Nội dung

i LỜI GIỚI THIỆU Để đáp ứng nhu cầu về tài liệu giảng dạy và học tập cho sinh viên các chuyên ngành trình độ cao đẳng; đặc biệt là yêu cầu đảm bảo và nâng cao chất lượng đào tạo; Trường Cao đẳng Thương mại chủ trương tổ chức biên soạn giáo trình, bài giảng chung các môn học, học phần đang được triển khai giảng dạy. Thực hiện chủ trương trên, Khoa Tài chính - Ngân hàng đã phân công giảng viên ThS. Nguyễn Thị Việt Châu thuộc bộ môn Thống kê biên soạn Giáo trình Phân tích hoạt động kinh doanh để dùng chung cho sinh viên các ngành: Kế toán, Quản trị kinh doanh, Kinh doanh thương mại trình độ cao đẳng, giúp cho việc giảng dạy của giảng viên và việc học tập của sinh viên được thuận lợi. Giáo trình Phân tích hoạt động kinh doanh được biên soạn dựa theo Đề cương chi tiết học phần Phân tích hoạt động kinh doanh và tham khảo các tài liệu, giáo trình của một số nguồn, tác giả trong nước. Nội dung của giáo trình bao gồm 5 chương: Chương 1. Những vấn đề chung về phân tích hoạt động kinh doanh Chương 2. Phân tích mua hàng, dự trữ và tiêu thụ hàng hóa Chương 3. Phân tích chi phí kinh doanh Chương 4. Phân tích lợi nhuận kinh doanh Chương 5. Phân tích tình hình tài chính Trong quá trình biên soạn, tác giả đã chú ý cập nhật khá đầy đủ các tài liệu có liên quan đến tháng 5 năm 2014 và đưa vào một số tình huống, ví dụ minh họa được biên soạn từ các tài liệu, báo chí và quan sát thực tiễn. Để giáo trình này đến tay người đọc, tác giả cảm ơn sự giúp đỡ, tham gia ý kiến góp ý, biên tập, sửa chữa của giảng viên bộ môn Thống kê, Hội đồng Khoa học cấp khoa và hội đồng khoa học cấp trường. Mặc dù đã rất cố gắng rất nhiều trong quá trình biên soạn, tuy nhiên giáo trình Phân tích hoạt động kinh doanh vẫn không tránh được những sai sót nhất định. Tác giả chân thành cảm ơn sự góp ý của bạn đọc để lần tái bản sau được hoàn thiện hơn. Các ý kiến tham gia xin được gửi về địa chỉ: thongke.tcnh@gmail.com Trân trọng cảm ơn! Tác giả ThS. Nguyễn Thị Việt Châu ii MỤC LỤC LỜI GIỚI THIỆU...........................................................................................................i CHƢƠNG 1. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ PHÂN TÍCH HOẠT ĐỘNG KINH DOANH………………………………………………………………………………..1 I. Khái niệm, đối tƣợng và nhiệm vụ phân tích hoạt động kinh doanh ................... 1 1. Khái niệm................................................................................................................1 2. Đối tƣợng ................................................................................................................2 3. Nhiệm vụ .................................................................................................................2 3.1. Kiểm tra và đánh giá kết quả hoạt động kinh doanh .....................................2 3.2. Xác định các nhân tố ảnh hưởng ....................................................................3 3.3. Đề xuất giải pháp nhằm khai thác tiềm năng .................................................3 3.4. Xây dựng phương án kinh doanh căn cứ vào mục tiêu đã định ...................3 II. Phƣơng pháp phân tích hoạt động kinh doanh ..................................................... 3 1. Phƣơng pháp so sánh .............................................................................................3 1.1. Nội dung ...........................................................................................................3 1.2. Điều kiện sử dụng ............................................................................................4 2. Phƣơng pháp cân đối .............................................................................................5 2.1. Nội dung ...........................................................................................................5 2.2. Điều kiện sử dụng ............................................................................................6 3. Phƣơng pháp nhân tố ............................................................................................8 3.1. Phương pháp chỉ số .........................................................................................8 3.1.1. Nội dung ......................................................................................................8 3.1.2. Điều kiện sử dụng ........................................................................................8 3.2. Phương pháp thay thế liên hoàn ...................................................................10 3.2.1. Nội dung ....................................................................................................10 3.2.2. Điều kiện sử dụng ......................................................................................11 3.3. Phương pháp chênh lệch ...............................................................................12 3.3.1. Nội dung ....................................................................................................12 3.3.2. Điều kiện sử dụng ......................................................................................13 III. Các hình thức và tổ chức công tác phân tích hoạt động kinh doanh ............... 14 1. Các hình thức phân tích hoạt động kinh doanh................................................14 1.1. Theo thời điểm phân tích ...............................................................................14 1.1.1. Phân tích trước kinh doanh .......................................................................14 1.1.2. Phân tích hiện hành ...................................................................................14 iii 1.1.3. Phân tích sau kinh doanh ..........................................................................15 1.2. Theo nội dung phân tích ................................................................................15 1.2.1. Phân tích chuyên đề ..................................................................................15 1.2.2. Phân tích toàn bộ quá trình hoạt động kinh doanh ..................................15 1.3. Theo phạm vi phân tích .................................................................................15 1.3.1. Phân tích điển hình....................................................................................15 1.3.2. Phân tích tổng thể......................................................................................15 1.4. Theo lĩnh vực và cấp quản lý .........................................................................15 1.4.1. Phân tích bên ngoài ................................................................................15 1.4.2. Phân tích bên trong ...................................................................................15 2. Tổ chức công tác phân tích hoạt động kinh doanh ...........................................15 2.1. Trình tự tiến hành công tác phân tích ..........................................................15 2.1.1. Lập kế hoạch phân tích .............................................................................15 2.1.2. Thu thập, kiểm tra và xử lý số liệu ............................................................16 2.1.3. Xây dựng hệ thống chỉ tiêu và phương pháp phân tích.............................16 2.1.4. Viết báo cáo phân tích và tổ chức hội nghị phân tích ...............................16 2.2. Tổ chức công tác phân tích hoạt động kinh doanh ......................................16 Câu hỏi ôn tập. ............................................................................................................ .17 Bài tập………………………………………………………………………………...17 Tài liệu tham khảo ....................................................................................................... 21 CHƢƠNG 2. PHÂN TÍCH MUA HÀNG, DỰ TRỮ VÀ TIÊU THỤ HÀNG HÓA…………………………………………………………………………………..22 I. Phân tích mua hàng ................................................................................................. 22 1. Mục đích và ý nghĩa phân tích ............................................................................22 1.1. Mục đích .........................................................................................................22 1.2. Ý nghĩa ............................................................................................................22 2. Nội dung phân tích ...............................................................................................23 2.1. Phân tích tình hình thực hiện mua vào theo tổng trị giá và kết cấu hàng mua ........................................................................................................................23 2.2. Phân tích tình hình thực hiện mua vào trong mối quan hệ với bán ra .......24 2.3. Phân tích tình hình thực hiện mua vào theo nguồn hàng ...........................27 II. Phân tích tình hình dự trữ hàng hóa .................................................................... 29 1. Mục đích và ý nghĩa phân tích............................................................................29 1.1. Mục đích .........................................................................................................29 1.2. Ý nghĩa ............................................................................................................29 iv 2. Nội dung phân tích ...............................................................................................30 2.1. Phân tích tình hình thực hiện dự trữ hàng hóa ...........................................30 2.2. Phân tích các nhân tố ảnh hưởng đến tình hình thực hiện dự trữ bình quân .......................................................................................................................31 III. Phân tích tình hình tiêu thụ hàng hóa ................................................................ 33 1. Mục đích và ý nghĩa phân tích ............................................................................33 1.1. Mục đích .........................................................................................................33 1.2. Ý nghĩa ............................................................................................................33 2. Nội dung phân tích ...............................................................................................34 2.1. Phân tích tình hình thực hiện bán ra theo tổng trị giá và kết cấu hàng bán ................................................................................................................................ 34 2.2. Phân tích các nhân tố ảnh hưởng đến tình hình thực hiện doanh thu bán hàng .......................................................................................................................35 2.3. Phân tích tình hình mua vào, bán ra trong mối quan hệ với xác định kết quả..........................................................................................................................37 Câu hỏi ôn tập. ............................................................................................................. 39 Bài tập...........................................................................................................................40 Tài liệu tham khảo ....................................................................................................... 44 CHƢƠNG 3. PHÂN TÍCH CHI PHÍ KINH DOANH ............................................. 45 I. Mục đích, ý nghĩa và các chỉ tiêu phân tích chi phí kinh doanh ........................ 45 1. Mục đích ...............................................................................................................45 1.1. Khái niệm chi phí kinh doanh .......................................................................45 1.2. Phân loại chi phí kinh doanh ........................................................................45 1. 3. Mục đích phân tích chi phí kinh doanh .......................................................46 2. Ý nghĩa ..................................................................................................................46 3. Các chỉ tiêu phân tích ..........................................................................................46 3.1. Tổng chi phí kinh doanh ................................................................................46 3.2. Tỷ suất chi phí kinh doanh ............................................................................46 3.3. Mức độ giảm (tăng) tỷ suất chi phí kinh doanh ...........................................47 3.4. Tốc độ giảm (tăng) tỷ suất chi phí kinh doanh .............................................47 3.5. Mức tiết kiệm (vượt chi) chi phí kinh doanh ................................................47 II. Nội dung phân tích ................................................................................................. 48 1. Phân tích biến động của chi phí trong mối quan hệ với doanh thu ................48 2. Phân tích thực hiện chi phí kinh doanh theo các yếu tố chi phí ......................51 3. Phân tích một số khoản mục chi phí chủ yếu trong doanh nghiệp .................53 3.1. Phân tích chi phí tiền lương ..........................................................................53 v 3.2. Phân tích chi phí trả lãi tiền vay ...................................................................56 Câu hỏi ôn tập. ............................................................................................................. 58 Bài tập………………………………………………………………………………...58 Tài liệu tham khảo ....................................................................................................... 61 CHƢƠNG 4. PHÂN TÍCH LỢI NHUẬN KINH DOANH ..................................... 62 I. Mục đích, ý nghĩa và các chỉ tiêu phân tích lợi nhuận kinh doanh.................... 62 1. Mục đích ...............................................................................................................62 1.1. Khái niệm lợi nhuận kinh doanh ..................................................................62 1.2. Phân loại lợi nhuận kinh doanh ...................................................................62 1. 3. Mục đích phân tích lợi nhuận kinh doanh ..................................................63 2. Ý nghĩa ..................................................................................................................63 3. Các chỉ tiêu phân tích ..........................................................................................63 3.1. Tổng lợi nhuận kinh doanh ...........................................................................63 3.2. Tỷ suất lợi nhuận kinh doanh .......................................................................63 II. Nội dung phân tích ................................................................................................. 64 1. Phân tích chung tình hình thực hiện lợi nhuận kinh doanh theo các hoạt động ...........................................................................................................................64 2. Phân tích tình hình thực hiện lợi nhuận kinh doanh .......................................65 3. Phân tích các nhân tố ảnh hƣởng đến tình hình thực hiện lợi nhuận tiêu thụ hàng hóa ....................................................................................................................68 Câu hỏi ôn tập. ............................................................................................................. 69 Bài tập...........................................................................................................................70 Tài liệu tham khảo ....................................................................................................... 72 CHƢƠNG 5. PHÂN TÍCH TÌNH HÌNH TÀI CHÍNH ........................................... 73 I. Mục đích, ý nghĩa và nguồn tài liệu sử dụng trong phân tích tình hình tài chính…………………………………………………………………………………..73 1. Mục đích ...............................................................................................................73 2. Ý nghĩa ..................................................................................................................73 3. Nguồn tài liệu sử dụng .........................................................................................74 3.1 Bảng cân đối kế toán .......................................................................................75 3.2. Báo cáo kết quả kinh doanh ..........................................................................80 II. Nội dung phân tích ................................................................................................. 82 1. Phân tích khái quát tình hình tài chính .............................................................82 1.1. Phân tích cấu trúc tài sản ..............................................................................82 1.2. Phân tích cấu trúc nguồn vốn .......................................................................85 vi 2. Phân tích các hệ số tài chính chủ yếu .................................................................89 2.1. Phân tích các hệ số thanh toán .....................................................................89 2.1.1. Hệ số thanh toán tổng quát ......................................................................89 2.1.2. Hệ số thanh toán ngắn hạn .......................................................................90 2.1.3. Hệ số thanh toán nhanh ............................................................................90 2.2. Phân tích tốc độ luân chuyển vốn .................................................................92 2.2.1. Phân tích tốc độ luân chuyển tổng tài sản ................................................92 2.2.2. Phân tích tốc độ luân chuyển tài sản dài hạn ...........................................93 2.2.3. Phân tích tốc độ luân chuyển tài sản ngắn hạn ........................................94 2.3. Phân tích các hệ số sinh lợi ...........................................................................96 2.3.1. Phân tích hệ số lợi nhuận trên doanh thu .................................................96 2.3.2. Phân tích hệ số lợi nhuận trên tài sản ......................................................96 2.3.3. Phân tích hệ số lợi nhuận trên vốn chủ sở hữu .........................................98 Câu hỏi ôn tập. ........................................................................................................... 100 Bài tập……………………………………………………………………………….101 Tài liệu tham khảo ..................................................................................................... 106 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................. 107 vii CHƢƠNG 1 NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ PHÂN TÍCH HOẠT ĐỘNG KINH DOANH Mục tiêu Chương này trình bày những vấn đề cơ bản về: - Khái niệm, đối tượng và nhiệm vụ phân tích hoạt động kinh doanh; - Phương pháp phân tích hoạt động kinh doanh; - Các hình thức và tổ chức công tác phân tích hoạt động kinh doanh. Nội dung I. Khái niệm, đối tƣợng và nhiệm vụ phân tích hoạt động kinh doanh 1. Khái niệm Trong xã hội tồn tại nhiều hoạt động như hoạt động kinh tế, chính trị, văn hoá, quân sự... Hoạt động kinh tế là hoạt động chủ yếu, có vai trò quyết định sự tồn tại và phát triển của các hoạt động khác. Hoạt động kinh tế là những hoạt động có ý thức nhằm tạo ra những sản phẩm dịch vụ đem lại lợi ích kinh tế nhất định. Hoạt động kinh doanh là hoạt động kinh tế khi việc tổ chức thực hiện hoạt động đó nhằm mục đích tìm kiếm lợi nhuận. Trong hoạt động kinh doanh, con người luôn hướng tới mục tiêu đạt được kết quả và hiệu quả cao nhất. Muốn vậy, phải nhận thức đúng đắn, đầy đủ và toàn diện các hiện tượng, các quá trình và yếu tố xảy ra trong hoạt động. Để làm được những vấn đề đó không thể không sử dụng công cụ phân tích. Phân tích hiểu theo nghĩa chung nhất là sự chia nhỏ sự vật, hiện tượng trong mối quan hệ hữu cơ giữa các bộ phận cấu thành của sự vật hiện tượng đó. Phân tích hoạt động kinh doanh là việc phân chia các hiện tượng, các quá trình và các kết quả hoạt động kinh doanh thành nhiều bộ phận cấu thành, trên cơ sở đó dùng các phương pháp liên hệ, so sánh, đối chiếu và tổng hợp nhằm rút ra tính quy luật và xu hướng phát triển của các hiện tượng nghiên cứu1. Phân tích hoạt động kinh doanh gắn liền với các hoạt động kinh doanh của con người. Nhưng lúc ban đầu nó chỉ là những phép cộng trừ đơn giản và được tiến hành ngay trong công tác hạch toán. Khi hoạt động kinh doanh phát triển, yêu cầu quản lý kinh doanh ngày càng cao và phức tạp thì phân tích hoạt động kinh doanh cũng ngày càng phát triển để đáp ứng yêu cầu đó. Từ chỗ đơn giản chỉ là phân tích lỗ lãi của từng thương vụ, về sau phát triển phân tích các yếu tố hoạt động kinh doanh và lỗ lãi của từng đơn vị, bộ phận hoạt động kinh doanh, đến nay việc phân tích hoạt động kinh doanh được thực hiện không chỉ trong phạm vi doanh nghiệp mà đã mở rộng đến vùng kinh tế, toàn bộ nền kinh tế. 1 Trường Đại học Kinh tế Quốc dân, (2001), Giáo trình Phân tích hoạt động kinh doanh, NXB Thống kê, trang 5 1 Như vậy, phân tích hoạt động kinh doanh đã hình thành như một hoạt động độc lập với hệ thống lý luận độc lập và trở thành môn khoa học độc lập. Hoạt động kinh doanh luôn được tiến hành thường xuyên liên tục rất phong phú và phức tạp. Muốn thấy được một cách đầy đủ sự phát triển của các hiện tượng, quá trình kinh doanh, từ đó thấy được thực chất hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp, phải đi sâu nghiên cứu kết quả và mối quan hệ qua lại của các số liệu, tài liệu bằng những phương pháp khoa học. Đó là những phương pháp nhận biết các hoạt động thực tế, các hiện tượng, các quá trình trong mối liên hệ trực tiếp với nhận thức và sự tiếp nhận chủ động của con người, trên cơ sở đó đánh giá tình hình hoạt động kinh doanh, tìm nguyên nhân, đề ra những giải pháp và biện pháp khai thác có hiệu quả mọi năng lực hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp. 2. Đối tƣợng Đối tượng của phân tích hoạt động kinh doanh là các hiện tượng, quá trình và kết quả hoạt động sản xuất kinh doanh của một doanh nghiệp2. Khi phân tích cần lượng hoá những tác động đến kết quả kinh doanh, đó là những yếu tố của quá trình cung cấp, sản xuất, tiêu thụ và mua bán hàng hoá, thuộc lĩnh vực sản xuất, thương mại, dịch vụ. Đồng thời cũng cần phải nghiên cứu tình hình sử dụng các nguồn lực: vốn, vật tư, lao động và đất đai; những nhân tố nội tại của doanh nghiệp hoặc khách quan từ phía thị trường và môi trường kinh doanh, đã trực tiếp ảnh hưởng đến kết quả cũng như hiệu quả hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp. Do vậy, quá trình và kết quả hoạt động kinh doanh phải được lượng hoá cụ thể thành các chỉ tiêu kinh tế và phân tích cần hướng đến việc thực hiện các chỉ tiêu đó để đánh giá. Ví dụ 1.1. Khi phân tích các nhân tố tác động đến doanh thu bán hàng, có phương trình phân tích: Doanh thu bán hàng = Khối lượng hàng bán x Đơn giá bán Đối tượng phân tích ở đây là chỉ tiêu doanh thu bán hàng có hai nhân tố tác động là khối lượng hàng bán và giá bán. Việc thực hiện kế hoạch của đối tượng phân tích sẽ tùy thuộc vào việc thực hiện kế hoạch của hai nhân tố tác động trên. 3. Nhiệm vụ 3.1. Kiểm tra và đánh giá kết quả hoạt động kinh doanh Nhiệm vụ trước tiên của phân tích hoạt động kinh doanh là đánh giá và kiểm tra khái quát giữa kết quả kinh doanh đạt được trong kỳ so với kỳ trước để khẳng định tính đúng đắn và khoa học của chỉ tiêu đã xây dựng trên một số mặt chủ yếu của quá trình hoạt động kinh doanh. Ngoài quá trình đánh giá trên khi phân tích cần xem xét đánh giá tình hình chấp hành các quy định trên cơ sở pháp lý, luật pháp trong nước và quốc tế. Thông qua quá trình kiểm tra, đánh giá ta có được cơ sở định hướng để nghiên cứu sâu hơn ở các bước tiếp theo, làm rõ các vấn đề cần quan tâm. 2 PGS.TS Trần Thế Dũng, (2009), Phân tích hoạt động kinh tế doanh nghiệp thương mại- dịch vụ, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, trang 14 2 3.2. Xác định các nhân tố ảnh hưởng Biến động của các chỉ tiêu là do ảnh hưởng trực tiếp của các nhân tố tác động tới đối tượng phân tích, do đó phải lượng hoá được mức độ ảnh hưởng của từng nhân tố tới đối tượng phân tích và những nguyên nhân tác động. Ví dụ, khi nghiên cứu chỉ tiêu doanh thu các nhân tố làm cho doanh thu thay đổi như: sản lượng dịch vụ, chính sách giá thay đổi…Các nguyên nhân ảnh hưởng tới sản lượng dịch vụ có thể là nhu cầu của khách hàng tăng, có thể là do số lượng dịch vụ tăng, có thể là việc đáp ứng tốt hơn nhu cầu của khách hàng do công nghệ phát triển, có thể do doanh nghiệp đầu tư thêm trang thiết bị để mở rộng sản xuất... Còn nhân tố giá thay đổi, có thể là do chính sách của nhà nước, sự lựa chọn mức cước phí của ngành trong khung nhà nước quy định thay đổi... 3.3. Đề xuất giải pháp nhằm khai thác tiềm năng Phân tích hoạt động kinh doanh không chỉ đánh giá kết quả, hay xác định các nhân tố ảnh hưởng và các nguyên nhân mà trên cơ sở đó phát hiện ra các tiềm năng cần phải khai thác và những khâu còn yếu kém tồn tại, nhằm đề ra các giải pháp, biện pháp phát huy hết thế mạnh, khắc phục những tồn tại của doanh nghiệp. 3.4. Xây dựng phương án kinh doanh căn cứ vào mục tiêu đã định Quá trình kiểm tra và đánh giá kết quả hoạt động kinh doanh giúp doanh nghiệp biết được tiến độ thực hiện, những nguyên nhân sai lệch xảy ra, ngoài ra còn giúp cho doanh nghiệp phát hiện những thay đổi có thể xảy ra tiếp theo. Nếu kiểm tra và đánh giá đúng đắn sẽ giúp cho doanh nghiệp điều chỉnh kế hoạch cho phù hợp và đề ra các giải pháp tiến hành trong tương lai. Định kỳ doanh nghiệp phải tiến hành kiểm tra và đánh giá hoạt động kinh doanh trên tất cả các góc độ, đồng thời căn cứ vào điều kiện tác động của môi trường bên ngoài hiện tại và tương lai để xác định vị trí của doanh nghiệp trên thị trường để định hướng, để xây dựng chiến lược kinh doanh phù hợp. Nhiệm vụ của phân tích nhằm xem xét, dự báo sự phát triển của doanh nghiệp trong tương lai, hoạch định các mục tiêu kinh doanh của doanh nghiệp trong nền kinh tế thị trường. II. Phƣơng pháp phân tích hoạt động kinh doanh 1. Phƣơng pháp so sánh 1.1. Nội dung Nội dung của phương pháp này là tiến hành so sánh đối chiếu các chỉ tiêu phản ánh hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp (chỉ tiêu phản ánh kết quả hoạt động kinh doanh; chỉ tiêu phản ánh điều kiện hoạt động kinh doanh và chỉ tiêu hiệu quả hoạt động kinh doanh). Tùy theo yêu cầu, mục đích, tùy theo nguồn số liệu và tài liệu phân tích mà sử dụng số liệu chỉ tiêu phân tích khác nhau. Phương pháp so sánh được sử dụng rộng rãi và là một trong những phương pháp chủ yếu dùng để phân tích hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp. Phương pháp so sánh đã được phát triển và đúc kết thành lý luận một cách có hệ thống trong môn phân tích hoạt động kinh doanh. Để thuận tiện cho việc sử dụng phương pháp so sánh, khi thực hiện phân tích thường dùng bảng phân tích. 3