Nội dung

Th.s. NGUYỄN VĂN LINH NGÔN NGỮ LẬP TRÌNH Được biên soạn trong khuôn khổ dự án ASVIET002CNTT ”Tăng cường hiệu quả đào tạo và năng lực tự đào tạo của sinh viên khoa Công nghệ Thông tin - Đại học Cần thơ” ĐẠI HỌC CẦN THƠ - 12/2003 Ngôn ngữ lập trình Mục lục CHƯƠNG 0: TỔNG QUAN .................................................................................................i 0.1 MỤC ĐÍCH YÊU CẦU...............................................................................................i 0.2 ĐỐI TƯỢNG SỬ DỤNG ............................................................................................i 0.3 NỘI DUNG CỐT LÕI.................................................................................................i 0.4 KIẾN THỨC TIÊN QUYẾT......................................................................................ii 0.5 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................ii CHƯƠNG 1: MỞ ĐẦU ........................................................................................................ 1 1.1 TỔNG QUAN ............................................................................................................ 1 1.2 KHÁI NIỆM VỀ NGÔN NGỮ LẬP TRÌNH ............................................................ 1 1.3 VAI TRÒ CỦA NGÔN NGỮ LẬP TRÌNH .............................................................. 2 1.4 LỢI ÍCH CỦA VIỆC NGHIÊN CỨU NNLT ............................................................ 3 1.5 CÁC TIÊU CHUẨN ÐÁNH GIÁ MỘT NGÔN NGỮ LẬP TRÌNH TỐT ............... 4 1.6 CÂU HỎI ÔN TẬP .................................................................................................... 7 CHƯƠNG 2: KIỂU DỮ LIỆU..............................................................................................8 2.1 TỔNG QUAN ............................................................................................................ 8 2.2 ÐỐI TƯỢNG DỮ LIỆU............................................................................................. 8 2.3 BIẾN VÀ HẰNG .....................................................................................................10 2.4 KIỂU DỮ LIỆU........................................................................................................10 2.5 SỰ KHAI BÁO ........................................................................................................ 13 2.6 KIỂM TRA KIỂU VÀ BIẾN ÐỔI KIỂU................................................................. 14 2.7 CHUYỂN ÐỔI KIỂU............................................................................................... 17 2.8 GÁN VÀ KHỞI TẠO .............................................................................................. 17 2.9 CÂU HỎI ÔN TẬP .................................................................................................. 20 CHƯƠNG 3: KIỂU DỮ LIỆU SƠ CẤP............................................................................. 22 3.1 TỔNG QUAN .......................................................................................................... 22 3.2 ÐỊNH NGHĨA KIỂU DỮ LIỆU SƠ CẤP................................................................ 22 3.3 SỰ ÐẶC TẢ CÁC KIỂU DỮ LIỆU SƠ CẤP ......................................................... 22 3.4 CÀI ÐẶT CÁC KIỂU DỮ LIỆU SƠ CẤP .............................................................. 23 3.5 KIỂU DỮ LIỆU SỐ ................................................................................................. 24 3.6 KIỂU LIỆT KÊ......................................................................................................... 27 3.7 KIỂU LOGIC ........................................................................................................... 28 3.8 KIỂU KÝ TỰ ........................................................................................................... 29 3.9 CÂU HỎI ÔN TẬP .................................................................................................. 29 CHƯƠNG 4: KIỂU DỮ LIỆU CÓ CẤU TRÚC................................................................30 4.1 TỔNG QUAN .......................................................................................................... 30 4.2 ÐỊNH NGHĨA KIỂU DỮ LIỆU CÓ CẤU TRÚC ...................................................30 4.3 SỰ ÐẶC TẢ KIỂU CẤU TRÚC DỮ LIỆU ............................................................ 30 4.4 SỰ CÀI ÐẶT CÁC CẤU TRÚC DỮ LIỆU ............................................................ 32 4.5 VÉCTƠ..................................................................................................................... 34 4.6 MẢNG NHIỀU CHIỀU ........................................................................................... 36 4.7 MẨU TIN .................................................................................................................39 4.8 MẨU TIN CÓ CẤU TRÚC THAY ÐỔI ................................................................. 41 4.9 CHUỖI KÝ TỰ: ....................................................................................................... 45 4.10 CẤU TRÚC DỮ LIỆU CÓ KÍCH THƯỚC THAY ÐỔI ........................................ 47 4.11 CON TRỎ................................................................................................................. 48 4.12 TẬP HỢP.................................................................................................................. 50 4.13 TẬP TIN ................................................................................................................... 52 4.14 CÂU HỎI ÔN TẬP .................................................................................................. 54 CHƯƠNG 5: KIỂU DO NGƯỜI DÙNG ÐỊNH NGHĨA .................................................. 58 5.1 TỔNG QUAN .......................................................................................................... 58 5.2 SỰ PHÁT TRIỂN CỦA KHÁI NIỆM KIỂU DỮ LIỆU ......................................... 58 Ngôn ngữ lập trình Mục lục 5.3 TRỪU TƯỢNG HÓA .............................................................................................. 58 5.4 ÐỊNH NGHĨA KIỂU................................................................................................ 60 5.5 CÂU HỎI ÔN TẬP .................................................................................................. 62 CHƯƠNG 6: CHƯƠNG TRÌNH CON .............................................................................. 63 6.1 TỔNG QUAN .......................................................................................................... 63 6.2 ÐỊNH NGHĨA CHƯƠNG TRÌNH CON ................................................................. 63 6.3 CƠ CHẾ GỌI CHƯƠNG TRÌNH CON .................................................................. 65 6.4 CHƯƠNG TRÌNH CON CHUNG ........................................................................... 68 6.5 TRUYỀN THAM SỐ CHO CHƯƠNG TRÌNH CON............................................. 68 6.6 CÂU HỎI ÔN TẬP ................................................................................................. 70 CHƯƠNG 7: ÐIỀU KHIỂN TUẦN TỰ............................................................................. 71 7.1 TỔNG QUAN .......................................................................................................... 71 7.2 KHÁI NIỆM ÐIỀU KHIỂN TUẦN TỰ .................................................................. 71 7.3 ÐIỀU KHIỂN TUẦN TỰ TRONG BIỂU THỨC ................................................... 71 7.4 ÐIỀU KHIỂN TUẦN TỰ GIỮA CÁC LỆNH ........................................................ 75 7.5 SỰ NGOẠI LỆ VÀ XỬ LÝ NGOẠI LỆ ................................................................. 78 7.6 CÂU HỎI ÔN TẬP .................................................................................................. 80 CHƯƠNG 8: LẬP TRÌNH HÀM ....................................................................................... 81 8.1 TỔNG QUAN .......................................................................................................... 81 8.2 NGÔN NGỮ LẬP TRÌNH HÀM............................................................................. 81 8.3 NGÔN NGỮ LISP ................................................................................................... 83 CHƯƠNG 9: LẬP TRÌNH LOGIC .................................................................................... 95 9.1 TỔNG QUAN .......................................................................................................... 95 9.2 GIỚI THIỆU VỀ LẬP TRÌNH LOGIC ................................................................... 95 9.3 NGÔN NGỮ PROLOG............................................................................................ 96 Ngôn ngữ lập trình Tổng quan TỔNG QUAN MỤC ĐÍCH YÊU CẦU Mục đích của môn học Ngôn ngữ lập trình là cung cấp cho sinh viên một khối lượng kiến thức tương đối hoàn chỉnh về nguyên lí của ngôn ngữ lập trình. Cùng với môn học Tin học lí thuyết, Ngôn ngữ lập trình sẽ là môn học tiên quyết để học môn Trình biên dịch. Sau khi học xong môn học này, sinh viên cần: - Nắm được các khái niệm về đối tượng dữ liệu và kiểu dữ liệu. Các khía cạnh cần nghiên cứu khi đặc tả và cài đặt một kiểu dữ liệu. Vấn đề kiểm tra kiểu và chuyển đổi kiểu cũng cần được quan tâm. - Nắm được các kiểu dữ liệu sơ cấp và có cấu trúc. Với mỗi kiểu dữ liệu cần nắm định nghĩa, đặc tả và cách cài đặt kiểu dữ liệu. - Nắm được khái niệm trừu tượng hoá trong lập trình thể hiện trên hai khía cạnh là trừu tượng hoá dữ liệu bằng cách sử dụng các kiểu dữ liệu tự định nghĩa và trừu tượng hoá chương trình bằng cách chia chương trình thành các chương trình con. Vấn đề truyền tham số cho chương trình con cũng cần được lưu tâm. - Nắm được khái niệm điều khiển tuần tự, nguyên tắc điều khiển tuần tự trong biểu thức và giữa các câu lệnh. ĐỐI TƯỢNG SỬ DỤNG Môn học ngôn ngữ lập trình được dùng để giảng dạy cho các sinh viên năm thứ 4 chuyên ngành Tin học. NỘI DUNG CỐT LÕI Trong khuôn khổ 45 tiết, giáo trình được cấu trúc thành 9 chương Chương 1: Mở đầu. Chương này trình bày khái niệm về ngôn ngữ lập trình, lợi ích của việc nghiên cứu ngôn ngữ lập trình và các tiêu chuẩn để đánh giá một ngôn ngữ lập trình tốt. Chương 2: Kiểu dữ liệu. Chương này trình bày các khái niệm về đối tượng dữ liệu và kiểu dữ liệu; các phương pháp kiểm tra kiểu và chuyển đổi kiểu; Phép gán trị cho biến và sự khởi tạo biến. Chương 3: Kiểu dữ liệu sơ cấp. Chương này trình bày khái niệm về kiểu dữ liệu sơ cấp, sự đặc tả và nguyên tắc cài đặt một kiểu dữ liệu sơ cấp nói chung. Phần chủ yếu của chương trình bày một số kiểu dữ liệu sơ cấp phổ biến như các kiểu số, kiểu miền con, kiểu liệt kê, kiểu kí tự và kiểu logic. Chương 4: Kiểu dữ liệu có cấu trúc. Chương này trình bày khái niệm về kiểu dữ liệu có cấu trúc, sự đặc tả các thuộc tính, đặc tả phép toán, đặc biệt là phép toán lựa chọn một phần tử; các phương pháp lưu trữ một cấu trúc dữ liệu trong bộ nhớ và phương pháp lựa chọn phần tử. Nội dung chủ yếu của chương trình bày các cấu trúc cụ thể như mảng, mẩu tin, chuỗi ký tự, tập hợp… Chương 5: Kiểu dữ liệu tự định nghĩa. Chương này trình bày về sự trừu tượng hoá, định nghĩa kiểu dữ liệu và sự tương đương của các kiểu dữ liệu được định nghã. i Ngôn ngữ lập trình Tổng quan Chương 6: Chương trình con. Chương này trìn bày về sự định nghĩa và cơ chế gọi thực hiện chương trình con, các phương pháp truyền tham số cho chương trình con. Chương 7: Điều khiển tuần tự. Chương này trình bày các loại điều khiển tuần tự và vấn đề xử lý ngoại lệ. Chương 8: Lập trình hàm. Chương này trình bày khái niệm, bản chất của lập trình hàm và giới thiệu một ngôn ngữ lập trình hàm điển hình là LISP. Chương 9: Lập trình logic. Chương này trình bày khái niệm, bản chất của lập trình logic và giới thiệu một ngôn ngữ lập trình hàm điển hình là PROLOG. KIẾN THỨC TIÊN QUYẾT Để học tốt môn học ngôn ngữ lập trình cần phải có các kiến thức và kĩ năng lập trình căn bản. DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO [1] Terrence W. Pratt, Marvin V. Zelkowitz; Programming Languages: Design and Implementation; Prentice-Hall, 2000. [2] Doris Appleby, Julius J. VandeKopple; Programming Languages; McGrawHill; 1997. [3] Ryan Stensifer; The Study of Programming Languages; Prentice Hall, 1995. [4] Maryse CONDILLAC; Prolog fondements et applications; BORDAS, Paris 1986. [5] Website về XLISP http://webmaker.web.cern.ch/WebMaker/examples/xlisp/www/cldoc_1.html [6] Website về Turbo Prolog http://www.csupomona.edu/%7Ejrfisher/www/prolog_tutorial/contents.html ii Ngôn ngữ lập trình Chương I: Mở đầu CHƯƠNG 1: MỞ ĐẦU 1.1 TỔNG QUAN 1.1.1 Mục tiêu Sau khi học xong chương này, sinh viên cần phải nắm: - Khái niệm và phân loại các ngôn ngữ lập trình. - Vai trò của ngôn ngữ lập trình trong công nghệ phần mềm. - Lợi ích của việc nghiên cứu ngôn ngữ lập trình. - Các tiêu chuẩn để đánh giá ngôn ngữ lập trình. 1.1.2 Nội dung cốt lõi - Khái niệm về ngôn ngữ lập trình. - Vai trò của ngôn ngữ lập trình. - Lợi ích của việc nghiên cứu ngôn ngữ lập trình. - Các tiêu chuẩn để đánh giá một ngôn ngữ lập trình tốt. 1.1.3 Kiến thức cơ bản cần thiết Kiến thức và kĩ năng lập trình căn bản 1.2 KHÁI NIỆM VỀ NGÔN NGỮ LẬP TRÌNH Như chúng ta đã biết, máy tính bao gồm phần cứng là các thiết bị điện tử trong đó thông tin được biểu diễn dưới dạng số nhị phân và phần mềm bao gồm các chương trình được tạo ra bằng cách sử dụng các ngôn ngữ lập trình. Như vậy ngôn ngữ lập trình (NNLT) là ngôn ngữ dùng để viết các chương trình cho máy tính. Cũng như các ngôn ngữ thông thường, NNLT cũng có từ vựng, cú pháp và ngữ nghĩa. Theo tiến trình lịch sử phát triển, ngôn ngữ lập trình có thể được chia ra làm ba loại chủ yếu như sau: Ngôn ngữ máy (machine language): Là các chỉ thị dưới dạng nhị phân, can thiệp trực tiếp vào trong các mạch điện tử. Chương trình được viết bằng ngôn ngữ máy thì có thể được thực hiện ngay không cần qua bước trung gian nào. Tuy nhiên chương trình viết bằng ngôn ngữ máy dễ sai sót, cồng kềnh và khó đọc, khó hiểu vì toàn những con số 0 và 1. Hợp ngữ (assembly language): Hợp ngữ là một bước tiến vượt bậc đưa ngôn ngữ lập trình thoát ra khỏi ngôn ngữ máy khó hiểu. Ngôn ngữ này xuất hiện vào những năm 1950, nó được thiết kế để máy tính trở nên thân thiện hơn với người sử dụng. Hợp ngữ đưa ra khái niệm biến (variable), nhờ đó mà ta có thể gán một ký hiệu cho một vị trí nào đó trong bộ nhớ mà không phải viết lại địa chỉ này dưới dạng nhị phân mỗi lần sử dụng. Hợp ngữ cũng chứa vài "phép toán giả", tức là ta có thể biểu biễn mã phép toán dưới dạng phát biểu (hay còn gọi là câu lệnh) thay vì dưới dạng nhị phân. Các câu lệnh bao gồm hai phần: phần mã lệnh 1 Ngôn ngữ lập trình Chương I: Mở đầu (viết tựa tiếng Anh) chỉ phép toán cần thực hiện và phần tên biến chỉ địa chỉ chứa toán hạng của phép toán đó. Ðể máy thực hiện được một chương trình viết bằng hợp ngữ thì chương trình đó phải được dịch sang ngôn ngữ máy. Công cụ thực hiện việc dịch đó được gọi là Assembler. Ngôn ngữ cấp cao (High level language): Là ngôn ngữ được tạo ra và phát triển nhằm phản ánh cách thức người lập trình nghĩ và làm. Ngôn ngữ cấp cao rất gần với ngôn ngữ con người (Anh ngữ) nhưng chính xác như ngôn ngữ toán học. Nhờ ngôn ngữ cấp cao mà lĩnh vực lập trình trở nên phổ biến, rất nhiều người có thể viết được chương trình, và nhờ thế mà các phần mềm phát triển như vũ bão, phục vụ nhiều lĩnh vực của cuộc sống. Cùng với sự phát triển của các thế hệ máy tính, ngôn ngữ lập trình cấp cao cũng được phát triển rất đa dạng và phong phú, việc lập trình cho máy tính vì thế mà cũng có nhiều khuynh hướng khác nhau: lập trình cấu trúc, lập trình hướng đối tượng, lập trình logic, lập trình hàm... Một chương trình viết bằng ngôn ngữ cấp cao được gọi là chương trình nguồn (source programs). Ðể máy tính "hiểu" và thực hiện được các lệnh trong chương trình nguồn thì phải có một chương trình dịch để dịch chương trình nguồn (viết bằng ngôn ngữ cấp cao) thành chương trình đích. Trong khuôn khổ tài liệu này, thuật ngữ ngôn ngữ lập trình dùng để chỉ ngôn ngữ lập trình cấp cao. 1.3 VAI TRÒ CỦA NGÔN NGỮ LẬP TRÌNH Ðể thấy rõ vai trò của ngôn ngữ lập trình trong công nghệ phần mềm chúng ta hãy xét các giai đoạn chủ yếu để xây dựng một phần mềm. Các giai đoạn đó bao gồm: - Xác định: Mục tiêu của giai đọan xác định là để hiểu rõ các yêu cầu của khách hàng. Kết quả của giai đọan này là mô hình thế giới thực được phản ánh thông qua một tài liệu đặc tả yêu cầu. - Phân tích: Mục tiêu của giai đoạn này là xác định chính xác hệ thống sẽ làm những gì theo quan điểm của người sử dụng. Kết quả của giai đoạn phân tích là một tài liệu đặc tả chức năng mô tả hệ thống sẽ có những chức năng gì. - Thiết kế: Mục tiêu của giai đọan thiết kế là xác định chính xác hệ thống sẽ làm việc như thế nào. Kết quả của giai đọan này là một tài liệu đặc tả thiết kế. Ðây là một tài liệu kỹ thuật mà những người thực hiện sẽ căn cứ vào đó mà tạo ra phần mềm. - Cài đặt: Là việc thực hiện cách giải quyết vấn đề đã được đề xuất bởi người thiết kế bằng một NNLT. Kết quả của giai đọan này là một hệ chương trình máy tính. - Tích hợp và kiểm thử hệ thống: Do các chuyên viên tin học thực hiện nhằm ghép nối các bộ phận của hệ thống và kiểm tra xem hệ thống có được thực hiện đúng theo thiết kế không. - Chấp nhận: Do các chuyên viên tin học cùng với khách hàng tiến hành nhằm xác nhận hệ thống chương trình bảo đảm các yêu cầu của người sử dụng. - Vận hành khai thác: Hệ thống được triển khai để sử dụng. 2 Ngôn ngữ lập trình Chương I: Mở đầu Ở trên chỉ trình bày một mô hình làm phần mềm, gọi là mô hình thác nước (water fall), ngoài ra còn có nhiều mô hình khác. Tuy nhiên trong tất cả các mô hình ấy đều phải có giai đoạn cài đặt. Trong đó NNLT đóng vai trò là một công cụ giúp con người thực hiện bước cài đặt này. Công cụ đó ngày càng được cải tiến hoàn thiện và có thể nói mọi tiến bộ trong tin học đều thể hiện ra trong NNLT. NNLT vừa là công cụ giúp các nhà tin học giải quyết các vấn đề thực tế nhưng đồng thời cũng là nơi mà những nghiên cứu mới nhất của tin học được đưa vào. Lĩnh vực này vừa mang tính truyền thống vừa mang tính hiện đại. 1.4 LỢI ÍCH CỦA VIỆC NGHIÊN CỨU NNLT Trước khi nghiên cứu về NNLT, chúng ta cần thảo luận xem vì sao các sinh viên tin học và các nhà lập trình chuyên nghiệp cần phải nắm các khái niệm tổng quát về NNLT. Việc nghiên cứu tốt NNLT sẽ đạt được các lợi ích như sau: 1.4.1 Cho phép lựa chọn một NNLT phù hợp với dự án thực tế Hiện nay có rất nhiều dự án công nghệ thông tin ứng dụng vào nhiều lĩnh vực khác nhau của cuộc sống. Do tính chất của từng dự án mà phần mềm có thể được cài đặt bằng các NNLT khác nhau. Với một vốn kiến thức rộng về NNLT, những người làm dự án có thể lựa chọn nhanh chóng một NNLT phù hợp với đề án thực tế. Chẳng hạn có thể lựa chọn ngôn ngữ lập trình Java cho các dự án lập trình truyền thông, hay hướng lập trình logic cho các dự án về trí tuệ nhân tạo. 1.4.2 Sử dụng một cách có hiệu quả các công cụ của ngôn ngữ Các ngôn ngữ nói chung đều cung cấp những công cụ đặc biệt để tạo ra các tiện ích cho lập trình viên, nhưng khi sử dụng chúng không đúng đắn có thể sẽ gây ra những sai lầm lớn. Một ví dụ điển hình là phép đệ quy (recursion) - một công cụ lập trình đặc biệt có hiệu lực trong nhiều ngôn ngữ. Khi sử dụng đệ quy một cách đúng đắn thì có thể cài đặt một giải thuật đẹp đẽ và có hiệu quả. Nhưng trong trường hợp khác nó có thể gây ra một sự lãng phí thời gian chạy máy rất lớn cho một giải thuật đơn giản. Ðiều này có thể tránh được nếu như lập trình viên có một sự hiểu biết sâu sắc về ngôn ngữ lập trình và các cài đặt bên trong nó. 1.4.3 Làm tăng vốn kinh nghiệm khi xây dựng các chương trình Nếu người lập trình đã có sự nghiên cứu một cách rộng rãi nhiều ngôn ngữ mà một trong chúng có cài đặt sẵn những công cụ nào đó thì anh ta có thể tự thiết lập những công cụ tương tự khi phải viết chương trình bởi một ngôn ngữ mà trong đó các công cụ như thế chưa được cài đặt. 1.4.4 Tạo sự dễ dàng để học một ngôn ngữ mới Mặc dù có nhiều NNLT khác nhau nhưng chúng đều có những nguyên tắc chung của NNLT. Rất nhiều ngôn ngữ có chung cú pháp (sai khác nhau chút ít về cách viết), có chung các kiểu dữ liệu (sai khác nhau chút ít về tên gọi). Việc nắm vững các nguyên lý cơ bản của NNLT sẽ là một điều kiện thuận lợi lớn để tiếp cận một cách nhanh chóng với một ngôn ngữ lập trình cụ thể mới. Thực tế cho thấy rằng với những người nắm vững NNLT, khi gặp một ngôn ngữ lập trình cụ thể mới, họ có thể vừa nghiên cứu ngôn ngữ mới này vừa áp dụng để lập trình giải quyết một bài toán theo yêu cầu. 3 Ngôn ngữ lập trình Chương I: Mở đầu 1.4.5 Tạo tiền đề để thiết kế một ngôn ngữ mới Việc thiết kế ngôn ngữ mới là một đòi hỏi của khoa học phát triển NNLT. Nếu chúng ta không nghiên cứu về NNLT thì không thể nào có kiến thức để xây dựng một ngôn ngữ mới. 1.5 CÁC TIÊU CHUẨN ÐÁNH GIÁ MỘT NGÔN NGỮ LẬP TRÌNH TỐT Những yếu tố sau tạo nên một ngôn ngữ tốt, nó cũng là những tiêu chuẩn để người lập trình đánh giá ngôn ngữ này tốt hơn ngôn ngữ kia khi lựa chọn một ngôn ngữ để sử dụng. Ngoài ra khi thiết kế một ngôn ngữ lập trình mới, ta cũng phải quan tâm đến các tiêu chuẩn này để có được một ngôn ngữ tốt. 1.5.1 Tính dễ đọc Tính dễ đọc của một NNLT là sự dễ dàng đọc hiểu một chương trình được viết bằng ngôn ngữ đó. Tính dễ đọc được đặc trưng bởi các thuộc tính sau: 1.- Sự giản dị. Một ngôn ngữ được gọi là có tính giản dị nếu ngôn ngữ đó có ít các thành phần cơ sở, tức là ít các yếu tố được định nghĩa trước. Các ngôn ngữ mà chúng ta có thể đạt được một phép toán bằng nhiều cách khác nhau thì không phải là một ngôn ngữ giản dị. Chẳng hạn trong ngôn ngữ C để tăng thêm một đơn vị cho biến count ta có thể sử dụng nhiều cách như count = count + 1, count += 1, count++ hoặc ++count. Các phép toán chồng (overload) cũng làm cho ngôn ngữ trở nên phức tạp. Chẳng hạn toán tử + có thể hiểu là cộng hai số nguyên, cộng hai số thực, hợp hai tập hợp hay ghép nối hai chuỗi ký tự... 2.- Cấu trúc điều khiển. Các lệnh có cấu trúc cho phép viết các chương trình sáng sủa, dễ đọc, dễ hiểu. Chúng ta có thể nhận thấy điều này trong các ngôn ngữ thuộc thập niên 1960 như BASIC, FORTRAN trong đó do thiếu các cấu trúc điều khiển nên chương trình phải sử dụng nhiều lệnh GOTO, rất khó theo dõi để hiểu chương trình. Ta hãy so sánh hai đoạn chương trình in ra màn hình 10 số tự nhiên đầu tiên được viết bằng ngôn ngữ BASIC (không có lệnh cấu trúc FOR) và ngôn ngữ Pascal. Viết bằng BASIC 10 20 30 40 50 60 Viết bằng Pascal i=1; IF i>10 THEN GOTO 60; PRINT i ; i=i+1; GOTO 20; PRINT “In xong”; FOR i:=1 TO 10 DO Writeln(i); Writeln(‘In xong’); 3.- Kiểu dữ liệu và cấu trúc dữ liệu. Xem xét kiểu dữ liệu và cấu trúc dữ liệu của một ngôn ngữ cũng góp phần đánh giá một ngôn ngữ có dễ đọc hay không. Chẳng hạn trong các ngôn ngữ không có kiểu dữ liệu logic thì phải sử dụng kiểu số để thay thế và do đó mà chương trình trở nên khó đọc. Ví dụ ta hay sử dụng biến found trong các chương trình tìm kiếm một phần tử x trong một mảng a gồm n phần tử. Nếu ngôn ngữ sử dụng có kiểu logic thì ta có thể gán cho found giá trị TRUE hoặc FALSE để biểu diễn trạng thái tìm thấy phần tử cần tìm hay không, ngược lại đối với các ngôn ngữ không có kiểu logic thì ta phải dùng kiểu số và gán cho found giá trị 1 hoặc 0. Ta hãy so sánh hai đoạn chương trình sau để xem đoạn chương trình nào dễ hiểu hơn. 4 Ngôn ngữ lập trình Chương I: Mở đầu found := 0; i := 1; While (i<=n)and (found=0) do IF a[i]=x THEN found := 1 ELSE i := i+1; found := FALSE; i := 1; While(i<=n)and(NOT found) do IF a[i]=x THEN found:= TRUE ELSE i:=i+1; 4.- Cú pháp. Cú pháp của ngôn ngữ có ảnh hưởng lớn đến sự dễ đọc hiểu của chương trình. Chúng ta xét một số thí dụ sau để thấy rõ vấn đề này. • Một số ngôn ngữ quy định độ dài tối đa của danh biểu quá ngắn, chẳng hạn trong FORTRAN 77 độ dài tối đa của danh biểu là 6, do đó tên biến nhiều khi phải viết tắt nên khó đọc hiểu. • Việc sử dụng từ khóa cũng góp phần làm cho ngôn ngữ trở nên dễ đọc. Chẳng hạn trong ngôn ngữ Pascal chỉ sử dụng một từ khóa end để kết thúc một khối, kết thúc một lệnh case hay kết thúc một lệnh hợp thành do đó chương trình trở nên khó đọc, trong khi Ada dùng các từ khóa end if để kết thúc lệnh if, end loop để kết thúc lệnh vòng lặp thì chương trình dễ đọc hơn. 1.5.2 Tính dễ viết Tính dễ viết của một ngôn ngữ là khả năng sử dụng ngôn ngữ đó để viết một chương trình cho một vấn đề nào đó một cách dễ dàng hay không. Thông thường các ngôn ngữ dễ đọc thì đều dễ viết. Tính dễ viết phải được xem xét trong ngữ cảnh của vấn đề mà ngôn ngữ được sử dụng để giải quyết. Theo đó không thế so sánh tính dễ viết của hai ngôn ngữ cho cùng một bài toán mà một trong hai được thiết kế để dành riêng giải quyết bài toán đó. Ví dụ để giải quyết bài toán quản trị dữ liệu, chúng ta không thể so sánh Pascal với một hệ quản trị cơ sở dữ liệu như Foxpro, Access hay Oracle. Sau đây là một số yếu tố quan trọng nhất ảnh hưởng tới tính dễ viết của ngôn ngữ. 1.- Sự giản dị. Nếu một ngôn ngữ có quá nhiều cấu trúc thì một số người lập trình sẽ không quen sử dụng hết tất cả chúng. Tốt nhất là có một số nhỏ các cấu trúc ban đầu và một quy tắc để kết hợp chúng thành các cấu trúc phức tạp hơn. 2.- Hỗ trợ cho trừu tượng. Một cách ngắn gọn, trừu tượng (abstraction) là khả năng để định nghĩa và sử dụng các cấu trúc hoặc các phép toán phức tạp theo cách thức mà nó cho phép bỏ qua các chi tiết. Một ví dụ về trừu tượng là chương trình con, từ chương trình gọi, chúng ta gọi chương trình con để thực hiện một tác vụ nào đó mà không cần biết các cài đặt chi tiết bên trong chương trình con đó. Thực chất trừu tượng hóa chính là làm cho chương trình sáng sủa hơn. 3.- Khả năng diễn đạt. Là những công cụ của ngôn ngữ mà người lập trình có thể sử dụng để diễn đạt giải thuật một cách dễ dàng. Nói cách khác, một ngôn ngữ có khả năng diễn đạt là ngôn ngữ cung cấp cho người lập trình những công cụ sao cho người lập trình có thể nghĩ sao thì viết chương trình như vậy. Chẳng hạn lệnh lặp FOR trong Pascal dễ sử dụng cho cấu trúc lặp với số lần lặp xác định hơn là lệnh WHILE. 5