Nội dung

G A O V A T H U O C P H I E N : N G H I E N C U U V E H O A T D O N G M A U D I C H N G t f O I H O A 6 C U A V I E T N A M N t T A D A U T H E K Y X I X DUONG VAN HUY* N Q a dau the ky XIX la giai doan lich sQ day nhiing bien ddi ve mat kinh te - xa hoi. Hoat dong thiidng mai, nhat la ngoai thiidng v i n dien ra va diidc su khuyen khich tQ phia chinh quyen trung ildng. Ddng thdi, cimg vdi su that bai cua cac thiidng nhan phiidng Tay trong hoat dong mau dich vdi nha Nguyen va sii that bai cua ngiidi Viet trong cac hoat dong thiidng mai vdi thi triidng Trung Qudc. Ngiidi Hoa da trd thanh mdt life liidng quan trong, nam girl cac hoat dong mau dich quan trong cua Viet Nam ke ca noi thiidng va ngoai thiidng, va nhat la trong cac hoat dong m i u dich giQa Viet Nam va Trung Qudc. Vdi chinh sach i f u ai cua chinh quyen nha Nguyen, ngiidi Hoa da tham nhap vao hau het cac Hnh viic kinh doanh thiidng mai cua Viet Nam. Ben canh do, ho cung tham gia tich ciic vao buon ban hai mat hang ciic ky quan trong va nhay cam thdi ky nay do la gao va thudc phien. Mat hang gao co anh hiidng tnic tiep tdi van de kinh te va dn dinh xa hoi cua Viet Nam. Thudc phien la mat hang buon ban quan trong cua cac thiidng nhan qudc te khong chi d Viet Nam ma con tren khap cac thi triidng khu viic. Cho nen, 1 1 * Th.S. Vien Nghien cQu Dong Nam A xuat gao di nhap thudc phien ve la mot trong nhQng hoat dong kinh doanh dem lai nhieu ldi nhuan nhat cho Hoa thiidng d Viet Nam thdi ky nay. Ddng thdi, nhQng hoat dong thiidng mai nay da tac dong khdng nhd tdi ddi sdng kinh te, xa hoi Viet Nam diidng thdi. 1. Hoat dpng buon ban gao cua Hoa thu'o'ng cV Viet Nam Viet Nam von phong phu ve gao, nha't la tQ khi lanh tho diidc md rong xudng phia Nam, dien tich canh tac diidc md rong, dieu nay da khien cho khu vQc Nam Bo da. trd thanh viia lua cua ca. midc va la mat hang buon ban quan trong cua cac Hoa thiidng (1), nhat la trong buon ban vdi Trung Qudc. Trong nhieu triidng hdp chinh quyen Viet Nam da cam buon ban gao de dam bao nhu cau tieu dung trong mfdc, nhiing vdi nhu cau ve gao manh me tQ phia Trung Quo'c da khien cho viec budn ban gao cd the kiem diidc nhQng khoan ldi nhuan kich xu, chinh dieu nay da khien cho Hoa thiidng bat chap thu doan de tien hanh cac hoat dong budn lau gao tQ Viet Nam sang Trung Quo'c, bat chap lenh cam cua chinh quyen trung lidng Viet Nam khi do. 46 Ben canh do, trong khi tang nhanh ve dan so tai Trung Quoc, thi dien tich canh tac trong lua lai bi thu hep b nhieu ndi do chien tranh tan pha, hoae nhiing dien tich trong lua khong tang kip so vdi nhip do tang dan sd. Ngoai ra, trong thdi ky cuoi the ky XVIII dau the ky XLX nha Thanh Trung Quoc, chien tranh nd ra trien mien, cdng vdi viec doi kem mat mua xay ra thiidng xuyen. Cho nen, viec thieu liidng thiic da trd thanh van de cap thiet dat ra dd'i vdi Trung Quo'c. Chinh vi vay, trong cac hoat dong buon ban vdi Dong Nam A, nha Thanh khuyen khich cac hoat ddng nhap khau gao va nhat la hoat dong mau dich lua gao vdi Thai Lan va Viet Nam. Trong cac hoat dong budn gao vdi Dong Nam A, Viet Nam chiem mot vi t r i quan trong, song cac hoat dong mua ban nay chu yeu dien ra tren phiidng thiic buon lau cua cac Hoa thiidng b Viet Nam. Trong khoang the ky XVII, kinh doanh gao d Viet Nam da phat trien manh, nha't la viec xuat khau gao cua Dang Ngoai qua con diidng cang Hai Phdng, va trung tam nhiing hoat ddng kinh doanh nay la Phd Hien. Den nam 1831, khi Pho' Hien ddi ten thanh Hiing Yen, thi cang nay khong cdn vai trd la trung tam thiidng mai nQa. Den 1825, cac tu lieu cho biet cd khoang 40 chiec thuyen buon cua Hoa thiidng budn ban b Nam Dinh va Ha Noi, hai cang nay trd thanh nhQng trung tam xua't khau chu yeu b khu viic chau thd Song Hdng (2). Hai Phdng cung trd thanh mot thiidng cang quan trong vao khoang giQa the' ky XIX. Trong khoang thdi gian tQ 1844 den 1846, mot giao sy truyen dao cua Dominican la Mannuel de Rivas cho biet mdt so'thong tin ve nhQng con so' thiidng thuyen ngiidi Hoa den Bac Ky de buon ban gao. Ong cho biet, chi rieng d cang Hai Phdng cd hdn 500 ta gao xuat khau (d day la ddn vi ta cua Tay 1 Rghien cuoi Lich stf. so" 2.2011 Ban Nha, 1 ta Tay Ban Nha tiidng diidng khoang 46 kg, nen trung binh trong liidng khoang 23 tan), ong cung cho biet b Ha Ndi sd liidng gao xuat khau cdn ldn hdn nhieu (3). Cu the hdn ve viec Hoa thvidng tham gia vao hoat dong buon ban gao d Bac Ky chung ta co the tim thay trong nhQng bQc thu cua Pierre Andre Retord, Cha sd Tda thanh Tay Tonkin, ong cho biet vao khoang nhQng nam 50 cua the ky XIX, khi ong td ra lo l i n g ve nan ddi d Bac Ky, va ong do ldi cho nha Nguyln la "ke thdng chinh quyen nay dUdng nhu ngdy cdng trd nen bdt Itfc doi vdi khu vUc nay, chinh quyen doi ddi vung nay gidng nhu vung bi chinh phuc vd nhung quan lqi d day khai thdc chung de thoa man long tham cua hq... d day cdc quan lqi cua chung ta... dd cdm rd't gat gao viec xudt khdu gao tie tinh ndy den tinh khdc. Lenh cdm mdu dich duqc ban ra vdi viec chi dUdc dung thuyen nho; nhung cdc quan chdc chinh quyen dtfa vdo cdc hdnh vi pham phdp de lam giau cho chinh hq, de phong buon lau, truy kich den ciing bon buon lau, tich thu hang hda vd ddnh thue nang xd phat Idm giau cho quan lqi' (4). Ddng thdi, Retord cung da so sanh vdi each Qng xQ cua chinh quyen vdi ngQdi dan dia phQdng va vdi viec ung ho sQ md rong thvidng mai cua ngiidi Hoa, dng cho rang, "nhung gi chinh quyen [Hue] lam khdng phai cho ngUdi dia phUdng, hq chu yeu cho ngUdi Trung Qudc den ddy hang nam td khi cd noi chien tai ddt nUdc hq [Trung Qudc] vd hq [ngUdi Hoa] cd dtfqc stf cung cap luong thtfc ldn. Quan lqi ve be mat mudn dudi hq di nhtfng nhtfng ngUdi nUdc ngodi ndy bi mat dUa cho so tien ldn, va vi vdy hq dtfdc ttf do thtfc hien trqn ven cdng viec kinh doanh cua minh. Nam ngodi (1856), nhieu ngudi Hoa den Tonkin (Bac Ky) khdng mang theo hang hda de bdn d 47 Qao va thuoc phien: Rghien ciru ve. day ma hq chi lang le thu mua gao, hdu het nen thtfOng mai d Trung Qudc bi ngitng tre bdi stf tan phd cua cdc cudc khdi nghia vd chien tranh cua ngtfdi Anh (chien tranh Nha Phien) da phd huy chung" (5). Trong ket luan cua Retord, ong cho biet them, nam 1857 lai co mot nan doi khac va gao da tang gia hdn 5 lan so v6i khi ong den Bac Ky vao nam 1832 (6). Giong nhu" nhQng phai doan truyen giao ngiidi Phap khac khi do, Retord song gan vdi khu vQc co mQc song trung binh va cong viec cua ong da phan anh ro cai nhin r&'t phd bien ve hoat dong buon ban gao cua ngiidi Hoa d Bac Ky (7). Ben canh do, viec nghien cQu ve thue thu tQ ngoai thiidng trong thdi gian tQ nam 1865 den nam 1868 cung cung cap nhieu bang chQng cho thay nhieu ldi ich cd diidc tQ xuat khau gao, cung nhii thong qua thue danh vao thudc phien, thie'c va go cQng. Vao nam 1865 va 1866, thue danh len moi thuyen buon tham gia buon ban diidng song d Tonkin la 50 lang bac. Nam 1865, tdng so' 157 thuyen buon phai tra tdi 7.850 lang bac va nam 1866 thue thu diidc la 5.450 lang bac. Thue thu tang them 75 lang bac moi thuyen buon trong nhQng nam sau do (8). Nam 1865, sau khi nan ddi d tinh Hai Diidng dan den 8.000 ngiidi chet, chinh quyen nha Nguyen da thQc hien danh thue gao xuat khau nham bao ve liidng gao cung Qng cho nhu cau trong midc. Tuy nhien, nam- 1866, cac Hoa thvidng yeu cau cho ho diidc xu&'t k h i u gao mien thue b cang Hai Phdng trong vdng 5 nam, ddi lai Hoa thiidng se cung cap 69 thuyen manh de giup chinh quyen Viet Nam tran ap hai tac d cQa song Cam thuoc khu vQc vinh Ha Long. SQ hdp tac nay diidc chinh quyen tan thanh, va 69 chiec thuyen nay diidc miln thue buon ban gao. Ngoai ra, 26 chiec thuyen manh khac den diidc Nam Dinh va Hai Diidng. Ddng thdi 30 chiec thuyen manh Hoa thiidng da mua 1.364.260 can gao (1 can = 0,6 kg) ho&c 818,5 tan, vdi so thue quy dinh la 3 lang bac cho 1000 can, chinh quyen thu diidc 4.091 lang bac tQ thue (9). Nam 1867, cang Hai Diidng chi thu dQdc 310 lang bac thue tQ 3 thuyen budn, thap hdn 10% so vdi 5.563 lang bac tien thue thu diidc tQ 25 thuyen buon diidng song d Tra Ly cua Nam Dinh. Khi dQdc hdi ve ly do tai sao, cac thvidng nhan den tQ Trung Hoa cho biet ho chi diidc phep thu mua gao trong vong 8 den 9 ngay, va neu ho b lai lau hdn thi bi coi la "gian thvidng" (cunning merchants) va se bi trQng phat. Vua Tii DQc da hdi cac quan lai d Hai Diidng ve van de nay va ho da bao cao rang "cdc thuyen budn nha Thanh nho vd vdn thi khiem ton, nen hq mudn den de budn bdn. Hq yeu cau nhd vua giam thue mdi, yeu cdu ndy that qua ddng" (10). Viec xuat khau gao qua dang se tao ra thieu hut d chinh Viet Nam, lam tang gia va cudi cung gay bat dn ve xa hoi. Do do, chinh quyen nha Nguyen can ngan chan te nan budn l&u neu ho muon diidc long dan. Nhiing ngan chan that khong de vi ngiidi Hoa luon cd nhu c i u va viec xuat khau sang Trung Hoa ke ca b&'t hdp phap, vi cd ldi rat ldn. Khong chi cd Hoa kieu, ma ngay ca ngii dan hay thiidng nhan Viet Nam cung thong ddng vdi thiidng nhan ngiidi Hoa de cung Qng cho viec thQdng mai song hanh nay (11). Cac phu thQdng ngQdi Hoa b Viet Nam cung nhu d Ha Noi thvidng dung thuyen ldn di lai cac tinh mua gao ve rdi len hit chd sang Trung Qudc ban lai de kiem ldi to. Trong mua ban gao cac phu thiidng Hoa kieu thiidng ap.dung ket hdp cac thu doan cho vay lai, mua lua non va 1 48 bat bi mua re (12). NgQdi Hoa chia vao the diidc Qu dai ve phap luat va so' vd'n ldn cua minh. Cac Hoa kieu d Ha Noi da toa di khap cac ndi cho cac tieu chu va nha nong ngiidi Viet vay vd'n, dac biet la "cac Hoa kieu bang Quang Dong diing lam chu cac ngan hang, ho cho vay lai co khi tdi 60% hang nam, trie 5% hang thang, Hocquard goi nhiing Hoa kieu kieu do la nhiing ten Do thdi Vien Dong, va mdi khi mua lua sap chin... nhQng hoa Kieu dd cam tui bac, ngdi thuyen di day do khap cac nga song, gid tui bac do du do cho cac nha ndng vay, nhat la dd'i vdi nhiing ngiidi dang can tien trong cong viec ma chay hieu hy. Va den ky han, neu cac con nd do khong co tien tra thi Hoa kieu da nham so' lua thu hoach cua ngiidi di vay ma bat bi mua lai vdi mot gia re mat" (13). J.Dupuis khi den Ha Noi co ghi lai sii kien cac Hoa thiidng pho' Quang Dong da dung 3 chiec thuyen budn di thu mua lua gao chd tQ Hai Diidng ve. Nam 1879, Tii Diic cung du rang "gdn day nghe rat nhieu nhdng thuyen budn (nha Thanh) cd dd khdng de dpi den mua hq lua chin... [gao bi] chd trdm ra khoi cda bien". Ddi khi ho ciing diing manh khde trao ddi thuyen budn de chd trdm gao ve Trung Quoc (14). Nhu cau ldn ve gao cua thi triidng Trung Quoc da kich thich ddng chay gao ra ngoai lanh tho Viet Nam va tao nen sii bung nd manh me trong buon ban lau gao thdi ky nha Nguyen. Ben canh do, trieu dinh Hue da ap dung hang loat cac chirm sach nham thiic day viec nhap khau gao nham dap ling nhu cau liidng thiic trong midc. Nam 1825, thue diidc mien trQ elm yeu phu thuoc vao liidng gao chd tren tau dd'i vdi cac thuyen budn ngoai quoc tai cang Viet Nam, nha't la nhiing thuyen buon til Siam va Ha Chau (15). Neu cac thuyen buon ngoai quo'c van chuyen gao den Viet Nam cang nhieu Rghien curu Lich sit, so" 2.2011 thi thue miln cung nhieu hdn (16). Budn ban gao trong midc chu yeu do chinh quyen nam giQ nham dam bao dap ling du nhu c i u qudc gia. M i l n thue n h i m thiic day thvidng nhan cung cap gao cho khu viic ndi dia. Thue diidc m i l n neu thuyen budn den chi mang theo hang hda la gao (17). Tuy nhien, nhQng thuyen budn khong the diidc mien thue hoan toan neu thuyen cua ho mang gao cung vdi cac hang hda khac den (18). Nam 1864, mot thvidng nhan Trung Qudc la Van Thuan chd gao tQ Siam va diidc mien thue hoan toan khi budn ban d Binh Dinh (19). Viec budn ban gao phi phap thiic sii dang lo ngai dd'i vdi trieu dinh Hue. Trong the ky XIX, trieu dinh lien tuc ban hanh cac quy dinh han che dd'i vdi cac hoat ddng budn lau gao ra nQdc ngoai. Nhiing cac thiidng nhan, nha't la Hoa thiidng van budn ban gao bi m&t bang nhieu each khac nhau va da phan deu trot lot. Mot mat, cac thuyen budn cua Hoa thQdng thQdng xuyen thay ddi cac ke hoach xuat khau gao sang Trung Hoa de tranh bi danh thue, hoae danh lQa thue khi ho quay trd lai Viet Nam (20). Mat khac, nhieu Hoa thQdng budn l&u gao diidi ly do ddng thuyen hoae budn ban cung cac loai hang hda khac. Budn lau gao xay ra rat thQdng xuyen, va nhieu thvidng nhan ngiidi Viet gia dang thanh nhQng Hoa thiidng de budn l&u gao. Viec gia tang sd' liidng cac hoat dong budn lau nhu v&y dan den viec chinh quyen gia tang cac quy dinh han che cac thQdng nhan dia phiidng gia dang cac thuyen budn Trung Hoa (21). 1 Nam 1828, nha Nguyln da cam cac thuyen budn Viet Nam den Ha Chau budn ban gao. Nam 1836, trieu dinh da cQ nhieu quan lai di cdng can Ha Chau, va nhQng quan chQc nay da bao cao r i n g da thay Qao va thuoc phien: Rghien ciru ve. 49 khoang 500.000 can gao, tiidng diidng khoang 300 tan dQdc xuat khau di Philippin (25). Trong khi gia gao tang manh vao nhQng nam 20 the ky XIX d khu viic Bac Ky thi gia gao lai vd cung thap d Gia Dinh, nam 1829 "ky trudc gid gao rat re, 1 phUctng (38,5 lit) gao gia khdng qua 56 mach (hay tien, tUOng dUOng 0,5-0,6 quan). Gdn ddy, tuy nam dUOc mua md gid gao cung khong dudi 1 quan, do la bdi bon budn gian xdo dong trdm nhieu vd thuyen ngtfbi Thanh chd khach den hop an rat nhieu" (26). Chinh v i v&y ma ddng chay gao ra midc ngoai ngay cang nhieu chu yeu thdng qua cac hoat dong budn lau cua Hoa thiidng. Ben canh do, gao dQdc cac Hoa Vdi liu the ve mat dia Ty gan vdi Trung Qudc, mot so' dia phiidng cua Viet Nam nhii thiidng van chuyen di vdi khd'i liidng khdng Quang Yen, Hai Diidng, nan budn ban v i n nhd cung do sii cho phep cua cac quan lai d chuyen gao phi phap diln ra thvidng xuyen. day (27). Chinh vi vay, khu vQc Gia Dinh Cung vdi viec gia tang dan sd'd Trung Qudc cung la trung tam de cac "gian thQdng" tii the ky XVIII da thiic day sii nhap khau ngiidi Hoa ke ca ngiidi Viet budn lau gao gao cua midc nay va ldi nhuan thu diidc t i i mot each manh me, va nhQng thQdng nhan viec budn ban gao vd cung ldn da kich thich nay da thu diidc nhQng khoan ldi nhuan ddng chay gao bi mat tQ Viet Nam den khdng Id (28). Nam Trung Hoa. Dieu nay khien cho Nam 1824, nhieu ngiidi chiu ddi d Kham nhQng nan ddi ngay cang tram trong hdn d Chau va Liem Chau cua Trung Qudc, va khu vQc cac tinh ddng bang Bac Bd do gia gao d day tang mdt each dot ngdt len tdi nhieu nam mat mua, va nhQng nam diidc 4 tham chi 5 lang bac mdi ganh (29). Nhieu mua thi liidng gao xuat khau qua nhieu ngiidi Viet budn ban gao phi phap tdi gay nen tinh trang thieu gao thiidng xuyen, Kham Chau va Liem Chau. Ve ddng chay gia gao tang chdng mat trong nhQng nam gao ra ngoai, Hoang de Minh Mang da. ra 20 cua the ky XIX, theo Nguyln The Arm lenh cac quan lai ap dung cac bien phap thi, trong nhQng nam 1825 va 1829-1830 nghiem khac nham ngan chan viec budn thi gia gao tang 50 den 100% (24). Nhiing lau gao sang Trung Qudc (30). Cac thiidng van de budn ban gao khdng anh hiidng qua nhan Viet Nam cung nhii thiidng nhan nhieu tdi ddi sdng kinh te, xa hdi cua ngiidi Trung Hoa da bi mat van chuyen gao sang dan dia phiidng khu vQc Nam Ky, bdi den Trung Qudc, tham chi cho du chinh quyen thdi ky nha Nguyen, khu vQc nay dien tich nha Nguyen da han che ngiidi Hoa d Viet canh tac md rong hdn bao gid het va trd Nam tham gia budn ban (31). Nam 1836, thanh vQa lua, ngudn cung cap gao chu yeu Nguyln Cdng TrQ, Tong ddc Hai DQdng va cua Viet Nam. Khdng chi vay, day la khu Quang Yen nhan diidc chi thi cua trieu vQc xuat khau gao ldn nha't cua midc ta. dinh Hue thQc hien viec cap giay phep cho Vao nam 1804, khu vQc Gia Dinh cd thiidng nhan bdi vi nhieu ngiidi Viet Nam nhieu thuyen buon va thiidng nhan den t i i Viet Nam buon ban gao vdi ngiidi dia phiidng d Ha Chau va mua thuoc phien chd ve Viet Nam. Bao cao nay la nguyen nhan dan deh chinh quyen nha Nguyen phuc hoi lai lenh cam, cho nen nhiing ngiidi Viet dia phiidng khdng diidc phep ban gao cho Hoa thiidng hoae cac thiidng nhan midc ngoai khac (22). Hdn nQa, cd nhieu Dai Dich Thuyen d Vinh Long da. xuat ra midc ngoai budn ban gao, nhiing mot so'budn ban d thi triidng trong midc. Dieu nay cung cd the thay mot so' ho den Trung Qudc den budn ban gao vdi cac thiidng nhan d Quang Chau hoae Hai Nam, cung nhu" d Ha Chau (23). 50 Rghien ciru Lich stf. so" 2.2011 dong thuyen d Hai Diidng va Quang Yen nham wkn chuyen bi mat gao cho cac Hoa thiidng (32). Cho nen, chinh quyen Viet Nam thi hanh he thong nay nen moi thiidng nhan co dQdc han ngach buon ban gao n h i t dinh dii6i sii giam sat va phan phoi cua chinh quyen nha Nguyen cl Van Don va Van Ninh (33). Mac du v&y, tinh trang thieu gao van d i l n ra trien mien khong chi nhQng nam mat mua ma thieu ca trong nhQng nam diidc mua. viec nay da van chuyen phi phap gao de doi la'y ddng va trang thiet bi quan sQ trQdc khi ban chung cho chinh quyen. Rieng ve mat nay thi viec "xuat khau gao trai phep" de ddi la'y hang hoa chien liidc cho trieu dinh Hue la sQ bd sung can thiet va quan trong cho nen kinh te, chinh t r i (37). Viec thieu ddng la nguyen nhan khien cho nha Nguyln dung Hoa thQdng cho van chuyen gao de trao ddi la'y ddng. Nam 1814, mot chiec thuyen chd Nitrat Kali (dung lam Vao thdi ky Thieu Tri, dong chay gao thudc sung) tQ Macao den ban chung cho phi phap ra ngoai qua tQ Hai DQdng va Viet Nam vdi gia 100 can la 10 dollar Bd Quang Yen vo cung nghiem trong. Nhieu Dao Nha. NhQ mdt sii bao dap,, chiec thuyen buon loai nho dia phiidng da buon thuyen budn nay dQdc mien thue diidc thu ban lau gao, cung Qng cho Quang Yen va mua gao va cac hang hda cam khac de quay cac vung phu can. Vao nam 1845, nhieu ve. Trong khi chd ddi, nhQng hang hda thuyen buon Trung Hoa tham gia vao cac khac dQdc tiep can va ban tai Viet Nam hoat dong buon ban gao bi mat v6i ngiidi (38). Tuy nhien, viec thu mua gao tQ nhQng dia phiidng. NhQng hoat dong buon ban tQ thQdng ma khdng diidc sii phe chuan cua ngam nay vo cung nghiem trong, khien cho nha Nguyen thi van khdng diidc phep (39). trieu dinh Hue da phai ban hanh lenh ca'm Hoa thQdng van diidc phep chd nhQng sd' tQ thQdng buon ban gao vao nam 1845 (34). liidng gao dQdc quy dinh tQ Viet Nam tdi Chinh quyen nha Nguyen da manh tay hdn Trung Hoa. Tren mot chQng miic nao dd, trong viec khong che tinh trang buon ban Hoa thQdng cd sii liu dai cua chinh quyen gao hoae xua't khau gao phi phap sang trong viec budn ban gao, nhat la viec Trung Quoc hoae di Ha Chau trong thdi ky nhQng thQdng nhan nay giup dd chinh Tii DQc (35). Tuy nhien, cac quy dinh han quyen v&n chuyen den trang thiet bi vu che buon ban gao khong hoan toan thanh khi. Dd'i vdi nha Thanh, trieu dinh Hue da cong trong viec han che dQdc nan buon lau trao ddi gao la'y thiet bi quan sii trong bd'i gao. Nam 1858, nhieu thuyen buon Hoa canh nhu cau ve gao cua nha Thanh tang thiidng da den khu viic bien Phan Thiet d len nhanh chdng do viec bung nd dan sd' tQ Binh Thuan va tham gia manh me vao cac cud'i the ky XVIII. Ngoai nhQng Hoa hoat dong buon ban lau gao vdi ngiidi Viet thiidng, tham chi ca nhQng thQdng nhan (36). khac d khu vQc cung tham gia vao viec trao Chung ta biet rang, tren danh nghia thi ddi thiet bi quan sii lay gao cua Viet Nam viec xua't kha\i gao la phi phap thdi va cac loai hang hda cd ich khac. Cac Nguyen. Tuy nhien, chfnh quyen vSn dinh thQdng nhan Siam cd the mua cac loai ky phe chuin viec xua't kh£u gao de ddi la'y hang bi c&m nhu td lua vai vdc va cac loai nhung hang hoa quan trong khac nhu ddng hang hda dia phiidng khac d Viet Nam chi va cac trang thiet bi quan sii cho trieu can ho ban tieu thach cho chinh quyen dinh. Cho nen, nhieu thQdng nhan ldi dung Nguyln (40). 1 1 Qao va thugc phien: Rghien ciru ve. Ben canh do, den thdi ky nhiing nam 70 va 80 cua the ky XIX, viec md ciia khau da co nhQng hau qua tai hai, dac biet cl Bac Ky. Trieu dinh vi thieu kinh nghiem cung chinh sach kinh te, thieu nhan vien chuyen mon, nen khong co kha nang kiem soat nhiing cd che cua thiidng nghiep vdi midc ngoai, nhat la doi v6i Hoa thiidng. Trieu dinh cung khong biet den ca cai cd che dinh gia cua thi triidng t i i do, nhu" Philastre cat nghia trong thii gui Thong doc Nam Ky: "ThUa Thong ddc, trong quyet dinh cua chinh phu An Nam, co le ngai se ngqc nhien khi ong thuqng thu noi la: ...khdng han che vd cung khdng gidm gid... Vi mdt quan niem rd't sai lam phdn kinh te md chinh phu ndy cung nhu chinh phu Trung Hoa thudng dinh miic tdi da cho gid gao, mdi khi hq budc phdi diing nhUng bien phdp nhu the. Dd cung chinh Id chu tdm hien thdi cua nha vua, nhung tdi da nhiet thdnh nhdn manh cho thuqng thu hieu rang, neu cd theo cdch thdc cu ky do, chinh phu cua dng khdng the cd tham vong biet duqc cdc nha budn nUdc ngodi da die lai chUa khi chinh phu dinh gao gid ndy hay gid khdc, cung nhu chinh dng khdng biet rang dan se khdng cd lqi neu cd the mua duqc gao, vi gid gao qua cao. Tdi thdy la dng thuqng thu da duqc cudcF' (41). 51 chuyen d day dd san sdng. Cxldc van tdi la 18-20 xu mdt tq d Bdc Ky. Mdi chii'c tdu thuy deu cd mang tdi cho chung tdi mdt so' hanh khach ngUdi Hoa lam phu hay vien chdc thUOng mai. Hien cd nhieu nhd budn ngudi Hoa mdi duqc thdnh lap" (42). Gao diidc xuat khau, gia gao tai cho cang tang. NhQng ngiidi Hoa lam trung gian mai ban di khap xQ Bac Ky de mua gao trQc tiep cua ngiidi san xua't. Nhii the se khien cho nan doi kem cang nghiem trong hdn, theo nhii bao cao cua Philastre gQi Thong doc Nam Ky: "Ong Kergaradec viet thu cho tdi rang nan ddi gdy tai hqi trdm trong tdi tdn tinh Ninh Binh, hon nita, gao rat ddt khap coi Bdc Ky. Tdi cung biet Id Nghi An ciing cO cite ddi kem tUOng dUOng nhu trong cdc tinh phia Nam. ...Cdc thUOng ldi vd ngUdi tich trd nhieu gao chi din lqi riing cua minh vd chi nhin sU viic vdi con mat rat khdc nhau. Bdi vi hq mua dUdc mdt so ldn gao vd cd lqi khi dem bdn d HUOng Cdng, thi hq tuyin bo ld Bdc Ky cd thtfa mtfa gao. Dieu dy dung vdi nhiing kho chUa cua hq, nhUng khdng dung vdi ddn chung" (43). Co the noi rang, viec nan doi thQdng xuyen xay ra cl Viet Nam thdi ky nha Nguyen, nghiem trong nha't la nhQng nan doi xay ra cl Bac Ky da anh hQdng khong nho tdi ddi song kinh te, xa hoi cua Viet Viec md ciia cac ben cang cang tao them Nam. Nan doi xay ra do thieu hut gao the thiidng phong cua ngiidi Hoa trong trong midc bdi van de gao d Viet Nam bi pham vi thiidng nghiep, ho do xo den Ha van chuyen qua nhieu ra ngoai bien gidi Noi va Hai Phong. Nam 1876, Tii Diic cho qua cac hoat dong thiidng mai cua Hoa phep xuat khau gao, dinh thdi han cho thiidng va nha't la cac hoat dong buon lau xuat khau gao la 40 hoae 60 ngay tuy hoan lua gao. Dieu nay mot lan nQa phan anh canh. Kha nhieu tau buon tii Hiidng Cang nhQng hoat dong thiidng mai nay cua Hoa tdi mua gao nhu Ture lanh sii Phap cl Hai thQdng cung da co tac dong khong tot tdi Phong, da chiing kien vao ngay 4 thang ddi song kinh te xa hoi cua Viet Nam, va la gieng nam 1878 nhu" sau: "Tinh hinh nguyen nhan gay nen tinh trang bat dn ve thUOng nghiep tdt. Gao tit ndi dia duqc dUa an ninh liidng thQc va d i n den nan doi ra rat nhieu. Tdu thuy chay b&ng hoi nUdc trien mien xay ra d mien Bac Viet Nam tii HUOng Cang den ludn thdy so'hdng van thdi ky nay. 1 52 2. Hoat dong b u o n ban thuoc phien cua Hoa t h i i d n g of Viet Nam Thuoc phien chide von chide coi nhii mot loai diidc diidc buon ban giQa Trung Quoc va Viet Nam trong the ky XVII. Dau the ky XVII, nha Minh Trung Quoc da nhap khau thuoc phien tQ Bac Viet cho muc dich thuoc chQa benh (44). Theo do, trong the ky XVII, XVIII, viec buon ban vdi Dang Ngoai chu yeu thong qua cac Hoa thQdng. Hang hoa giQa Trung Quoc va Dang Ngoai diidc lQu thong v6i cac loai hang hoa chu yeu nhQ hiidng lieu, cac san pham diidc lieu diidc xuat khau tQ Dang Ngoai deh Trung Quo'c. Ben canh do, Dang Ngoai cung nhap khau iQdng 16n thuoc bac hon hdp tQ Trung Qudc (45). Thudc phien dang sdi dQdc sQ dung vao khoang d i u the ky XVIII d chau A. NgQdi Ha Lan la nhQng ngiidi nghi ra viec lam loang ndng do thudc phien sdi bang viec hut thudc phien vdi midc. Thudc phien dang sdi diidc tieu thu d Java. Ngay sau do, nhQng ngiidi Hoa dinh cQ d Formosa (tQc Dai Loan) da bat chQdc lam theo (46). Cung trong thdi ky nay d khu viic Dang Trong hut thudc phien gid'ng nhQ hut thudc la (47). Cho nen, rat hdp ly khi cho rang dau the' ky XVIII, thudc phien diidc diia vao tieu thu d Viet Nam, khdng chi nhu" mdt loai thudc t r i benh ma cdn nhu" mot loai thudc hut. Thudc phien diidc hut d Viet Nam d i u tien chu yeu trong gidi Hoa kieu, sau dd lan d i n sang cac t i n g Idp nhan dan ngQdi Viet va ke ca t i n g Idp quan lai. Va, viec budn ban thudc phien cd lien quan chat che vdi viec budn ban gao cua Hoa thiidng d Viet Nam trong the ky XLX. Cung vdi viec xuat khau gao ra midc ngoai thi Hoa thQdng lai diia thudc phien quay lai thi trUdng Viet Nam. That vay, ngiidi ta thiidng trao ddi hai mdn hang nay Rghien ciru Lich stf. so' 2.2011 vdi nhau: mdt chiec ghe thuyen Viet Nam, ma chu cd the la ngQdi Viet hay ngiidi Hoa, ra khdi den diem hen, ding sau mot dao nhd nao do, vdi mot tau budn Trung Hoa di ve phia Java, hoae dao Hai Nam, hay ve phia Quang Chau,... (48). V i cac phu thQdng Hoa kieu thiidng dong thuyen budn chd gao cti Quang Chau rdi tQ do chd thuoc phien den Viet Nam. Cho nen, d Ha Ndi, mdt lQdng ldn thudc phien dQdc dQa vao tQ Van Nam theo diidng sdng Hdng. Da sd' cac khach hang tieu thu thudc phidn cua Hoa thQdng la gidi quan lai va cac nha quyen quy (49). TQ d i u the ky XLX, thdi quen hut thudc phien lan rdng triidc het trong gidi Hoa kieu b Nam Ky, sau do d i n d i n xam nhap vao xa hoi Viet Nam. Trieu dinh Hue thiidng xuyen ra lenh cam dung thudc phien nhQ cac lenh nam 1817, 1820, 1824, 1832, 1840, 1852, 1853 va 1856, nhiing deu khdng thanh cdng, ca viec budn lau thudc phien deu khdng chim dQt. Chung ta biet r i n g , thudc phien va cac mat hang khac tQ Trung Qudc tran ngatp vao thi trQdng Viet Nam qua con dQdng vien gidi tren bd va diidng bien, tQ Van Nam, Quang Tay va Quang Ddng tdi Bac Ky, va cung tQ Quang Ddng, Phuc Kien, Chiet Giang, Thiidng Hai, H i i Nam tdi Trung va Nam Ky. Khu viic Bic Ky cd vi t r i tiep giap vdi Trung Qudc, nen thudc phien vao Viet Nam rat de dang, nha't la Bac Ky, bing ca hai con diidng bd va dQdng bien va ca hai hinh thQc la thiidng nhan va bon budn ban phi phap. Thudc phien den qua diidng bo chu yeu diidc van chuyen lau qua dQdng Van Nam va Quang Tay. Thiidng nhan ban thudc phien de ddi lay cotton va nhQng hang hda dia phiidng khac d Viet Nam, rdi sau dd dung tien nay de mua s i m trang thiet bi vu khi tQ cac thiidng n h i n Phap (50). Trong mdt chQng miic nha't dinh, cac thiidng nhan cung bi ldi keo vao Gao va thuoc phien: Rghien cuu ve.. cac hoat (long nay, cac Hoa thiidng d Trung Quoc cung nhii b Viet Nam va Siam da v&n chuyen nhieu thuoc phien den Viet Nam. Hdn nQa, bon hai tfic ndi len manh me d khu viic duyen hai bien gidi Viet - Trung, khu viic Vinh Bac Bd va Vinh Thai Lan khien cho nhiing khu viic nay ra't khd kiem soat viec budn \k\i va ciing la nhiing tuyen ndng VEUI chuyen lau thudc phien vao Viet Nam. Ddi vdi liidng thudc phien xam nhip vao Viet Nam qua cac con diidng, mdt so nhd thudc phien diidc vhn chuyen bang thuyen, nhiing phan ldn xam nhap bang diidng bd (51). Hdn nQa, nhiing ten budn l&u ngiidi Hoa giQ vai trd quan trong trong cac hoat dong budn l&u thudc phien t i i Trung Hoa va Viet Nam. Tii thdi ky Gia Khanh (17961820) va Dao Quang (1821-1850) Trung Qudc trd di, bon Tam Hdp Hgi budn ban thuoc phien tren bien khu viic Hoang Hai, Macao, va Chau Giang, va he thd'ng diidng thuy b tinh Quang Ddng. Ngoai ra, bon Yen Bang (nhdm hut thudc phien) b Tii Xuyen, va Van Nam hdp tac vdi bon Ca Lao Hqi (Hdi Anh em) de budn ban l&u thudc phien (52). Trong nhiing nam dau thdi Tii Diic, viec hut thudc phien da lan tran khap ndi, tham chi den ca bd p M n quan lai. Nhiing ngiidi hut bao gdm nhQng ngiidi dan dia phiidng cung nhii nhQng quan lai hoang than qudc thich. Nhieu thiidng nhan da thue nhieu ngQ dan dia phiidng vftn chuyen thudc phien den Viet Nam cho ho, va nhQng thQdng nhan khac thi dung nhQng khach di thuyen vltn chuyen thudc phien. NhQng loai hinh budn l&u thudc phien nay d Viet Nam khien cho viec bat giQ ke pham tpi khd khan hdn (53). Thudc phien diidc coi nhii mdt mat hang nguy hiem, va bi han che b Viet Nam thdi ky nha NguySn. Chinh sach ddi vdi thudc 53 phien diidc thay ddi hen tuc. Chinh sach cam thudc phien tren hai phiidng dien: thd nhdt, nh&p khau thudc phien bi cam, thd hai la hut thudc phien ho&c phat tan thudc phien cung bi cam. Vao dau thdi ky tri vi cua hoang de Gia Long, thudc phien la mat hang khdng bi danh thue. Nhiing thudc phien va ca mQc lai bi danh thue d Ha Tien, ndi quan ly cua Mac TQ Thiem con chau cua Mac CQu. Nam 1810, vua Gia Long td ra thdng cam vdi ngQdi dan d Ha Tien va da mien trQ thue thudc phien va thue ca mQc (54). Tuy nhien, vao nam 1818, trieu dinh Hue da ban hanh lenh cam thudc phien d Gia Dinh (55). Den thdi Minh Mang, chinh quyen nha Nguyln hieu ro tac hai cua thudc phien va da ap dung lenh cam. Hdn nQa, chinh quyen nha Nguyln da dQa ra nhieu quy djnh ve viec trQng phat dd'i vdi hanh vi pham tdi budn lau, hut thudc phien, hoae cd nhQng hoat ddng ldi kdo khac cd lien quan den thudc phien. Nam 1820, chinh quyen cam hut, tang trQ, phat tan, tinh che va budn ban thudc phien. Neu pham tdi d che da'u nhQng hoat ddng phi phap thudc phien d cac hai cang thi se bi trung phat. Trong con mat cua nha Nguyen, thudc phien la thQ ddc hai cao bdi vi nhQng ngQdi midc ngoai chang han nhQ ngiidi Hoa da dQa thdi quen hut thudc vao Viet Nam va hut thudc phien vd cung hai cho sQc khde va nguyen nhan dan den viec quan lai va ngQdi dan sao nhang chQc trach cua minh (56). Nha Nguyen diia ra nhieu hinh phat khac nhau cho nhQng ngiidi hut va budn l&u thudc phien. Ve cd ban, hinh phat cho ngiidi hut thudc phien khdng nghiem khac nhii viec nhap khau thudc phien, nhQng chi den nam 1832, khi cac hoang than qudc thich va cac quan lai nhQ Tdn Tha't Huyen, 54 Hoang Cong Tai cung hut thudc phien. Chinh quyen da ban lenh cam thudc phien nghiem ngat hdn (57). Nam 1835, trieu dinh Nguyen da ban bd" nhiing quy dinh ve viec td cao, td' giac, cung nhii kiem tra va b i t giil nhiing ngiidi dinh h'u den viec buon lau va hut thuoc phien. Nhiing ai td' cao ngiidi hut ho&c buon lau thudc phien se diidc thiidng hdn 20 lang bac diia tren con sd' ngiidi budn ban hoae tang trQ thudc phien. Cung thdi gian do, nhieu bien phap nghiem khac diidc diia ra de ngan chan ngQdi midc ngoai dQa thudc phien vao Viet Nam (58). Nhieu thQdng nhan ngQdi Hoa v i n tiep tuc chd thuoc phien den Viet Nam budn ban, b i t chip cac lenh cim cua trieu dinh Hue diia ra. Thudc phien d Bac ky chu yeu diidc cac Hoa thQdng mang den bing diidng bd va dQdng bien, nhd vi t r i dia ly tiep giap trQc ti§'p vdi Trung Hoa, nha't la cac trung tam thQdng mai khu vQc Nam Trung Hoa, vi v i y thudc phien tran ng&p vao Bic ky cung tQ khu viic nay. Van Nam la khu viic van chuyen thudc phien qua dQdng bd ldn n h i t tdi *Bac Ky qua mang liidi thiidng mai bien gidi Viet - Trung. Nhieu tu triidng dia phiidng tham gia manh me vao cac hoat dong budn ban thudc phien tren nhQng tuyen budn ban thudc phien cua ngQdi Han. Hdn nQa, sQ cung Qng thudc phien cua cac tu triidng dja phiidng cung tao nen ddng chay thudc phien trong noi vung, dieu nay d i n den sQ phan chia thanh cac tuyen budn ban thudc phien khac nhau, nhQng tdc ngiidi thieu sd' dja phiidng trdng va ban thudc phien cho nhQng ten budn lllu ngiidi Hoa, sau dd nhQng ten nay phan tan thudc phien den cac thi triidng tieu dung cac dja phiidng hoiic vQdt qua bien gidi quo'c gia (59). Rghien cuu Lich sit, so" 2.2011 Budn lau thudc phien chiem vi t r i Qu the trong cac hoat ddng mau dich d Bic Ky the ky XLX, vi v&y ma thQc dan Phap sau nay cd ging danh thue budn ban thudc phien va nhieu quy djnh ve han che thudc phien nhiing deu bi pha vd vao cudi the ky XIX (60). H i u het thudc phien d Bic Ky dQdc budn lau bdi Hoa thiidng, tham chi thdng qua nhQng ngQdi Hoa dQdc thue theo hdp ddng cung da thiet lap dQdc 17 kho hang, va cd 618 dia diem budn ban le hdp phap. Ngoai nhQng Hoa thiidng budn ban tQ nhan, bon thd phi va phan loan cung tham gia manh me vao budn lau thudc phien tQ Van Nam tdi Bic Ky. Quan phien loan ngQdi Hdi cung thuc day budn lau thudc phien den khu viic Shan va Burma de ddi l i y vu khi va cac thiet bi quan sQ khac nQa (61). Chung ta khdng the coi nhe nhQng dam thd phi, tQ khi ho tham gia vao budn lau thudc phien, n h i t la cuoi the ky XIX, dam quan Cd Den va Cd Vang da td chQc nhQng dam phan loan d Quang Tay td chQc tQ nhQng n&m 60 the ky XIX trd di, chung dung tien kiem dQdc tQ budn ban thudc phien d Bic Ky de ddi l i y trang thiet bi quan sQ, nhQ viec mua vu khi tQ Phap (62). Khi nhQng dam dao tac thd phi nay cd diidc kinh phi s i m trang thiet bi quan sQ tQ viec budn ban thudc phien va budn lau, hoae cQdp bdc hang hda thi ho se la nhQng tai hoa ldn cho cu" dan dia phiidng va cho trieu dinh, va viec dep yen chung cang trd nen khd khan hdn. Budn lau thudc phien diidng bien tQ Trung Qudc den Viet Nam cung da dem lai ldi nhuan khdng Id cho Hoa thiidng, chinh vi vay, bat cha'p lenh ca'm va nhQng hinh phat diia ra, cac Hoa thiidng ngay cang tang ciidng viec diia thudc phien vao thi triidng Viet Nam. Nam 1831, mdt chiec tau