Nội dung

HƯỚNG DẪN NHANH VỀ NGUỒN SỐ LIỆU VÀ SỬ DỤNG SỐ LIỆU THỐNG KÊ VỀ Báo cáo chẩn TẬP đoánTHỂ nhanh THƯƠNG LƯỢNG Bản quyền thuộc về © Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) 2018. Xuất bản lần đầu năm 2018. Ấn phẩm của Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) được công nhận bản quyền theo Nghị định 2 của Công ước Quốc tế về Bản quyền. Tuy nhiên, một số nội dung có thể trích dẫn ngắn mà không cần xin phép, với điều kiện phải ghi rõ nguồn gốc trích dẫn. Đối với quyền tái bản hoặc dịch thuật, phải được đăng ký với ILO là đại diện của cả hai Tổ chức: Bộ phận Xuất bản của ILO (Quyền và Cho phép xuất bản), Văn phòng Lao động Quốc tế, theo địa chỉ CH-1211 Geneva 22, Thụy Sĩ, hoặc qua email: rights@ilo.org. Tổ chức Lao động Quốc tế luôn khuyến khích việc đăng ký này. Thư viện, viện nghiên cứu, và những người sử dụng đã đăng ký với các tổ chức cấp quyền tái bản có thể sao chép thông tin theo giấy phép ban hành cho mục đích này. Truy cập vào trang web www.ifrro.org để biết thêm thông tin về các tổ chức cấp quyền sử dụng tại quốc gia mình. Tiêu đề: Hướng dẫn nhanh về nguồn số liệu và sử dụng số liệu thống kê về thương lượng tập thể Ngôn ngữ: Tiếng Việt ISBN : 978-92-2-133480-4 (print) 978-92-2-133481-1 (web pdf) Tài liệu này đã được xuất bản bằng tiếng Anh: Quick guide on sources and uses of Collective Bargaining Statistics (ISBN: 978-92-2-132269-6 (web pdf), Geneva, 2018 Các quy định áp dụng trong các ấn phẩm của ILO phù hợp với nguyên tắc ứng xử của Liên Hợp Quốc, và việc đưa ra các ấn phẩm không thể hiện quan điểm của ILO về tình trạng pháp lý của bất cứ quốc gia, khu vực, vùng lãnh thổ hoặc chính quyền hoặc vùng phân định biên giới nào. Việc trích dẫn một phần ấn phẩm của ILO trong các bài báo, nghiên cứu, hay tuyên bố đó là thuộc trách nhiệm của các tác giả. Việc phát hành các ấn phẩm có trích dẫn không đồng nghĩa với việc ILO chứng thực cho những quan điểm này. Ấn phẩm của ILO không phục vụ mục đích quảng cáo khi nhắc đến tên các công ty, sản phẩm và các quy trình. Tương tự, khi một công ty, sản phẩm hay quy trình không được nhắc đến trong báo cáo không có nghĩa là ILO không ủng hộ công ty, sản phẩm hay quy trình đó. Để biết thêm thông tin về các ấn phẩm và sản phẩm điện tử của ILO, vui lòng truy cập website: www.ilo.org/publns. In tại Việt Nam $ 2 x 9 @ < Mục lục Lời cảm ơn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vii 1. Giới thiệu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 2. Sự phù hợp, cách sử dụng và phạm vi thống kê TLTT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 2.1. Vai trò của TLTT trong thị trường lao động . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 2.2. Sử dụng số liệu thống kê TLTT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 2.3. Phạm vi thống kê TLTT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Các tiêu chuẩn quốc tế và thông lệ phổ biến về thống kê TLTT. . . . . . . . . . . 7 3.1. Nghị quyết về thống kê TƯLĐTT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 3.2. Các khái niệm và định nghĩa chính . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 3.3. Các chỉ số chính về TLTT. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 3.3.1. Tỉ lệ bao phủ TLTT: chỉ số thống kê chính . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 3.3.2. Các chỉ số định tính (khung pháp lý). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 3.3.2.1. Quyền thương lượng tập thể . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 3.3.2.2. Cấp TLTT. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 3.3.2.3. Mức độ điều phối thương lượng tập thể . . . . . . . . . . . . 17 3.3.2.4. Mở rộng TƯLĐTT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Các nguồn số liệu thống kê về TLTT Các nguồn số liệu thống kê về TLTT 19 4.1. Hồ sơ dữ liệu hành chính . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 4.2. Điều tra hộ gia đình (đáng chú ý nhất là điều tra lao động – việc làm) 23 4.3. Tổng điều tra và khảo sát cơ sở lao động . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 4.4. Thu thập dữ liệu đặc biệt và các nguồn khác . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 4.5. Một số cân nhắc về nguồn số liệu thống kê về TLTT. . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Những thách thức và cân nhắc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 5.1. Sự sẵn có của số liệu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 5.2. Tương thích dữ liệu giữa các nước và theo thời gian . . . . . . . . . . . . . . . . 31 5.3. Tầm quan trọng của phân tổ số liệu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 5.4. Tác động của phạm vi bao phủ của số liệu thống kê . . . . . . . . . . . . . . . . 33 5.5. Phân tích TLTT thông qua một bộ chỉ số rõ ràng và liền mạch . . . . . . . 33 3. 4. 5. iii 6. Kết luận . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 7. Tài liệu tham khảo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 iv $ 2 x 9 @ < Từ viết tắt ĐTXH Đối thoại xã hội ICSE Nghị quyết Phân loại quốc tế về Vị thế việc làm ILO Tổ chức Lao động Quốc tế NLĐ Người lao động NSDLĐ Người sử dụng lao động QHLĐ Quan hệ lao động SDG Mục tiêu Phát triển Bền vững TLTT Thương lượng tập thể TƯLĐTT Thỏa ước lao động tập thể UNECE Ủy ban Kinh tế châu Âu của Liên hợp quốc vii $ 2 x 9 @ < Lời cảm ơn Hướng dẫn nhanh này do Rosina Gammarano từ Cục Sản xuất và Phân tích Dữ liệu thuộc Tổng cục Thống kê của ILO soạn thảo dựa trên kinh nghiệm của bà trong việc tổng hợp và phân tích số liệu thống kê về Thương lượng tập thể. Chất lượng của bản thảo đầu tiên đã được cải thiện nhờ công tác biên tập của Steven Kapsos cũng như các ý kiến quý báu của John Ritchotte và hướng dẫn chung của Susan Hayter. vii $ 2 x 9 @ < 1 Giới thiệu Mục tiêu việc làm bền vững cho tất cả mọi người có nghĩa là người lao động được đảm bảo việc làm đầy đủ và hiệu quả - cũng như có khả năng tiếp cận với điều kiện sống và làm việc thỏa đáng1. Ở khía cạnh này, quan hệ lao động (QHLĐ) và đối thoại xã hội (ĐTXH) đóng vai trò quan trọng, giúp cung cấp một phương tiện rõ ràng để đảm bảo các điều kiện làm việc thỏa đáng bằng cách chính thức hóa các đối tác xã hội tham gia vào quá trình thiết lập điều kiện việc làm, đặc biệt là thông qua Thương lượng tập thể (TLTT). Công ước ILO số 154 (Công ước về TLTT, 1981) định nghĩa TLTT là “tất cả các cuộc đàm phán diễn ra giữa một bên là một người sử dụng lao động (NSDLĐ), một nhóm NSDLĐ hay một hoặc nhiều tổ chức của NSDLĐ - với bên kia là một hoặc nhiều tổ chức của người lao động (NLĐ), nhằm: (a) xác lập các điều kiện làm việc và điều khoản công việc; và/hoặc (b) điều chỉnh quan hệ giữa NSDLĐ với NLĐ; và/hoặc (c) điều chỉnh quan hệ giữa NSDLĐ hoặc tổ chức của họ với một hoặc nhiều tổ chức của NLĐ.”2 Tự do lập hội/liên kết và quyền TLTT là những nguyên tắc và quyền cơ bản trong lao động, là trung tâm của Quan hệ lao động (QHLĐ) lành mạnh và đối thoại xã hội (ĐTXH) hiệu quả. Để đánh giá tình hình thị trường lao động, hiểu rõ các xu hướng mới nhất và xác định các vấn đề chính của thị trường lao động, điều quan trọng là phải dựa vào một bộ số liệu thống kê lao động toàn diện, kịp thời và chính xác.3 Vì ĐTXH nói chung và TLTT nói riêng là các khía cạnh cơ bản của việc làm bền vững, số liệu thống kê về ĐTXH - hay chính xác hơn là số liệu thống kê về TLTT - là một phần quan trọng của thống kê lao động, là công cụ đo lường một cách hiệu quả việc làm bền vững. Tác động tiềm tàng của TLTT đối với tiền lương và các điều khoản, điều kiện làm việc khác nằm ở chỗ: để có một bức tranh đúng đắn về tình hình thị trường lao động, điều quan trọng là phải bổ sung thống kê TLTT vào các phân tích thị trường lao động. HƯỚNG DẪN NHANH VỀ NGUỒN SỐ LIỆU VÀ SỬ DỤNG SỐ LIỆU THỐNG KÊ VỀ Báo cáo chẩn TẬP đoánTHỂ nhanh THƯƠNG LƯỢNG Thống kê TLTT cho phép đánh giá mức độ mà tiền lương và các điều khoản, điều kiện làm việc được TLTT và mức độ NLĐ được bao phủ bởi các thỏa ước tập thể (TƯLĐTT). Nó tạo điều kiện so sánh khía cạnh này giữa các quốc gia, giữa các khu vực và theo thời gian. Các chỉ số TLTT có liên quan rất hữu ích trong việc theo dõi tiến độ thực hiện 1 2 3 Việc làm bền vững là một phần của Chương trình Nghị sự 2030 vì Sự phát triển Bền vững, được nêu rõ là Mục tiêu Phát triển Bền vững (SDG) 8 và cũng nằm xuyên suốt trong nhiều SDG khác. Để biết thông tin về Chương trình Việc làm Bền vững của ILO, hãy truy cập trang web: https://www.ilo.org/global/topics/decent-work/lang--en/index.htm. Để biết thông tin về Chương trình Nghị sự 2030 vì Sự phát triển Bền vững, hãy truy cập trang web: https://sustainabledevelopment.un.org/post2015/transformingourworld Bản đầy đủ của Công ước số 154 của ILO 154 (Công ước về TLTT, 1981) có tại: https://www.ilo.org/dyn/normlex/en/f?p=NORMLEXPUB:12100:0::NO::P12100_INSTRUMENT_ID:312299 Để biết thêm thông tin về các nguồn số liệu và cách sử dụng số liệu thống kê lao động, hãy tham khảo Hướng dẫn nhanh về Nguồn số liệu và Sử dụng Số liệu thống kê về Lao động của ILO, có tại: http://ilo.org/wcmsp5/groups/public/---dgreports/---stat/documents/publication/wcms_590092.pdf 1 Hướng dẫn nhanh về nguồn số liệu và sử dụng số liệu thống kê về thương lượng tập thể quyền tự do lập hội/liên kết và quyền TLTT cũng như đánh giá chất lượng của QHLĐ và vai trò của QHLĐ trong quản trị thị trường lao động. Thống kê TLTT cung cấp thông tin cho công việc của các nhà hoạch định chính sách, đối tác xã hội, nhà nghiên cứu và các cán bộ thị trường lao động khác. Tuy nhiên, việc tìm ra một cách thức đo lường TLTT thích hợp cũng đặt ra những thách thức, vì có nhiều khía cạnh khác nhau của TLTT cần được tính đến. TLTT được quyết định phần lớn bởi bối cảnh quốc gia, khung pháp lý và hệ thống QHLĐ. Do đó, một bộ dữ liệu TLTT toàn diện sẽ bao gồm cả các chỉ số thống kê và thông tin định tính về khung pháp lý tương ứng. Hơn nữa, một số vấn đề liên quan đến tính sẵn có của dữ liệu, sự đa dạng của các nguồn dữ liệu tiềm năng và sự không thống nhất của các phương pháp được sử dụng để lấy số liệu thống kê TLTT khiến đây trở thành một lĩnh vực thống kê lao động đầy thách thức. Hướng dẫn này cung cấp cái nhìn tổng quan về các khía cạnh chính của thống kê TLTT, bao gồm cả sự phù hợp và cách sử dụng những số liệu thống kê đó. Tài liệu cũng trình bày các tiêu chuẩn quốc tế về thống kê TLTT, cũng như các thông lệ phổ biến nhất ở cấp quốc tế về các chỉ số TLTT được sản xuất. Tài liệu cũng rà soát các loại nguồn số liệu thống kê TLTT tiềm năng, nhấn mạnh ưu điểm và nhược điểm của mỗi loại. Cuối cùng, tài liệu chỉ ra những thách thức chính xung quanh việc tổng hợp số liệu thống kê TLTT. Hướng dẫn này nhằm mục đích giới thiệu về thống kê TLTT, cung cấp thông tin có giá trị nhưng chưa đầy đủ. Đây là công cụ tham khảo hữu ích cho các nhà sản xuất dữ liệu mới bước vào lĩnh vực thống kê TLTT, các đối tác xã hội sử dụng những chỉ số TLTT để cung cấp thông tin cho công việc của họ, các nhà nghiên cứu, nhà phân tích thị trường lao động, sinh viên các lĩnh vực liên quan và người sử dụng dữ liệu quan tâm đến ĐTXH hoặc QHLĐ nói chung. 2 $ 2 x 9 @ < 2 Sự phù hợp, cách sử dụng và phạm vi thống kê TLTT 2.1. Vai trò của TLTT trong thị trường lao động ILO xác định việc thừa nhận hiệu quả quyền TLTT là một quyền cơ bản trong lao động, như được nêu trong Tuyên bố 1998 về các Nguyên tắc và Quyền Cơ bản trong Lao động. Theo đó, quyền phổ quát này phải được áp dụng cho tất cả NLĐ ở mọi quốc gia, dù quốc gia đó đang ở mức độ phát triển nào hoặc có mức thu nhập bao nhiêu.4 ĐTXH đóng vai trò quan trọng trong việc đạt được sự gắn kết xã hội và việc làm bền vững cho tất cả mọi người. Mối quan hệ việc làm lành mạnh sẽ có lợi cho tất cả mọi người liên quan, bao gồm NLĐ, NSDLĐ, đối tác xã hội và các chủ thể kinh tế nói chung. TLTT là một yếu tố thiết yếu của ĐTXH – là một phương tiện để các công đoàn và NSDLĐ (hoặc các tổ chức của NSDLĐ) ấn định tiền lương và thiết lập các điều khoản, điều kiện làm việc thông qua thương lượng. Tự do lập hội/liên kết cho phép NLĐ và NSDLĐ thành lập và/hoặc tham gia các tổ chức do họ tự lựa chọn để bảo vệ và cải thiện lợi ích của mình. Khi kết hợp với nhau, TLTT và tự do lập hội/liên kết thúc đẩy những thương lượng công bằng, minh bạch giữa NSDLĐ và NLĐ (và/hoặc tổ chức tương ứng của họ) và kết quả có lợi cho tất cả các bên, ngăn ngừa tranh chấp lao động và ủng hộ việc làm bền vững. TLTT có thể bao gồm nhiều vấn đề liên quan đến điều kiện làm việc, chẳng hạn như thù lao, thời gian làm việc, đặc quyền và lợi ích, an toàn và sức khỏe nghề nghiệp.5 TLTT đóng vai trò tiềm năng rất quan trọng trong thị trường lao động, và đặc biệt trong quản lý thị trường lao động. Nó có thể đóng góp đáng kể vào chất lượng việc làm, và có liên hệ tới các khía cạnh kinh tế và xã hội rộng lớn hơn, chẳng hạn như điều kiện sống và phúc lợi của NLĐ, tiêu dùng và chi tiêu, hiệu quả kinh tế và tăng năng suất, bất bình đẳng và tranh chấp lao động – cũng như nhiều khía cạnh khác. Do đó, mức độ mà TLTT chi phối các điều khoản và điều kiện việc làm của NLĐ có tác động đến kết quả của thị trường lao động ở cả cấp độ kinh tế vĩ mô và vi mô. 4 5 Để biết thêm thông tin về các Tiêu chuẩn Lao động Quốc tế về TLTT, hãy truy cập trang web: https://www.ilo.org/global/standards/subjects-covered-by-international-labour-standards/collective-bargaining/lang--en/index.htm Để biết thêm thông tin về TLTT và QHLĐ, hãy truy cập trang web: http://www.ilo.ch/global/topics/collective-bargaining-labour-relations/lang--en/index.htm 3 Hướng dẫn nhanh về nguồn số liệu và sử dụng số liệu thống kê về thương lượng tập thể 2.2. Sử dụng số liệu thống kê TLTT Do tầm quan trọng của TLTT đối với hiệu suất của thị trường lao động, kết quả kinh tế và sự gắn kết xã hội, việc có được các dữ liệu đáng tin cậy và kịp thời về TLTT để đánh giá độ bao phủ, phạm vi và các đặc điểm chính khác của TLTT là rất quan trọng. Số liệu thống kê về TLTT cung cấp thông tin về các đặc thù của hệ thống QHLĐ cũng như khung pháp lý tương ứng. Nó có thể cho phép đánh giá QHLĐ, xác định các lĩnh vực quan tâm đặc biệt trong thị trường lao động và bối cảnh kinh tế xã hội nói chung, và chỉ ra sự cần thiết phải xem xét các quy định, xây dựng các phương án cải thiện hoặc các chiến dịch nhắm vào những vấn đề nhất định. Số liệu thống kê TLTT cũng hữu ích trong việc đánh giá kết quả của các biện pháp và chính sách cụ thể được thực hiện, và có thể cho thấy sự tiến bộ hoặc suy thoái của QHLĐ và ĐTXH. Các chỉ số TLTT hợp lệ cho thấy mức độ đảm bảo các điều kiện của NLĐ thông qua thương lượng và ĐTXH, và mức độ mà chúng được quyết định chính thức. Ở khía cạnh này, chúng cũng cho thấy cả những hạn chế có thể có. Các chỉ số TLTT đáng tin cậy, phù hợp, chính xác và kịp thời là những công cụ có giá trị để hỗ trợ việc xây dựng, thực hiện chính sách và ra quyết định liên quan đến thị trường lao động. Chúng cũng rất hữu ích cho các đối tác xã hội (công đoàn, NSDLĐ và/hoặc tổ chức của NSDLĐ) đang tham gia hoặc chuẩn bị cho TLTT: những số liệu thống kê đó có thể cho thấy phạm vi và kết quả của TLTT trong quá khứ, đồng thời tạo cơ sở cho các cuộc TLTT trong tương lai. Thông tin này (dưới dạng số liệu thống kê) rất quan trọng đối với các bên thương lượng. 2.3. Phạm vi thống kê TLTT Thống kê TLTT có thể được thực hiện trên phạm vi rộng, bao gồm một loạt các chủ đề liên quan cụ thể đến TLTT, hay rộng hơn là ĐTXH, QHLĐ, thị trường lao động, bối cảnh kinh tế-xã hội và khung pháp lý. Về TLTT và cụ thể là TƯLĐTT, thống kê có thể đề cập đến mọi vấn đề liên quan mức độ bao phủ của TLTT (về số NLĐ được bao phủ, các bên liên quan, các cơ sở được bao phủ, các lĩnh vực kinh tế, khu vực địa lý được bao phủ, v.v...), định dạng thương lượng (bao gồm mức độ thương lượng, mức độ điều phối thương lượng, số bên thương lượng và đặc điểm của các bên thương lượng) cũng như đặc thù của các TƯLĐTT (ví dụ: sự tồn tại của các điều khoản mở rộng, các chủ đề được thương lượng, kết quả thương lượng và thời hạn của hiệu lực). Thống kê về định dạng QHLĐ và tình trạng ĐTXH cũng được quan tâm khi phân tích TLTT. Chúng có thể bao gồm các chỉ số về số đoàn viên công đoàn, loại đoàn viên công đoàn (NLĐ làm công ăn lương, lao động tự tạo việc làm, thất nghiệp, nghỉ hưu, sinh viên), tỷ lệ tham gia công đoàn, số lượng công đoàn và quy mô, số liên minh công đoàn và quy mô (số công đoàn liên kết với nhau và số thành viên của mỗi liên minh), số các loại hiệp hội NLĐ khác và quy mô, số lượng và thời gian đình công/bế xưởng, số NLĐ tham gia đình công/bế xưởng, số ngày không làm việc do đình công/bế xưởng - trong số các chỉ số khác. 4