Nội dung

§¹i häc HuÕ Trung t©m ®µo t¹o tõ xa P G S . V − ¬ n g h÷ u l Ô Gi¸o tr×nh Ng÷ ¢m TiÕng TInh ViÖt gi¶n (S¸ch dïng cho hÖ ®µo t¹o Tõ xa) Nhµ xuÊt b¶n §¹i häc s− ph¹m Môc L ôc Trang C h − ¬ ng I : n g ÷ © m v µ n g ÷ © m I.¢ m th a n h c ñ a n g « n n g ÷ I I .C ¬ s ë c ñ a n g ÷ © m III.K h o a h ä c v Ò n g ÷ © m h ä c 3 5 8 C h − ¬ ng I I : c ¸c ® ¬ n v Þ n g ÷ © m I .C ¸ c I I .C ¸ III.¢ IV .¢ ® ¬ n v Þ ® o ¹ n tÝn h c ® ¬ n v Þ s iª u ® o ¹ n tÝn h m tiÕ t m v Þ V .Q u a n n iÖ m © m v Þ h ä c v Ò c ¸ c ® ¬ n v Þ s iª u ® o ¹ n tÝn h V I.¢ m tiÕ t x Ð t th e o q u a n ® iÓ m © m v Þ h ä c C h − ¬ ng I I I : I.T Ýn h I I .C Ê u III.S è © m ® ¬ n t¹ o l− î n t iÕ t t iÕ n g v iÖ t lË p c ñ a © m tiÕ t tiÕ n g V iÖ t © m tiÕ t g © m tiÕ t C h − ¬ ng I V : h Ö t h è n g n g ÷ © m I.¢ m ® Ç u I I .¢ m ® Ö m III.¢ m c h Ýn h IV .¢ m c u è i V .T h a n h ® iÖ u V I.T rä n g © m V I I .N g ÷ ® iÖ u t iÕ n g v iÖ t C h − ¬ ng V : h i Ö n t − î n g b i Õ n © m I.B iÕ n © I I .B iÕ n III.B iÕ n IV .N g u m tr o n g © m lÞc h © m v ¨ n y ª n n h © n g ÷ l− u sö h o ¸ n b iÕ n © m 11 19 23 25 27 28 31 33 36 38 40 40 43 45 49 51 54 55 58 58 C h − ¬ ng V I : v Ên ® Ò c h Ý n h © m I .K h ¸ i n iÖ m c h u n g v Ò c h Ýn h © m I I .V Ê n ® Ò c h Ýn h © m c ñ a tiÕ n g V iÖ t h iÖ n ® ¹ i 61 62 I .K h ¸ i n iÖ m v Ò c h ÷ v iÕ t I I .C h ÷ v iÕ t c ñ a tiÕ n g V iÖ t III.V Ê n ® Ò c h Ýn h t¶ 66 72 75 C h − ¬ ng V I I : c h ÷ v i Õ t 2 Ch−¬ng I Ng÷ ©m vµ ng÷ ©m häc I . © m tha nh cñ a ng « n ng ÷ 1. ¢ m t h a n h –c h Ê t liÖ u t Ê t y Õ u c ñ a n g « n n g ÷ “ H Ç u h Õ t c ¸ c lo µ i ® é n g v Ë t ® Ò u s ö d ô n g © m th a n h d o m ×n h t¹ o ra lµ m v í i ® å n g l o ¹ i . K h o a © m s i n h h ä c ® P c h ø n g m i n h ® i Ò u ® ã .” 1 © m p h − ¬ n g tiÖ n g ia o tiÕ p L o µ i n g − ê i c ò n g v Ë y .D o n h ÷ n g ® iÒ u k iÖ n tù n h iª n , n g « n n g ÷ c ñ a n h © n lo ¹ i ® P p h ¶ i c h ä n lÊ y th a n h ® Ó lµ m c h Ê t liÖ u tru y Ò n ® ¹ t tÝn h iÖ u c ñ a m ×n h . V Ë y , n g « n n g ÷ tr − í c h Õ t lµ n g « n n g ÷ © m th a n h , n g « n n g ÷ th µ n h tiÕ n g ; v µ © m liÖ u ® Ç u tiª n , lµ m Æ t v Ë t c h Ê t k h « n g th Ó t¸ c h r ê i c ñ a m ä i n g « n n g ÷ . th a n h lµ c h Ê t N g o µ i n g « n n g ÷ th µ n h tiÕ n g , c o n n g − ê i c ß n s ö d ô n g c ¸ c p h − ¬ n g p h ¸ p k h ¸ c ® Ó g ia o tiÕ p , d ù a v µ o c ¸ c g i¸ c q u a n c ñ a m ×n h .V Ò m Æ t lÝ th u y Õ t, b Ê t c ø g i¸ c q u a n n µ o c ò n g c ã th Ó d ï n g c h o m ô c ® Ýc h ® ã .N h − n g v Þ g i¸ c v µ k h ø u g i¸ c k h ã c ã th Ó tiÖ n lî i ® − î c , x ó c g i¸ c c ã k h ¶ n ¨ n g h ¬ n : h Ö th è n g c h ÷ B ra ille c h o n g − ê i m ï lµ m é t p h − ¬ n g tiÖ n h iÖ n th ù c ® P g ió p c h o h ä c ã th Ó “ ® ä c ” b » n g c ¸ c h rµ ® Ç u n g ã n ta y lª n n h ÷ n g h ×n h th ï v µ n h ÷ n g d Ê u c h Ê m n æ i trª n tra n g s ¸ c h .H iÖ n n a y , n g − ê i ta ® a n g tiÕ n h µ n h th Ý n g h iÖ m s ö d ô n g c ¶ m g i¸ c v Ò s ø c Ð p ® Ó lµ m p h − ¬ n g tiÖ n tru y Ò n ® ¹ t n g « n n g ÷ v µ ® ¹ t ® − î c m é t s è t h µ n h c « n g v í i c ¸ i g ä i l µ “ b a o t a y n g h e ” ( h e a r i n g g l o v e ) 2. T h Þ g i¸ c v µ th Ýn h g i¸ c ® ã n g v a i trß q u a n trä n g h ¬ n .C ¸ c tÝn h iÖ u th Þ g i¸ c (tra n h ¶ n h , c ê , ® Ì n x a n h , ® Ì n ® á , c ¸ c b ¶ n g c h Ø ® − ê n g , c ö c h Ø , ...) ® P v µ ® a n g ® − î c s ö d ô n g t h a y t h Õ c h o n g « n n g ÷ tro n g m é t s è tr− ê n g h î p .C ¸ c tÝn h iÖ u th Ýn h g i¸ c k h ¸ c n g o µ i n g « n n g ÷ (tiÕ n g trè n g , tiÕ n g c h u « n g , t i Õ n g k Î n g , t i Õ n g c ß i b ¸ o ® é n g , ...) c ò n g g ã p p h Ç n t r u y Ò n ® ¹ t t h « n g t i n c ñ a c o n n g − ê i . C ã m é t s è tr − ê n g h î p , ® Æ c b iÖ t lµ tiÕ n g tr è n g , ® P ® − î c c ¸ c b é l¹ c ë c h © u P h i d ï n g ® Ó tr u y Ò n ® i n h ÷ n g th « n g tin n h iÒ u k h i rÊ t p h ø c t¹ p v µ tÕ n h Þ g Ç n n h − n g « n n g ÷ tù n h iª n .T u y n h iª n , tÊ t c ¶ c ¸ c p h − ¬ n g tiÖ n ® ã c h Ø ® − î c s ö d ô n g th a y c h o n g « n n g ÷ k h i c o n n g − ê i k h « n g m u è n h a y k h « n g th Ó s ö d ô n g c h Ýn h n g « n n g ÷ ; v µ râ rµ n g lµ tÊ t c ¶ c ¸ c p h − ¬ n g tiÖ n ® ã ® Ò u k h « n g th Ó n µ o tiÖ n lî i, ® Ç y ® ñ b » n g © m th a n h c ñ a n g « n n g ÷ .¢ m th a n h c h ¼ n g n h ÷ n g lµ c h Ê t liÖ u tÊ t y Õ u m µ c ß n lµ c h Ê t liÖ u tè t n h Ê t ® Ó x © y d ù n g n g « n n g ÷ c ñ a lo µ i n g − ê i. 2. M è i q u a n h Ö g i ÷ a © m ¢ m ® ù n g m n g − ê i n th a n h h C h Ø k h i m í i h iÖ th a é t n ã i m ç n ® n µ o n ra n h é i é t é n ta v í th a n h v µ ý n g h Üa tù n ã v µ m é t m ×n h n ã k h « n g th Ó t¹ o n ª n d u n g ý n g h Üa th × m í i trë th µ n h tÝn h iÖ u n g « n n g ÷ x a l¹ m µ ta c h − a b iÕ t, ta c ã c ¶ m v « n g h Ü a ...; t r o n g t r − ê n g h î p n µ y , ® è i v í n ¾ m ® − î c c h u ç i © m th a n h ® ã d iÔ n ® ¹ t ý n i t− c ¸ c h lµ tÝn h iÖ u n g « n n g ÷ , lµ n g ÷ © m . n g « n n g « n t− ë n g i ta , ® g h Üa g n g ÷ .C n g ÷ , tr p h ¸ t n ã k h « n × th × k h ¸ i v á v Ë ë th µ n h g « n c ñ a g p h ¶ i lµ i Ê y , n h ÷ t c h Ê t Ê y p h ¶ i c h ø a n g ÷ © m .N g h e m é t h ä lµ m é t c h u ç i © m tÝn h iÖ u n g « n n g ÷ . n g tiÕ n g “ x × x å ” ® ã N h − v Ë y , © m v µ n g h Üa lµ h a i m Æ t k h « n g th Ó th iÕ u ® − î c v µ c ï n g g ¾ n b ã v í i n h a u c h Æ t c h Ï tro n g tÝn h iÖ u n g « n n g ÷ : “ N g « n n g ÷ c ã th Ó s o s ¸ n h n h − tê g iÊ y ; ý t− ë n g lµ tra n g m Æ t, © m th a n h lµ t r a n g s a u . C ¾ t t ê g i Ê y , t a k h « n g t h Ó c h Ø c ¾ t t r a n g m Æ t m µ k h « n g ® å n g t h ê i c ¾ t t r a n g s a u .” 3 M « r« d « p V . m ¢ sinh häc lÝ thó. N X B K H K T , H µ N é i , 1 9 8 7 , t r . 1 2 , 2 3 4 . A b e r c r o m b i e D . E le me mts o f G e ne r a l L ing u istics. E d i n b u r g h U n i v e r s i t y P r e s s , L o n d o n , 1 9 7 7 , t r . 3 . 3 S a u s s u r e F . d e . C o u s d e L ing u istiq u e g Ð ne v a le . P a y o t , P a r i s , 1 9 4 6 , p . 1 5 7 . 1 2 3 (D Ü n h iª n c ã tr− ê n g h î p , n g − ê i ta c h Ø d ï lµ d ï n g © m th a n h m µ k h « n g q u a n t© m tí i ý c a k h ó c n − í c n g o µ i m µ c h ¼ n g h iÓ u g × v Ò ý n tí i © m th a n h , n h − tr− ê n g h î p c ô P h a n B é i ® é n g c h Ýn h trÞ N h Ë t B ¶ n ; ló c ® ã c ¸ c h p h ¸ t © h a y tiÕ n g H ¸ n N h Ë t ® P b Þ b á q u a .D É u s a o , n g ÷ ). H a i m Æ t © m v µ n g n g ÷ th Ë t k h ã t¸ c h rê i © § © y l µ nh µ ga, c h ó n g k h « n g n g h Ü m é t c h ó t g v Ê n ® Ò sa u ® © y . m h Üa k v µ ta c h × h Õ t Õ t h n g h Ø l¾ n ® Õ n î p Üa g ý v í c ñ a n g h n g h i n h tÝn e ® Üa c n g m é t tro n g h a i n g h Üa , n h − tr− ê n g g h Üa c ñ a lê i c a .H C h © u d ï n g c h ÷ H m c ñ a tiÕ n g Q u a n sö d ô n g m é t m Æ t a u m h iÖ u − î c r ñ a n ã é t n g iª n .M c ¸ « n g è c h rÊ t n g ÷ m c ¸ i p h i q u a n m Æ t h î p o Æ c ¸ n th o n h − ® ã c ñ a tÝn h iÖ u n g « n n g ÷ .H o Æ c m é t s è n g − ê i c ã th Ó h ¸ t n h ÷ n g lµ d ï n g ý n g h Üa m µ k h « n g ® Ó ý ® Ó “ b ó t ® µ m ” v í i c ¸ c n h µ h o ¹ t ¹ i c ò n g n h − c ñ a tiÕ n g H ¸ n V iÖ t v Ë y c h − a p h ¶ i lµ s ö d ô n g n g « n k h ¨ n g k h Ýt, c h o Ñ ® Î .N g h e m é t Ç n © m th a n h c ñ a h Ö © m n g h Üa c µ n n ª n ® è i v í i n g − ê i c © u n ã i, c h ¼ n g h ¹ n c © u ® ã m µ tro n g tr g n æ i b Ë t k h i ta x Ð t b ¶ n n h − Ý ã c ® Õ n 3. H a i d ¹ n g t å n t ¹ i c ñ a n g ÷ © m K h i h a i n g − ê i g ia o tiÕ p v í i n h a u b » n g n g « n n g ÷ , sù h iÓ u b iÕ t lÉ n n h a u c ã ® − î c lµ n h ê n g ÷ © m tå n t¹ i d − í i h a i d ¹ n g : –N h ÷ n g lµ n s ã n g © m ta i n g − ê i n g h e ; –ëtro n g t− î n g © m th a n m é t q u ¸ tr×n h h iÖ u n g « n n g ÷ th a n h th ù c tÕ ® − î c tru y Ò n ® i tro n g k h « n g g ia n tõ m iÖ n g n g − ê i n ã i ® Õ n ta i n g − ê i n g h e , © m th a n h th ù c tÕ ® ã s Ï g © y r a m é t c ¶ m x ó c th Ýn h g i¸ c h a y lµ m é t Ê n h . Ên t − î n g n µ y t r u y Ò n ® i t h e o n h ÷ n g d © y t h Ç n k i n h ® Õ n v á n P o v µ ë ® © y d i Ô n r a t© m s in h lÝ k Õ t h î p Ê n t− î n g © m th a n h ® ã v í i m é t k h ¸ i n iÖ m , lµ m th µ n h m é t tÝn . § Õ n l− î t n g − ê i n g h e ® ã n g v a i tr ß n g − ê i n ã i th × q u ¸ tr×n h tr ª n ® © y c ò n g d iÔ n r a th e o ® ó n g c o n ® − ê n g n h − th Õ .T a c ã th Ó tã m t¾ t b » n g l− î c ® å s a u ® © y : Ên l¹ i n h ÷ n h ÷ n g v Ê n ® Ò d ù a c h ó n g « C ã t− n g n Ð th V × t− v µ o © n g .K n n g ÷ th Ó n ã î n n t k u é g © m Ð t c ¬ h ¸ c c c p h ¹ d u y th h i t− , m µ i, k h m v µ a n h d u ta i ta th a n h b ¶ n n ñ a © m m v i k n g v y , v É t− ® P lo ¹ i b á ra k h á i n ã n h ÷ n g c h i tiÕ t k h « n g c Ç n th iÕ t c h o g ia o tiÕ p , c h Ø g i÷ h Ê t, ® ñ ® ¶ m b ¶ o c h o v iÖ c tri n h Ë n . ( D Ü n h iª n , ® iÒ u n µ y k h « n g c ã n g h Üa lµ th a n h lµ v « n g h Üa v µ k h « n g ® − î c s ö d ô n g tro n g lê i n ã i; n h − n g ® © y lµ m é t h ¸ c ). « n n g ÷ è n c ã c k h « n g n sö d ô d u y c h h Ç u n h − ñ a c ¸ c n p h ¶ i ta n g n g « n Ýn h lµ ló k g « c h n c h « n g n n g Ø v Ë n g ÷ ë ta tù th Ó ÷ , n d ô d ¹ n n ã i t¸ ã i n g g v í c h rê i n h a u ® ó n g h ¬ n , n h ÷ n g “ t− tå n t¹ i ® Æ c i m ×n h . , c h o n ta p h ¶ i t− ë n g b iÖ t c ñ ª n k h i ta d ù a v µ o tr Ç n tr u å a n ã lµ c su Ê n n g ¸ c y n t− î ” m Ê n g h n g µ t− Ü, ta © m k h « î n g c ò th n g © m n g p h ¶ i a n h c ñ a c Ç n tí i th a n h . C ò n g c Ç n n h Ê n m ¹ n h lµ k h « n g n h ÷ n g tro n g q u ¸ tr ×n h g ia o tiÕ p b ×n h th − ê n g , ta p h ¶ i s ö d ô n g c ¸ c © m th a n h th ù c tÕ , m µ c ¶ k h i t− d u y , n Õ u m u è n t− d u y h o ¹ t ® é n g th u Ë n lî i th × ta c ò n g c Ç n p h ¶ i b é c lé c ¸ c ý n g h Ü th µ n h lê i n ã i c ô th Ó , n g h Üa lµ c h u y Ó n ® æ i c ¸ c Ê n t− î n g © m th a n h tru y Ò n ® ¹ t t− t− ë n g 4 th µ n h © m II. C ¬ th a n h th ù c tÕ h iÖ n th ù c . N g ÷ © m ¢ m v Ë t (tro n h ÷ 1. C ¢ m lµ k th Ó n ¢ m n g n n g m së cñ a ng ÷ © m d ù a tr ª n c ¬ s ë tù n h iª n ( v Ë t lÝ v µ s in h lÝ) v µ c ¬ s ë x P h é i. ¬ s ë v Ë t lÝ ( © m h ä c th a n h c ñ a n g « n n g Õ t q u ¶ c ñ a sù c h Ê n µ o ® ã . ® − î c tru y Ò n ® i tro n h ÷ n g m « i tr− ê n g k « i tr − ê n g ® ã ) . ) ÷ c ò n g lµ m é t tro n g n h ÷ n g lo ¹ i © m m µ ta n g h e th Ê y tro n g tù n h iª n . ® é n g c ñ a c ¸ c p h © n tö k h « n g k h Ý, b ¾ t n g u å n tõ s ù ru n g ® é n g c ñ a m é t g k h « n g k h Ý , d − í i h × n h t h ø c n h ÷ n g l µ n s ã n g , v í i t è c ® é c h õ n g 340 m / s h ¸ c , k h Ý lá n g h a y ® Æ c , th × tè c ® é ® ã p h ô th u é c v µ o tÝn h c o d P n c ñ a K h i s ù ru n g ® é n g c ã tÝn h c h Ê t ® Ò u ® Æ n , g © y n ª n m é t Ê n t− î n g th Ýn h g i¸ c ª m ta i, th × © m lµ m é t tiÕ n g th a n h (v Ý d ô : m é t n è t n h ¹ c tr ª n p h Ým ® µ n d − ¬ n g c Ç m ).K h i s ù r u n g ® é n g k h « n g ® Ò u ® Æ n , th × k Õ t q u ¶ s Ï lµ m é t tiÕ n g ® é n g (v Ý d ô : tiÕ n g c ß i x e ). T a h C h u y Ó n m é t c h u b » n g m é P y ® é n k ×, t ® − lÊ g k ê y v Ý d ô n µ y c ã h o ¶ n g c n g c o n g M ç i © m ® − î c –C a o ® é : p h ô tro n g m é t ® ¬ n v Þ n h ä n .H e rtz lµ ® ¬ n ® − î c tro n g g ií i h ¹ p h © th u th ê v Þ n tõ v Ò th Ó ¸ c h h ×n sù h ×n d e h s ru n h d lµ in ( g ® é u n g b iª n h ×n h n g ® Ò u b » n g m ® é , ® − 4) . C ß n b iÖ t b é c v µ o i g ia n : ru n g ® é 16 h e r » n g tè c sè n g tz ® b è n ® é ru ru n g tro n g Õ n 20 y Õ u n g ® é n m é .0 0 ® Æ n é t ® ê n g n h ×n : sù c h u å th Þ s¬ tlµ trô c h 5c h o y Ó l− th ta n ® é n g c ñ a q u î c ( h × n h 3) : c h ê i g ia n .T iÕ n g h ×n h ¶ n h c ñ a m ¶ l¾ c u y Ó n th a n h é t tiÕ ® å n g h å ( h × n h 2) . ® é n g tõ a® Õ n clµ c ã th Ó h ×n h d u n g n g ® é n g . tè ® é g t g sa u ® © y : n g , n g h Üa lµ p h ô th u é c v µ o s è l− î n g ru n g ® é n g x ¶ y ra c µ n g n h iÒ u (tÇ n s è c µ n g lí n ) th × © m c µ n g c a o , c µ n g i© y .L ç ta i b ×n h th − ê n g c ñ a c o n n g − ê i c h Ø c ã th Ó n g h e 0 h e rtz . –C − ê n g ® é : p h ô th u é c c h ñ y Õ u v µ o b iª n ® é c ñ a ru n g ® é n g : b iª n ® é c µ n g ré n g th × c − ê n g ® é c µ n g m ¹ n h .C − ê n g ® é c ò n g c ß n p h ô th u é c v µ o c a o ® é : tÇ n s è t¨ n g lª n th × c − ê n g ® é c ò n g t¨ n g th e o .N Õ u t¨ n g g Ê p ® « i b iª n ® é h a y t¨ n g g Ê p ® « i tÇ n s è th × c − ê n g ® é s Ï t¨ n g lª n g Ê p b è n . –T r − ê n g ® é : lµ k h o ¶ n g th ê i g ia n m µ © m –¢ m é t n è c ï n g h n g − ê i, m s¾ t lav ¸ t m é ® ã c h c : lµ s ¾ c í i c a o ® t b µ i c a Ýn h lµ s ù th ¸ i riª n g c ñ a é , c − ê n g ® é v µ n h − n h a u n h − n k h ¸ c n h a u v Ò © c ã th Ó k Ð o d µ i, l© u h a y m a u . © m .T iÕ n g ® µ n d − ¬ n g c Ç m v µ tiÕ n g ® µ n v Ü c Ç m d ï ® ¸ n h c ï n g tr− ê n g ® é n h − n h a u n h − n g n g h e v É n k h ¸ c n h a u .H a i n g − ê i g ta v É n c ã th Ó n h Ë n r a s ù k h ¸ c n h a u tr o n g tiÕ n g h ¸ t c ñ a h a i m s¾ c . 5 m k s © M é t © m é t © m c¬ h ¸ c c ã tÇ n è c ñ a c ¸ c m . ta n g h b ¶ nc ã sè c a o h o ¹ © m e th Ê y tÇ n s è h ¬ n ( l µ 2N k h « th Ê p b æ n g , 3N n g p n h Ê h ¬ n ... ¢ h ¶ i lµ ® ¬ n g i¶ n , m t (trÇ m n h Ê t) q u y Õ ) g ä i l µ c¸ c h o ¹ © m s¾ c k h ¸ c n h a u µ lµ s ù h î t ® Þn h c a o m .N Õ u g c h Ýn h lµ d p th ® é ä i N o sè µ n h c c ñ a © lµ tÇ l− î n ñ a n h iÒ u m h î p th n sè c ñ a g v µ tÝn h © m µ n h © m c h tro v µ c ¬ Ê t c n g m b ¶ ñ a ® ã g é t sè n th × c ¸ c å m © m tÇ n h o ¹ 1. ¢ m c ¬ b ¶ n 2, 3. H o ¹ © m 4. ¢ m h î p t h µ n h T Ýn h c h Ê t c ñ a c ¸ c h o ¹ © m b Þ t¸ c ® é n g v × h iÖ n t− î n g c é n g h − ë n g .H iÖ n t− î n g n µ y x ¶ y ra k h i m é t v Ë t th Ó A c h Ê n ® é n g v í i m é t tÇ n s è t− ¬ n g ® − ¬ n g v í i m é t v Ë t th Ó c h Ê n ® é n g B , © m c ñ a A t¹ o ra s Ï ® − î c © m c ñ a B h Ê p th u , k Õ t q u ¶ lµ © m c ñ a B ® − î c t¨ n g c − ê n g .V Ý d ô , c ï n g m é t d © y ® µ n , n Õ u ta g ¶ y ë m ó t c Ç n ® µ n th × th Ê y p h ¸ t ra m é t © m th a n h n h á ; n h − n g n Õ u ta g ¶ y ë c h ç b Ç u ® µ n th × th Ê y p h ¸ t ra m é t © m th a n h lí n h ¬ n : ® ã lµ d o k h « n g k h Ý tro n g b Ç u ® µ n ru n g ® é n g v í i tÇ n s è t− ¬ n g ® − ¬ n g , t¹ o n ª n m é t © m th a n h v µ © m th a n h n µ y ® − î c h Ê p th u , lµ m t¨ n g th ª m c − ê n g ® é c ñ a c h Ýn h © m th a n h ë d © y ® µ n .T ro n g tr− ê n g h î p n µ y , k h o a n g trè n g tro n g b Ç u ® µ n ® − î c g ä i lµ k h o a n g c é n g h − ë n g .T ï y th e o s è l− î n g , th Ó tÝc h v µ h ×n h d ¹ n g c ñ a k h o a n g c é n g h − ë n g m µ © m s ¾ c s Ï th a y ® æ i. øn g v í i m ç i k h ¶ n ¨ n g c é n g h − ë n g l µ m é t n h ã m h o ¹ © m ® − î c t ¨ n g c − ê n g , k Õ t q u ¶ l µ m é t © m s ¾ c n h Ê t ® Þn h . N h ÷ n g n g u y ª n lÝ © m h ä c n ã i tr ª n g ió p ta h iÓ u b iÕ t Ýt n h iÒ u v Ò © m th a n h c ñ a n g « n n g ÷ . C ò n g n h − c ¸ c © m th a n h k h ¸ c tro n g tù n h iª n , n g ÷ © m lµ s ù ru n g ® é n g c ñ a k h « n g k h Ý b ¾ t n g u å n t õ s ù c h Ê n ® é n g c ñ a m é t v Ë t t h Ó n µ o ® ã . T r o n g n g ÷ © m c ò n g c ã tiÕ ng th anh , ® − î c t ¹ o r a d o s ù r u n g ® é n g c ñ a m é t b é p h Ë n ë t h a n h h Ç u g ä i l µ d © y t h a n h ; v µ c ò n g c ã tiÕ ng ® é ng d o l u å n g k h « n g k h Ý tõ p h æ i ® i ra t¸ c ® é n g v µ o b é p h Ë n c Ê u © m c ¶ n trë n ã .N g u y ª n © m c h ñ y Õ u th u é c lo ¹ i tiÕ n g th a n h , v µ p h ô © m c h ñ y Õ u th u é c lo ¹ i tiÕ n g ® é n g . T a c ò n g c ã th Ó p h © n tÝc h n g ÷ © m th e o 4y Õ u tè n ª u tr ª n : c a o ® é , c − ê n g ® é , tr − ê n g ® é , © m s ¾ c . C ¸ c © m t h a n h c ñ a n g « n n g ÷ c ò n g p h © n b i Ö t c a o ® é v í i n h a u : c ¸ c n g u y ª n © m i, u , − c a o h ¬ n c ¸ c n g u y ª n © m ª , «, o . T i Õ n g n ã i c ñ a p h ô n ÷ , t r Î c o n c a o h ¬ n t i Õ n g n ã i c ñ a ® µ n « n g ( v × d © y t h a n h n g ¾ n h ¬ n ) ; tiÕ n g n ã i c ñ a n g − ê i g iµ th Ê p h ¬ n v × d © y th a n h c h ï n g h ¬ n . T r o n g n h i Ò u n g « n n g ÷ Ên ¢ u , c a o ® é c ñ a © m t h a n h t u y c ã ® − î c s ö d ô n g , n h − n g c h Ø t ¸ c d ô n g t í i t r ä n g © m , n g ÷ ® i Ö u . T r ¸ i l ¹ i , t r o n g m é t s è n g « n n g ÷ n h − t i Õ n g V i Ö t , t i Õ n g T r u n g Q u è c ..., c a o ® é ® ã n g v a i tr ß q u a n tr ä n g , t¹ o n ª n lo ¹ i ® ¬ n v Þ n g ÷ © m r iª n g : th a n h ® iÖ u . V Ò c − ê n g ® é , t a n h Ë n t h Ê y c ¸ c p h ô © m [b , p , d , t ] p h ¸ t r a m ¹ n h h ¬ n c ¸ c n g u y ª n © m [a , u , i ]. M Æ t k h ¸ c , tro n g m é t s è n g « n n g ÷ n h − tiÕ n g A n h , tiÕ n g N g a , c − ê n g ® é ® ã n g v a i trß c h ñ y Õ u tro n g v iÖ c t¹ o ra trä n g © m c ñ a tõ . V Ò tr − ê n g ® é , c ¸ c y Õ u tè n g ÷ © m c ò n g p h © n b iÖ t th e o ® é d µ i th ê i g ia n .T ro n g tiÕ n g V iÖ t, © m a t r o n g an d µ i h ¬ n © m a t r o n g ¨ n; t r o n g t i Õ n g A n h , © m i t r o n g f e e t “ n h ÷ n g b µ n c h © n ” d µ i h ¬ n © m i t r o n g f it “ v õ a , h î p ” . 6 © m q u k h p h n µ y a Ç ¸ V Ò ® Ò u c ¸ c c n h n lµ sÏ r © m s ¾ c , y Õ u tè n µ y th Ó h iÖ n râ ë s ù k h ¸ c n h a u c h ñ y Õ u g i÷ a c ¸ c d o d © y th a n h ru n g ® é n g m µ t¹ o ra ; n h − n g © m th a n h k h ë i p h ¸ t tõ k h o a n g c é n g h − ë n g k h ¸ c n h a u (y Õ t h Ç u , m iÖ n g , m « i, m ò i) c ã a u , n ª n trë th µ n h n h ÷ n g © m th a n h k h ¸ c n h a u .G iä n g n ã i c ñ a m d o s ù c Ê u t¹ o k h ¸ c n h a u v Ò c ¸ c k h o a n g c é n g h − ë n g : y Õ t h Ç u , â h ¬ n k h i ta n g h iª n c ø u c ¬ s ë s in h lÝ c ñ a n g ÷ © m ë p h Ç n tiÕ p s a u 2. C ¬ s ë s i n h l Ý ( c Ê u © m ) n g u y ª n © d © y th a n h n h ÷ n g h ×n ç i n g − ê i m iÖ n g , m ® © y . m .C ¸ c n g u ® − î c tru y Ò h d ¹ n g th Ó k h ¸ c n h a u « i , m ò i , ... § y ª n n ® i tÝc h m é t iÒ u ¢ m t h a n h c ñ a n g « n n g ÷ ® − î c t ¹ o r a d o s ù h o ¹ t ® é n g c ñ a b é m ¸ y cÊ u © m c ñ a c o n n g − ê i . B é m ¸ y ® ã g å m p h æ i , t h a n h h Ç u v µ c ¸ c k h o a n g t r ª n t h a n h h Ç u ( h × n h 7) . – P h æ i: H a i l¸ p h æ i v µ c u è n g p h æ i, k h Ý q u ¶ n , c u n g c Ê p v µ d É n tr u y Ò n lu å n g k h « n g k h Ý c Ç n th iÕ t c h o v iÖ c p h ¸ t © m .L u å n g h ¬ i th ë tõ p h æ i ® i ra lµ m ru n g ® é n g d © y th a n h h o Æ c t¸ c ® é n g , c ä x ¸ t v µ o c ¸ c b é p h Ë n c Ê u © m m µ t¹ o ra c ¸ c © m th a n h . –T h a n h h Ç u : § © y lµ b é p h Ë n trª n c ï n g c ñ a k h Ý q u ¶ n , n h « ra ë c æ n g − ê i ® µ n « n g , g iè n g n h − m é t c ¸ i h é p d o b è n m iÕ n g x − ¬ n g s ô n h î p th µ n h , g i÷ a h é p c ã m é t b é p h Ë n q u a n trä n g n h Ê t ® Ó p h ¸ t ra © m th a n h g ä i lµ d © y th a n h . D © y th a n h th Ë t ra k h « n g p h ¶ i lµ d © y , m µ lµ h a i m µ n g m á n g g iè n g n h − ® « i m « i, c ã th Ó ru n g ® é n g , m ë r a k h Ð p l¹ i, c ¨ n g lª n c h ï n g x u è n g th e o s ù c h Ø h u y c ñ a th Ç n k in h . D © y th a n h c ñ a ® µ n « n g d µ i k h o ¶ n g 20 – 24 l i , c ñ a p h ô n ÷ d µ i k h o ¶ n g 19 – 20 l i . D © y t h a n h d µ y l ª n t h e o t u æ i t ¸ c , ® Æ c b i Ö t v µ o t u æ i 14 – 15, d © y t h a n h d µ y r Ê t n h a n h , t ¹ o n ª n h i Ö n t − î n g g ä i l µ “ v ì t i Õ n g ” . N Õ u d © y th a n h m ë , k h « n g ru n g , c h o p h Ð p lu å n g h ¬ i th o ¸ t ra tù d o , th × © m ® − î c t¹ o ra lµ © m v « t h a n h ( © m k h « n g c ã t i Õ n g t h a n h ) , v Ý d ô : [p , t , k ]. N g − î c l ¹ i , d © y t h a n h k h Ð p h ¼ n l ¹ i r å i b Ë t m ë r a m µ k h « n g r u n g , t¹ o n ª n m é t © m g ä i lµ © m t¾ c th a n h h Ç u ( c ß n g ä i lµ © m t¾ c th a n h m « n h a y © m t ¾ c h ä n g ) , v Ý d ô :
¨ n,
u è ng. G i ÷ a h a i t h ¸ i c ù c n µ y l µ h i Ö n t − î n g h ÷ u t h a n h : d © y t h a n h k h Ð p v õ a p h ¶ i ® Ó lu å n g h ¬ i th o ¸ t ra , lµ m d ô : [b , d , z ]. ru n g ® é n g d © y th a n h , t¹ o ra c ¸ c © m h ÷ u th a n h (c ã tiÕ n g th a n h ), v Ý H ×n h 7 –C ¸ c k h o a n g trª n th a n h h Ç u : C ¸ c k h o a n g n µ y ® ã n g v a i trß k h o a n g c é n g h − ë n g , ® iÒ u c h Õ ra c ¸ c l o ¹ i © m t h a n h k h ¸ c n h a u ( h × n h 7) . N g a y t r ª n t h a n h h Ç u l µ k h o ang yÕ t h Ç u . D o c ¸ c c ¬ c o d P n h o ¹ t ® é n g , k h o a n g y Õ t h Ç u b Þ t h u h Ñ p , l µ m b i Õ n ® æ i © m s ¾ c c ñ a © m k h ë i p h ¸ t t õ d © y t h a n h ® i l ª n m µ t ¹ o r a © m y Õ t h Ç u [h ]. K h o ang m iÖ ng q u a n t r ä n g n h Ê t , v × h × n h d ¸ n g n ã t h a y ® æ i n h i Ò u n h Ê t l µ m ¶ n h h − ë n g q u y Õ t ® Þn h ® Õ n s ù c Ê u © m . C ã rÊ t n h iÒ u © m ® − î c t¹ o ra k h ¸ c n h a u lµ d o h o ¹ t ® é n g c ñ a c ¸ c b é p h Ë n tro n g k h o a n g m iÖ n g .T ro n g k h o a n g m iÖ n g , b é p h Ë n ® Æ c b iÖ t q u a n trä n g lµ l− ì i.L − ì i h o ¹ t ® é n g 7 tÝc h c ù c tro n g k h i n ã i: ® Ç u l− ì i c ã th Ó c h ¹ m v µ o r¨ n g , lî i, n g ¹ c (n g ¹ c c ø n g ), h o Æ c ru n g ® é n g h o Æ c u è n c o n g ; m Æ t l− ì i c ã th Ó n © n g lª n c h ¹ m v µ o m ¹ c (n g ¹ c m Ò m ).ëc u è i m ¹ c c ã m é t b é p h Ë n n h á l µ l − ì i c o n ( l − ì i g µ ) c ã t h Ó r u n g ® é n g t ¹ o r a © m n h − © m [R ] t r o n g t i Õ n g P h ¸ p . K h o ang m «i c ã t h Ó t h a y ® æ i h × n h d ¹ n g v µ t h Ó t Ý c h : m « i c ã t h Ó c h ó m t r ß n h o Æ c b Ñ t , n g Ë m h a y m ë , m ë n h iÒ u h a y m ë Ýt, lµ m th a y ® æ i tÝn h c h Ê t c ñ a k h o a n g c é n g h − ë n g h a y c ¶ n trë lu å n g h ¬ i, d o ® ã m µ t¹ o ra n h ÷ n g © m th a n h k h ¸ c n h a u . K h o ang m b Þt k Ýn ® − ê n g t, s , . K h i l − ì m ò i tro n g tiÕ n ò ic ã th « n g i c o n g P h ¸ th Ó lª n h ¹ x p (b th a m g ia t¹ o m ò i, lu å n g u è n g , lu å n g o n, b l anc) h ra © m v í i t− c ¸ h ¬ i c h Ø ® i ra ® » n h ¬ i th « n g lª n m a y c ¸ c © m m , n, c h g ò nh k h o a n g c é n g h − ë n g .K h i l− ì i c o n n © n g lª n m i Ö n g , t ¹ o n ª n c ¸ c © m m i Ö n g n h − a, e , i, b , i t¹ o ra c ¸ c © m m ò i.V Ý d ô c ¸ c © m o m ò i, a , ng. N h ê s ù p h è i h î p c h Æ t c h Ï c ñ a c ¸ c b é p h Ë n tro n g b é m ¸ y c Ê u © m n g « n n g ÷ lo µ i n g − ê i ® − î c t¹ o r a r Ê t ® a d ¹ n g . 3. C ¬ s ë x · h é i ¢ m th a n h , c ¶ ; n ã c h Ø c ã ý © m –k h i ® − î c m Æ t tù n h iª n ra n h − ® P n n g h Üa , c m é t tË p , n g ÷ © m ã i trª n , h Ø c ã c h th Ó n g − c ß n c ã tù n ã ø c n ¨ ê i (m m Æ t x k h « n g c n g g ia o é t x P h é P h é i n ÷ tr ª n ® © y m µ © m th a n h c ñ a ã ý n g h Üa g ×, k h « n g g i÷ m é t c h ø c n ¨ n g g ia o tiÕ p n µ o tiÕ p , n g h Üa lµ trë th µ n h m é t tÝn h iÖ u n g « n n g ÷ –n g ÷ i) c ï n g th õ a n h Ë n v µ s ö d ô n g .N ã i c ¸ c h k h ¸ c , n g o µ i a . T Ýn h x P h é i c ñ a n g « n n g ÷ th Ó h iÖ n râ ë m Ê y ® iÓ m sa u ® © y : –M ç i x P h é i, m ç i d © n té c c ã m é t n g « n n g ÷ v í i m é t h Ö th è n g n g ÷ © m riª n g .C ã © m ® − î c x P h é i n µ y − a t h Ý c h m µ k h « n g ® − î c x P h é i k i a s ö d ô n g : t r o n g t i Õ n g A n h c ã c ¸ c © m [θ, δ] m µ t i Õ n g V i Ö t h i Ö n ® ¹ i k h « n g c ã ; t r o n g t i Õ n g N g a c ã n h ÷ n g © m [t s , ] x a l ¹ ® è i v í i n g − ê i V i Ö t c h ó n g t a . N g − î c l¹ i, tiÕ n g A n h k h « n g c ã c ¸ c © m n h − tiÕ n g V iÖ t. − , nh n h − t i Õ n g V i Ö t , v µ t i Õ n g N g a k h « n g c ã c ¸ c © m h , th –M ç i x P h é i x ö lÝ m ç i © m th e o c ¸ c h r iª n g .T iÕ n g V iÖ t p h © n b iÖ t h a i © m «v µ o m é t c ¸ c h t¸ c h b iÖ t tro n g k h i s ù p h © n b iÖ t ® ã k h « n g th Ê y c ã v µ k h « n g c Ç n th iÕ t tro n g tiÕ n g N g a ; c ò n g n h − tiÕ n g V i Ö t p h © n b i Ö t h a i © m t v µ th m µ t i Õ n g A n h c h Ø c o i ® ã l µ m é t m µ t h « i . th Ó T − ¬ “ c h c h © x ¶ y –C ¸ c h k Õ t h î p c ¸ c © m v í i n ® i tr− í c h o Æ c ® i s a u n g u y ª n n g tù n h − v Ë y , tro n g tiÕ n g N g ó n g n ã , c ¸ c h 2” ) , n h − n g t r o n g u ¢ u n h − A n h , N g a , P h ¸ p , c ¸ r a tro n g tiÕ n g V iÖ t h iÖ n ® ¹ i. p h © m iª c ò n g th a y ® æ i tu ú tõ n g , tro n g k h i tiÕ n g A n h , m k h c ã th Ó ® i tr− í c h o Æ n g V iÖ t th × n ã c h Ø c ã th Ó h ô © m c ã th Ó k Õ t h î p liª x P h é i.§ è i v © m Ê y c h Ø c ã c sa u n g u y ª n ® i tr− í c n g u y n tiÕ p v í i n h a í i th © m ª n u ; t i Õ n g V i Ö t , © m ng c Ó ® i sa u n g u y ª n © m ( k h o ro s h o “ t è t ” , ik © m .ëc ¸ c n g « n n g ® ã lµ ® iÒ u k h « n g th ã h . ÷ Ó I I I . k ho a häc v Ò ng ÷ © m 1. N g ÷ © m c ¸ c c h ÷ h a u © m a © tiÕ c p h ä c N g ÷ © m h ä c lµ m é t k h h ×n h th ¸ i v µ c h ø c n ¨ n g v iÕ t. B ë i v × n g ÷ © m c ã h a i m n m « n k h ¸ c n h a u t− ¬ n g N g÷ © m h ä c ngh Ü a h Ñ p u t¶ c ¸ c © m th a n h c ñ a n o a h ä c n g h iª n c ø u v Ò © m th a n h c ñ a n g « n n g ÷ lo µ i n g − ê i tro n g tÊ t c ¶ c ñ a n ã .N ã c ß n n g h iª n c ø u m è i q u a n h Ö g i÷ a h ×n h th ø c © m th a n h v µ Æ t tù ø n g v : lµ p g « n n n h iª n í i h a i h © n m g ÷ th e v µ x P m Æ t ® ã « n n g h o g ã c n h é i, n ª n n g ÷ © m h ä c ( h iÓ u th e o n g h Üa r é n g ) c ã h a i : iª n c ø u m Æ t tù n h iª n c ñ a n g ÷ © m , tø c lµ p h © n tÝc h , h ×n v Ë t lÝ h ä c ( © m h ä c ) v µ th e o g ã c n h ×n s in h lÝ h ä c 8 ( c Ê u © m ). T ro n g v ¨ n liÖ u n g « n n g ÷ h ä c , k h i k h « n g c ã s ù h iÓ u lÇ m , th u Ë t n g ÷ n µ y ® − î c r ó t g ä n t h µ n h ng÷ © m h ä c. N g ÷ © m h ä c n g h Üa h Ñ p ¸ p d ô n g c ¸ c p h − ¬ n g p h ¸ p c ñ a k h o a h ä c tù n h iª n n g h iª n c ø u ® Æ c tr − n g © m h ä c c ñ a c ¸ c © m th a n h th ù c tÕ v µ n h ÷ n g p h − ¬ n g c ¸ c h c Ê u © m c ñ a c h ó n g , k h « n g c Ç n b iÕ t c h ó n g th u é c v µ o n g « n n g ÷ n h Ê t ® Þn h n µ o . V iÖ c n g h iª n c ø u v Ê n ® Ò th Ýn h © m v Ò p h Ýa n g − ê i n g h e c ò n g th u é c p h ¹ m v i n g ÷ © m h ä c n g h Üa h Ñ p , n h − n g m Æ t n µ y c h − a ® − î c tiÕ n x a . ¢m v Þ h ä c: l µ p h © n m « n n g h i ª n c ø u m Æ t x P h é i c ñ a n g ÷ © m . N g h i ª n c ø u m Æ t x P h é i t ø c l µ n g h iª n c ø u v Ò m Æ t s ö d ô n g h a y c h ø c n ¨ n g c ñ a n g ÷ © m tro n g tõ n g n g « n n g ÷ .P h © n m « n n µ y , v í i n h ÷ n g p h − ¬ n g p h ¸ p v µ k h ¸ i n i Ö m r i ª n g c ñ a n ã , s Ï c h o t a b i Õ t tro ng m é t ng«n ng÷ nh Ê t ® Þ nh c ã n h ÷ n g ® ¬ n v Þ n g ÷ © m g × v µ ® Æ c ® iÓ m h o ¹ t ® é n g c ñ a c h ó n g ra s a o tro n g k h i k Õ t h î p th µ n h c ¸ c p h ¸ t n g « n . N g ÷ © m h ä c n g h Üa h Ñ p v µ © m v Þ h ä c k h « n g ® è i lË p n h a u h o µ n to µ n m µ b æ s u n g c h o n h a u .K h i n g h iª n c ø u n g ÷ © m v Ò m Æ t tù n h iª n , n h µ n g h iª n c ø u k h « n g tr¸ n h k h á i n h ÷ n g g i¶ i th u y Õ t © m v Þ h ä c (th − ê n g lµ k h « n g tù g i¸ c h o Æ c È n n g « n ), v µ n g − î c l¹ i, © m v Þ h ä c b a o g iê c ò n g p h ¶ i s ö d ô n g k Õ t q u ¶ c ñ a n g ÷ © m h ä c n g h Ü a h Ñ p . C ã t h Ó t ¹ m n ã i n h − K .L . P i k e : “ N g ÷ © m h ä c t h u n h Ë p c ¸ c n g u y ª n l i Ö u v Ò n g ÷ © m v µ © m v Þ h ä c t h × b i Õ n c h Õ c ¸ c n g u y ª n l i Ö u ® ã .” 1 2. Ýc h l î i c ñ a n g ÷ © m n g p h tro h a p h “ T d ¹ ¸ p n h k h n g h ä c –N g ÷ © m h ä c c u n g c Ê p n h ÷ n g k iÕ n th ø c c Ç n th iÕ t c ã liª n q u a n tí i c ¸ c b é m « n k h ¸ c c ñ a n g « n ÷ h ä c . V Ò m Æ t tõ v ù n g , n h ÷ n g h iÓ u b iÕ t n g ÷ © m h ä c g ã p p h Ç n tÝc h c ù c v µ o v iÖ c n g h iª n c ø u c ¸ c − ¬ n g th ø c c Ê u t¹ o tõ , c ¸ c ® Æ c ® iÓ m c ñ a tõ v Ò m Æ t h ×n h th ø c © m th a n h , ® Æ c b iÖ t lµ ® è i v í i tõ l¸ y n g n g « n n g ÷ N a m ¸, h o Æ c v í i c ¸ c q u y t ¾ c b i Õ n h × n h c ñ a c ¸ c n g « n n g ÷ Ên ¢ u … V Ò m Æ t c ó p h ¸ p , n g ÷ ® iÖ u –m é t ® ¬ n v Þ n g ÷ © m h ä c –c ã th Ó g ió p ta c ¬ s ë ® Ó p h © n lo ¹ i c © u y p h © n ® Þn h th µ n h p h Ç n c © u . V Ò m Æ t tu tõ h ä c , c ¸ c ® Æ c tr− n g ® å h o ¹ c ñ a c ¸ c ® ¬ n v Þ n g ÷ © m lµ n Ò n t¶ n g c ñ a m é t s è b iÖ n ¸ p tu tõ t¹ o n ª n g i¸ trÞ b iÓ u c ¶ m , ý n g h Üa h µ m c h Ø c ñ a c ¸ c ® ¬ n v Þ n g « n n g ÷ . V × th Õ , n g ÷ © m h ä c c ã m é t v Þ tr Ý ® Æ c b iÖ t tr o n g n g « n n g ÷ h ä c .B .M a lm b e r g c ã lÝ k h i n ã i r » n g : h Ë t k h ã t r ë t h µ n h m é t n h µ n g « n n g ÷ h ä c n Õ u t h i Õ u n h ÷ n g k i Õ n t h ø c v ÷ n g v µ n g v Ò n g ÷ © m .” 2 –N g ÷ © m h ä c c ß n c ã ý n g h Üa th ù c tiÔ n r Ê t c a o . N g − ê i c ã n h ÷ n g h iÓ u b iÕ t v Ò n g ÷ © m h ä c s Ï lµ m d Ô d µ n g c ¸ c c « n g v iÖ c c ñ a m é t n h µ g i¸ o k h i y ® ä c , d ¹ y v iÕ t c h o tr Î e m h a y c h o n g − ê i lí n m ï c h ÷ . V iÖ c d ¹ y v µ h ä c n g o ¹ i n g ÷ s Ï c ã k Õ t q u ¶ n h a n h c h ã n g h ¬ n k h i c ¸ c k iÕ n th ø c n g ÷ © m h ä c ® − î c d ô n g .N g − ê i d ¹ y c ò n g n h − k Î h ä c n h ê ® ã c ã th Ó d Ô d µ n g ® è i c h iÕ u tiÕ n g m Ñ ® Î v í i n g o ¹ i n g ÷ , Ë n th ø c râ n h ÷ n g ® iÓ m d Þ ® å n g … C ¸ c v Ê n ® Ò n h − c h u È n h o ¸ n g ÷ © m , t h è n g n h Ê t c h Ý n h t ¶ , x © y d ù n g c h ÷ v i Õ t , c ¶ i t i Õ n c h ÷ v i Õ t , ... « n g th Ó n µ o g i¶ i q u y Õ t ® ó n g ® ¾ n n Õ u k h « n g c ã ý k iÕ n c h ñ ® ¹ o c ñ a c ¸ c n h µ n g ÷ © m h ä c . V Ò m Æ t y h ä c , v iÖ c ® iÒ u trÞ n h ÷ n g n g − ê i b Þ b Ö n h “ m Ê t n g « n ” h a y v iÖ c d ¹ y n ã i c h o n h ÷ n g − ê i b Þ tË t n g « n n g ÷ c h Ø c ã th Ó ® ¹ t k Õ t q u ¶ tè t k h i s ö d ô n g n h ÷ n g th µ n h tù u c ñ a n g ÷ © m h ä c . N g µ y n a y , v í i s ù p h ¸ t tr iÓ n n h a n h c h ã n g c ñ a k h o a h ä c v µ k Ü th u Ë t, n g ÷ © m h ä c ® P ® ã n g g ã p r Ê t n h iÒ u c h o n h ÷ n g v Ê n ® Ò n h − : n h Ë n d iÖ n v µ tæ n g h î p lê i n ã i, m ¸ y b iÕ t n ã i, m ¸ y p h iª n d Þc h ,… P i k e K . L . P ho ne tics, a T e chniq u e f o r R e d u cing to W r iting . T h e U n i v e r s i t y o f M i c h i g a n P r e s s , A n n a A r b o r t , 1 9 4 7 , p . 5 7 a . 2 M a l m b e r g B . L a p ho nÐ tiq u e . P . U . F , P a r i s , 1 9 6 0 , p . 1 2 6 . 1 9 3. K Ý h i Ö u n g ÷ © m K Ý h iÖ u n g ÷ © m k h « n g p h ¶ i lµ m é t lo ¹ i b ï a c h ó b Ý h iÓ m d o c ¸ c n h µ n g « n n g ÷ h ä c b µ y ® Æ t ra ® Ó g © y k h ã k h ¨ n c h o n g − ê i b ×n h th − ê n g .N ã c ã n h ÷ n g lÝ d o c h Ýn h ® ¸ n g . m h T a ×n h , ä c : m h − a n C h é t n h é t p h c m m b iÕ t r» m µ th − ç i c o n ã i th ø c ¼ n g h ¹ n ã m © m ¹ m trï n g m ç i n g « n n g ÷ th − ê n g d ï n g m é t th ø c h ÷ v iÕ t ® Ó g h i c h Ð p © m ê n g th − ê n g c h ÷ v iÕ t ® ã k h « n g ® ¹ t ® − î c y ª u c Ç u c h Ýn h x ¸ c , h î p c h ÷ c h Ø g h i m é t © m v µ n g − î c l¹ i, m ç i © m c h Ø g h i b » n g m é t c o n h ÷ v iÕ t t− î n g h ×n h ). , c h ÷ V i Ö t d ï n g h a i c o n c h ÷ i v µ y ® Ó g h i © m [i ], c h ÷ P h ¸ p d ï n g c o n [k s ]… C ã k h i c ¸ c c o n c h ÷ k h « n g p h ¶ n ¸ n h © m t h a n h t h ù c t Õ n µ o m µ n g ÷ p h ¸ p : ë c h ÷ P h ¸ p , -nt t r o n g il s ch ante nt “ c h ó n g n ã h ¸ t ” c h Ø n g n h i Ò u ; ë c h ÷ ¶r Ë p , -t t r o n g l ab u at “ s − t ö c ¸ i ” c h Ø g i è n g c ¸ i . M Æ t k h ¸ c , g i¸ tr Þ n g ÷ © m V iÖ t [k ] ch [c ] th § A h H s c h ÷ x® Ó g h i c h Ø b iÓ u th Þ « i th ø b a s è c ñ a c ¸ c c o n c h ÷ th a y ® æ i tu ú th e o n g « n n g ÷ s ö d ô n g c h ó n g : c q th a n h c ñ a lÝ c ñ a k h o a c h ÷ (® ã lµ [t ’ ] § Ó tr ¸ n h t×n h tr ¹ n g h iÓ u lÇ m u è c tÕ v í i s ù th a m g ia c ñ a n h ø c , § a n M ¹ c h ,… ) ® Æ t r a m l p h a b e t ) , v i Õ t t ¾ t l µ I .P .A . H Ö iÖ u . N ã c h ñ y Õ u s ö d ô n i L ¹ p , m é t sè c o n c h ÷ m í i v í a u ). A nh P h ¸ p [k ], [s ] N ga [k ], [s ] [ ] [k ], [s ] [θ], [δ] [t ] v Ò g i¸ trÞ n g ÷ © m c ñ a c ¸ c iÒ u n h µ n g « n n g ÷ th u é c c ¸ é t h Ö th è n g k Ý h iÖ u n g ÷ th è n g n µ y tu © n th ñ n g u y ª n g c ¸ c c o n c h ÷ L a tin h i n h ÷ n g d Ê u p h ô c Ç n th iÕ t ( [s ] k Ý h iÖ u , n ¨ m c n − í c k h ¸ c © m q u è c tÕ t¾ c m é t ® è i , c é n g th ª ® iÒ u n µ y s Ï ® 1888, H n h a u (A (In te rn a m é t g i÷ m m é t − î c m in é i N g ÷ © m n h , P h ¸ p , tio n a l P h o a n g ÷ © m sè c o n h h o ¹ ë c h n v − N h ä c g a , e tic µ k Ý c h ÷ ¬ n g C © u h á i 1. C ¸ c l o µ i v Ë t c ã s ö d ô n g © m t h a n h d o c h ó n g t ¹ o r a ® Ó g i a o t i Õ p v í i n h a u k h « n g ? C ¸ c © m th a n h ® − î c c h ó n g s ö d ô n g k h ¸ c v í i n g ÷ © m c ñ a lo µ i n g − ê i ra s a o ? 2. T ¹ i s a o t r o n g v i Ö c x © y d ù n g p h − ¬ n g t i Ö n g i a o t i Õ p , l o µ i n g − ê i ® P l ù a c h ä n t h Ý n h g i ¸ c l µ m s ë th a y v × c ¸ c g i¸ c q u a n k h ¸ c ? 3. ¢ m th a n h th ù c tÕ v µ Ê n t− î n g © m th a n h k h ¸ c n h a u ra s a o ? 4. T h e o a n h ( c h Þ ) , b é p h Ë n n µ o t r o n g b é m ¸ y c Ê u © m 5. T ¹ i s a o m ç i n g − ê i c ã g i ä n g n ã i c ¸ n h © n r i ª n g ? 6. § è i v í i s i n h v i ª n , n g ÷ © m 7. K Ý h i Ö u n g ÷ © m h ä c c ã Ýc h lî i g ×? q u a n trä n g n h Ê t? V × s a o ? v µ c h ÷ v iÕ t g iè n g v µ k h ¸ c n h a u ë n h ÷ n g ® iÓ m 10 n µ o ? c ¬