÷a cña vó chèng l¹i lùc kÐo xuèng, gi÷ bÇu vó ë vÞ trÝ c©n b»ng nÕu c¸c cÊu tróc phô trî kh¸c bÞ t¸ch rêi. - Tæ chøc liªn kÕt ®Öm: Gi÷a c¸c nang tuyÕn cã c¸c tæ chøc mì. Tæ chøc nµy cã hai chøc n¨ng: + Cã t¸c dông ®Öm nh»m tr¸nh x©y x¸t cho c¸c nang tuyÕn khi bÇu vó c¨ng s÷a vµ cã kÝch thÝch c¬ giíi bªn ngoµi lªn bÇu vó. + Cã t¸c dông gi÷ cho tuÇn hoµn m¸u l−u th«ng trong thêi kú c¨ng s÷a. c. HÖ c¬ tuyÕn vó Xung quanh c¸c nang tuyÕn cã c¬ biÓu m«. Khi c¬ nµy co bãp s÷a ®−îc ®Èy tõ nang tuyÕn vµo hÖ thèng èng dÉn ®Ó ®æ vµo bÓ s÷a. Xung quanh c¸c èng dÉn s÷a lín vµ bÓ s÷a cã hÖ thèng c¬ tr¬n. Xung quanh ®Çu vó cã hÖ c¬ vßng gäi lµ c¬ th¾t ®Çu vó. Khi c¬ biÓu m« co bãp th× c¬ tr¬n d·n vµ c¬ th¾t ®Çu vó co l¹i. Khi c¬ tr¬n co th× c¬ th¾t ®Çu vó d·n vµ s÷a ®−îc ®Èy ra ngoµi thµnh tia. d. M¹ch m¸u - HÖ thèng ®éng m¹ch HÇu hÕt m¸u cung cÊp cho bÇu vó do ®«i ®éng m¹ch ©m ngoµi. §éng m¹ch ®i tõ khoang bông, th«ng qua r·nh bÑn, chui qua èng bÑn, quanh co uèn khóc lµm cho tèc ®é dßng ch¶y cña m¸u chËm l¹i. §éng m¹ch tuyÕn s÷a lµ tiÕp tôc cña ®éng m¹ch ©m ngoµi. Khi ®Õn tuyÕn s÷a ph©n thµnh 2 nh¸nh lín lµ ®éng m¹ch tuyÕn s÷a tr−íc vµ ®éng m¹ch tuyÕn s÷a sau, mét ph©n nh¸nh nhá ®éng m¹ch d−íi da bông b¾t nguån tõ ®éng m¹ch tuyÕn s÷a tr−íc (tr−íc khi ®éng m¹ch nµy ph©n nh¸nh) cung cÊp m¸u cho phÇn tr−íc tuyÕn s÷a. §éng m¹ch ®¸y chËu b¾t nguån tõ trong x−¬ng chËu cung cÊp m¸u cho phÇn rÊt nhá phÝa sau bÇu vó. §éng m¹ch tuyÕn s÷a tr−íc, ®éng m¹ch tuyÕn s÷a sau, ®éng m¹ch d−íi da bông, ®éng m¹ch ®¸y chËu ph©n nh¸nh däc vµ ngang nhiÒu lÇn, cuèi cïng thµnh c¸c vi ti huyÕt qu¶n bao bäc dµy ®Æc quanh