Nội dung

C¨ quan xu†t b∂n : Qu¸ QuËc t’ v“ B∂o v÷ Thi™n nhi™n - WWF Ch≠¨ng tr◊nh ß´ng D≠¨ng, Hµ NÈi, Vi÷t Nam Quy Æfinh sao chäp: C„ th” sao chäp, tr›ch d…n cuËn s∏ch nµy nhªm phÙc vÙ hoπt ÆÈng gi∏o dÙc ho∆c v◊ c∏c mÙc Æ›ch phi th≠¨ng mπi kh∏c mµ kh´ng c«n xin phäp WWF - Ch≠¨ng tr◊nh ß´ng D≠¨ng, tuy nhi™n c«n ghi r‚ nguÂn tµi li÷u khi sao chäp hay tr›ch d…n. Tr›ch d…n: Matarasso, M. Nguy‘n Vi÷t DÚng vµ ßÁ Thfi Thanh Huy“n. 2003. Kh∏m ph∏ Thi™n nhi™n: H≠Ìng d…n th˘c hi÷n hoπt ÆÈng gi∏o dÙc m´i tr≠Íng vÌi h‰c sinh. Hµ NÈi. WWF Ch≠¨ng tr◊nh ß´ng D≠¨ng. Xu†t b∂n l«n Æ«u: 2003 Thi’t k’: Erika Gildersleeve ßfia chÿ li™n h÷: WWF Ch≠¨ng tr◊nh ß´ng D≠¨ng 53 Tr«n PhÛ, Hµ NÈi, Vi÷t Nam ßi÷n thoπi: +84 4 7338387 Fax: +84 4 7338388 Email: Public@wwfvn.org.vn Website: http://www.wwfindochina.org Nhµ xu†t b∂n Lao ÆÈng Gi†y phäp xu†t b∂n sË: 201-1565/XB c†p ngµy 31/12/2002 SË l≠Óng xu†t b∂n: 250 cuËn, khÊ: 21,5 x 28cm In tπi C´ng ty In C´ng Æoµn VN, th∏ng 3/2003 LÍI C∂M ¨N CÔng vÌi nh˜ng †n ph»m kh∏c trong bÈ tµi li÷u gi∏o dÙc m´i tr≠Íng do WWF Ch≠¨ng tr◊nh ß´ng D≠¨ng bi™n soπn, cuËn s∏ch nµy dµnh t∆ng chfi Nguy‘n M¸ Hπnh, mÈt ng≠Íi bπn y™u qu˝ cÒa chÛng t´i. Lflng nhi÷t huy’t, s˘ tÀn t©m v◊ s˘ nghi÷p gi∏o dÙc m´i tr≠Íng vµ t◊nh y™u th≠¨ng con ng≠Íi cÒa chfi Æ∑ truy“n c∂m h¯ng cho chÛng t´i trong tıng trang s∏ch. CuËn s∏ch nµy Æ≠Óc bi™n soπn vµ xu†t b∂n th´ng qua s˘ tµi trÓ cÒa D˘ ∏n b∂o tÂn V≠Ín quËc gia C∏t Ti™n, cÔng vÌi s˘ Òng hÈ nhi÷t t◊nh cÒa ´ng Gert Polet, CË v†n tr≠Îng D˘ ∏n vµ ´ng Tr«n V®n MÔi, Gi∏m ÆËc V≠Ín quËc gia C∏t Ti™n. ChÛng t´i xin ch©n thµnh c∂m ¨n c∏c c∏n bÈ gi∏o dÙc b∂o tÂn V≠Ín quËc gia C∏t Ti™n vµ gi∏o vi™n cÒa 12 tr≠Íng h‰c vÔng Æ÷m Æ∑ tham gia sˆ dÙng thˆ nghi÷m tµi li÷u nµy. ß∆c bi÷t, c∂m ¨n bµ Jane Story Æ∑ giÛp hi÷u Æ›nh b∂n ti’ng Anh, bµ Erika Gildersleeve Æ∑ thi’t k’ ph«n tr◊nh bµy cho cuËn s∏ch. CuËi cÔng, chÛng t´i xin gˆi lÍi c∂m ¨n Æ’n t†t c∂ c∏c bπn ÆÂng nghi÷p tπi WWF-Ch≠¨ng tr◊nh ß´ng D≠¨ng Æ∑ Òng hÈ vµ hÓp t∏c chÛng t´i trong c´ng t∏c gi∏o dÙc m´i tr≠Íng. Muc luc GiÌi thi÷u .................................................................... 2 Hoπt ÆÈng 1: S˘ h◊nh thµnh Tr∏i ߆t vµ c∏c sinh vÀt Æ«u ti™n................................................... 7 Hoπt ÆÈng 2. C∏c khu sinh h‰c tr™n Tr∏i ߆t .................. 11 Hoπt ÆÈng 3. Kh∏i ni÷m ßa dπng sinh h‰c ...................... 19 Hoπt ÆÈng 4. CuÈc phi™u l≠u cÒa n≠Ìc ......................... 27 Hoπt ÆÈng 5. N®ng l≠Óng tı Æ©u? ................................. 31 PO Hoπt ÆÈng 6. Kh› hÀu vµ c©y xanh ................................. 35 Hoπt ÆÈng 7. S˘ th›ch nghi cÒa th˘c vÀt ......................... 39 Hoπt ÆÈng 8. Ngu˛ trang .............................................. 43 Hoπt ÆÈng 9. ßÈng vÀt ®n thfit vµ con mÂi ..................... 45 Hoπt ÆÈng 10. ßi t◊m n¨i sËng ...................................... 49 Hoπt ÆÈng 11. Quan h÷ gi˜a c∏c loµi sinh vÀt ................. 51 Hoπt ÆÈng 12. Mπng l≠Ìi s˘ sËng .................................. 53 Hoπt ÆÈng 13. Hoπt ÆÈng cÒa h÷ sinh th∏i ..................... 61 Hoπt ÆÈng 14. Ki”m so∏t x„i mfln ................................. 69 Hoπt ÆÈng 15. Vflng ÆÍi ............................................... 71 Hoπt ÆÈng 16. ßo chi“u cao c©y ................................... 77 Hoπt ÆÈng 17. T´i lµ ai ? .............................................. 79 Hoπt ÆÈng 18. D©n sË vµ Tr∏i ߆t ................................. 81 Hoπt ÆÈng 19. M˙ t´m vµ c∏c h÷ sinh th∏i ..................... 87 Hoπt ÆÈng 20. V®n ho∏ vµ m´i tr≠Íng ........................... 93 Hoπt ÆÈng 21. Bπn ngh‹ g◊ v“ loµi g†u? .......................... 99 Hoπt ÆÈng 22. Khai th∏c tµi nguy™n thi™n nhi™n ............. 103 Hoπt ÆÈng 23. MËi Æe doπ ÆËi vÌi c∏c loµi sinh vÀt ........ 109 Hoπt ÆÈng 24. Bπn quan t©m tÌi r∏c Æ’n Æ©u? ............... 113 Ò ph©n xanh ......................................... 117 Hoπt ÆÈng 25. U Hoπt ÆÈng 26. T≠ v†n x©y nhµ ...................................... 121 Hoπt ÆÈng 27. Ra quy’t Æfinh d˘ ∏n lµm Æ≠Íng ............... 125 Hoπt ÆÈng 28. B∏o t≠Íng Xanh ..................................... 129 Hoπt ÆÈng 29. Kh∏m ph∏ thi™n nhi™n ............................ 131 Gioi thieu S ˘ nghi÷p b∂o tÂn thi™n nhi™n l©u dµi chÿ c„ th” Æi Æ’n thµnh c´ng khi m‰i c∏ nh©n Æ“u c„ tr∏ch nhi÷m b∂o v÷ c∏c nguÂn tµi nguy™n Æa dπng sinh h‰c. ß” khuy’n kh›ch con ng≠Íi thay ÆÊi hµnh vi vµ tham gia vµo hoπt ÆÈng b∂o tÂn, mÁi c∏ nh©n c«n c„ ba Æi“u. Th¯ nh†t, h‰ c«n ph∂i th†y r‚ vµ hi”u r‚ nh˜ng v†n Æ“ mµ con ng≠Íi vµ m´i tr≠Íng Æang ph∂i ÆËi m∆t. Th¯ hai, h‰ c«n bi’t chæc h‰ sœ Æ≠Óc lÓi g◊ n’u ph∂i thay ÆÊi vµ ph∂i g∏nh chfiu nh˜ng hÀu qu∂ g◊ n’u h‰ kh´ng thay ÆÊi. Vµ cuËi cÔng, h‰ c«n c„ nh˜ng gi∂i ph∏p thay th’ cho lËi sËng ∂nh h≠Îng ti™u c˘c Æ’n m´i tr≠Íng nh≠ hi÷n nay mµ lÓi ›ch cÒa h‰ v…n Æ≠Óc Æ∂m b∂o. Nh˜ng nguy™n tæc nµy th˘c s˘ ÆÛng Ææn cho c∂ ng≠Ïi lÌn l…n trŒ em. Tı bao l©u nay, chÛng ta v…n th≠Íng quan ni÷m “TrŒ em ch›nh lµ T≠¨ng lai”. ThÀt ch› l˝ khi nhæc lπi Æi“u nµy vµ chÛng t´i thÀt s˘ r†t t©m Ææc vÌi nhÀn xät Æ„. DÔ sÌm hay muÈn th◊ trŒ em cÚng sœ lµ ng≠Íi Ưng ra g∏nh v∏c tr∏ch nhi÷m b∂o v÷ m´i tr≠Íng. CÔng vÌi th’ h÷ cha anh, t≠¨ng lai cÒa s˘ nghi÷p nµy tu˙ thuÈc vµo c∏c th’ h÷ con em vµ ch∏u chæt cÒa chÛng ta trong nÁ l˘c nhªm Æ∏p ¯ng c∏c nhu c«u cÒa cuÈc sËng hµng ngµy, ÆÂng thÍi b∂o v÷ Æ≠Óc m´i tr≠Íng cÒa Tr∏i ߆t nµy. Th´ng th≠Íng, trŒ em h‰c tÀp vµ l‹nh hÈi th´ng qua nh˜ng Æi“u c∏c em nh◊n vµ nghe th†y. Tı khi sinh ra cho Æ’n Æ’n tuÊi tr≠Îng thµnh, vi÷c h‰c cÒa trŒ em bæt Æ«u bªng Æfinh h◊nh ˝ t≠Îng, ti’p Æ„ h‰c c∏ch ph©n t›ch b∂n ch†t s˘ vi÷c vµ sau Æ„ Æ≠a ra c∏c quy’t Æfinh. Nh˜ng ki’n th¯c mµ trŒ em h‰c Æ≠Óc h´m nay sœ tπo d˘ng n“n t∂ng cho quan Æi”m vµ gi∏ trfi mµ c∏c em sœ theo ÆuÊi trong t≠¨ng lai. V◊ th’, Æi“u c†p thi’t lµ chÛng ta ph∂i ti’p tÙc dπy cho trŒ em v“ m´i tr≠Íng, mang Æ’n cho c∏c em nh˜ng c¨ hÈi kh∏m ph∏ th˘c t’ thi™n nhi™n vµ tπo d˘ng cho c∏c em mËi quan t©m Æ’n m´i tr≠Íng. ChÛng ta cÚng ph∂i trang bfi cho trŒ em nh˜ng k¸ n®ng c«n thi’t Æ” c∏c em trÎ n™n nh˜ng c´ng d©n c„ tr∏ch nhi÷m vµ bi’t sËng hµi hoµ vÌi thi™n nhi™n. - Kh∏m ph∏ Thi™n nhi™n: H≠Ìng d…n Th˘c hi÷n Hoπt ÆÈng Gi∏o dÙc M´i tr≠Íng vÌi H‰c sinh - 4 CuËn s∏ch nµy Æ≠Óc bi™n soπn theo hai mÙc Æ›ch Æ∑ Æ≠Óc Æ∆t ra. MÙc Æ›ch th¯ nh†t lµ nhªm t®ng c≠Íng n®ng l˘c cho gi∏o vi™n trong vi÷c x©y d˘ng c∏c ch≠¨ng tr◊nh gi∏o dÙc m´i tr≠Íng (GDMT) ngoπi kho∏ theo h≠Ìng hµnh ÆÈng cho c∏c tr≠Íng trung h‰c c¨ sÎ. MÙc Æ›ch th¯ hai lµ nhªm bÂi d≠Ïng cho trŒ em Æ” khi tr≠Îng thµnh c∏c em c„ th” theo ÆuÊi c∏ch sËng hoµ hÓp, Æem lπi t∏c ÆÈng c„ lÓi cho th’ giÌi t˘ nhi™n. Trong tµi li÷u nµy c„ 29 hoπt ÆÈng Æ∑ Æ≠Óc thi’t k’, t≠¨ng Æ≠¨ng vÌi sË tu«n h‰c hµng n®m cÒa nhµ tr≠Íng, theo k’ hoπch mÁi tu«n th˘c hi÷n mÈt hoπt ÆÈng. Tµi li÷u h≠Ìng d…n nµy sœ cung c†p cho gi∏o vi™n c∏c c´ng cÙ toµn di÷n Æ” th˘c hi÷n c∏c hoπt ÆÈng h‰c tÀp v“ m´i tr≠Íng mÈt c∏ch th›ch thÛ ÆËi vÌi h‰c sinh. Phflng GDMT cÒa WWF-Ch≠¨ng tr◊nh ß´ng D≠¨ng Æ∑ Æ≠a ra c∏c mÙc ti™u gi∂ng dπy d˘a tr™n mÈt phπm vi ti’p cÀn Æa ngµnh cÒa nhi“u l‹nh v˘c mµ chÛng t´i cho rªng ng≠Íi h‰c c«n c„ c∏c ki’n th¯c Æ„, Æ” c„ th” tham gia vµo c´ng t∏c b∂o ÆÂng thi™n nhi™n. C∏c hoπt ÆÈng trong tµi li÷u nµy Æ≠Óc thi’t k’ d˘a tr™n ›t nh†t mÈt mÙc ti™u ki’n th¯c, ÆÂng thÍi mÁi mÙc ti™u ki’n th¯c cÚng Æ≠Óc Æ“ cÀp ›t nh†t mÈt l«n. CuËn gi∏o tr◊nh Æ«y ÆÒ nµy sœ Æem Æ’n cho h‰c sinh s˘ hi”u bi’t toµn di÷n v“ s˘ vÀn hµnh cÒa Tr∏i ߆t, v“ t∏c ÆÈng cÒa con ng≠Íi l™n Tr∏i ߆t vµ nh˜ng hµnh ÆÈng con ng≠Íi c„ th” lµm Æ” b∂o v÷ hµnh tinh sËng nµy. C∏c mÙc ti™u gi∏o dÙc trong tµi li÷u nµy gÂm c„: Khu v˘c vµ vfi tr› GiÛp ng≠Íi h‰c c„ Æ≠Óc Æfinh h≠Ìng c¨ b∂n v“ m´i tr≠Íng Æfia ph≠¨ng vµ quËc gia. ßÂng thÍi, giÛp h‰ nhÀn th¯c Æ≠Óc rªng Tr∏i ߆t - ng´i nhµ cÒa loµi ng≠Íi, hi÷n Æang trÎ n™n ngµy cµng nh· h¨n v“ thÍi gian, kho∂ng c∏ch vµ c∏c nguÂn tµi nguy™n. Kh› quy”n vµ vÚ trÙ GiÛp ng≠Íi h‰c m´ t∂ vµ Æo Æ≠Óc c∏c y’u tË kh› hÀu ƨn gi∂n trong m´i tr≠Íng Æfia ph≠¨ng, qua Æ„ giÛp h‰ Æ∏nh gi∏ cao vai trfl cÒa c∏c y’u tË nµy trong qu∏ tr◊nh s∂n xu†t l≠¨ng th˘c. GiÛp ng≠Íi h‰c hi”u Æ≠Óc vai trfl cÒa kh› quy”n ÆËi vÌi ÆÍi sËng cÒa c∏c loµi ÆÈng, th˘c vÀt, ÆÂng thÍi c„ kh∂ n®ng x∏c Æfinh Æ≠Óc c∏c khu sinh h‰c ch›nh tπi Æfia ph≠¨ng h‰ vµ tr™n th’ giÌi. C∏c dπng Ɔt, thÊ nh≠Ïng vµ kho∏ng vÀt GiÛp ng≠Íi h‰c bi’t rªng Ɔt lu´n vÀn ÆÈng vµ hi”u Æ≠Óc: (a) Ɔt Æ≠Óc h◊nh thµnh nh≠ th’ nµo, (b) Ɔt ch¯a c∏c sinh vÀt vµ giÛp c©y ph∏t tri”n, (c) Ɔt bfi x„i mfln vµ bπc mµu. H‰ cÚng c«n hi”u Æ≠Óc mËi quan h÷ gi˜a Ɔt vµ c∏c sinh vÀt. ßÂng thÍi cho h‰c vi™n th†y rªng nguÂn tµi nguy™n kho∏ng vÀt tr™n Tr∏i ߆t lµ h˜u hπn. Th˘c vÀt vµ ÆÈng vÀt GiÛp ng≠Íi h‰c bi’t vµ c„ kh∂ n®ng x∏c Æfinh v´ sË c∏c loµi ÆÈng, th˘c vÀt trong m´i tr≠Íng sËng cÒa m◊nh. GiÛp h‰ c∂m nhÀn Æ≠Óc ˝ ngh‹a cÒa mπng l≠Ìi s˘ sËng vµ chuÁi th¯c ®n; hi”u Æ≠Óc s˘ t≠¨ng t∏c kh´ng ngıng gi˜a Ɔt, kh› quy”n, th˘c vÀt (t∏c nh©n s∂n xu†t), ÆÈng vÀt vµ con ng≠Íi (t∏c nh©n ti™u thÙ). ßÂng thÍi, h‰ cÚng c«n nhÀn th¯c Æ≠Óc c∏c loµi sinh vÀt nguy c†p Î m¯c ÆÈ Æfia ph≠¨ng vµ toµn c«u, c∏c mËi Æe doπ ÆËi vÌi chÛng vµ c∏c bi÷n ph∏p b∂o tÂn. N®ng l≠Óng GiÛp ng≠Íi h‰c nhÀn bi’t s˘ tÂn tπi cÒa n®ng l≠Óng d≠Ìi c∏c dπng kh∏c nhau vµ kh∂ n®ng ki”m so∏t n®ng l≠Óng cÒa con ng≠Íi. GiÛp h‰ hi”u Æ≠Óc c∏c chu tr◊nh n®ng l≠Óng vµ n®ng l≠Óng bæt nguÂn tı m∆t trÍi. GiÛp ng≠Íi h‰c c„ hi”u bi’t v“ nguÂn gËc h◊nh thµnh nhi™n li÷u ho∏ thπch vµ t∏c ÆÈng con ng≠Íi g©y ra do sˆ dÙng loπi nhi™n li÷u nµy. - GiÌi thi÷u - 5 N≠Ìc GiÛp ng≠Íi h‰c hi”u rªng n≠Ìc lµ y’u tË kh´ng th” thi’u ÆËi vÌi s˘ sËng vµ tµi nguy™n n≠Ìc c„ vai trfl quan tr‰ng ÆËi vÌi con ng≠Íi. GiÛp h‰ hi”u v“ chu tr◊nh n≠Ìc, nhÀn th¯c Æ≠Óc v†n Æ“ ´ nhi‘m n≠Ìc cÚng nh≠ s˘ c„ hπn cÒa tµi nguy™n n≠Ìc. Con ng≠Íi GiÛp ng≠Íi h‰c hi”u bi’t v“ v®n ho∏ vµ ˝ ngh‹a cÒa n„ trong ÆÍi sËng con ng≠Íi, bi’t r‚ Æ≠Óc con ng≠Íi Æ∑ sËng nh≠ th’ nµo vµ sˆ dÙng c∏c m´i tr≠Íng kh∏c nhau ra sao. Ng≠Íi h‰c sœ Æ≠Óc th†y vi÷c sˆ dÙng tµi nguy™n b“n v˜ng trong c∏c n“n v®n ho∏ kh∏c nhau. GiÛp h‰ n©ng cao nhÀn th¯c v“ s˘ gia t®ng d©n sË vµ t∏c ÆÈng cÒa n„ ÆËi vÌi nguÂn tµi nguy™n tr™n Tr∏i ߆t. Ng≠Íi h‰c cÚng c«n hi”u Æ≠Óc ph≠¨ng th¯c con ng≠Íi sˆ dÙng vµ t∏c ÆÈng Æ’n m´i tr≠Íng trong ÆÍi sËng hµng ngµy. TÊ ch¯c x∑ hÈi GiÛp ng≠Íi h‰c t◊m hi”u tr∏ch nhi÷m vµ Æπo Ưc cÒa c∏ nh©n vµ nh„m ng≠Íi ÆËi vÌi m´i tr≠Íng. H‰ c«n ph∂i hi”u t∏c ÆÈng cÒa ch›nh s∏ch, qu∏ tr◊nh hoπch Æfinh ch›nh s∏ch vµ bi’t c∏ch tham gia vµo vi÷c x©y d˘ng vµ th˘c hi÷n ch›nh s∏ch. Cung c†p th´ng tin cho ng≠Íi h‰c v“ nh˜ng tÊ ch¯c Æfia ph≠¨ng ho∆c quËc t’ hoπt ÆÈng trong l‹nh v˘c m´i tr≠Íng, ÆÂng thÍi giÛp h‰ nhÀn ra vai trfl quan tr‰ng cÒa s˘ hÓp t∏c tr‰ng vi÷c gi∂i quy’t c∏c v†n Æ“ m´i tr≠Íng toµn c«u. GiÛp ng≠Íi h‰c hi”u Æ≠Óc t«m quan tr‰ng cÒa luÀt ph∏p vµ nh˜ng quy Æfinh ph∏p luÀt v“ b∂o v÷ thi™n nhi™n c†p Æfia ph≠¨ng, khu v˘c vµ quËc gia. Kinh t’ GiÛp ng≠Íi h‰c hi”u Æ≠Óc rªng trong m‰i x∑ hÈi, c∏c nhu c«u v“ ®n, m∆c vµ Î Æ“u c„ mËi li™n h÷ ch∆t chœ vÌi c∏c nguÂn tµi nguy™n sΩn c„, vµ con ng≠Íi c«n ph∂i thay ÆÊi hµnh vi Æ” gi∂m bÌt c∏c t∏c ÆÈng l™n m´i tr≠Íng. H‰ c«n ph∂i nhÀn th¯c Æ≠Óc c¨ c†u tµi nguy™n trong c∏c l‹nh v˘c n´ng nghi÷p, l©m nghi÷p, ng≠ nghi÷p, khai th∏c m·, s∂n xu†t hµng ho∏, dfich vÙ vµ giao th´ng - vÀn t∂i... Th»m m¸, Æπo Ưc vµ v®n h‰c Ng≠Íi h‰c c«n bi’t c∏ch sˆ dÙng c∏c loπi h◊nh ngh÷ thuÀt tr˘c quan vµ ©m nhπc Æ” m´ t∂ vµ di‘n gi∂i v“ m´i tr≠Íng. GiÛp h‰ t›ch lu¸ vËn tı c¨ b∂n v“ m´i tr≠Íng. M´i tr≠Íng nh©n tπo GiÛp ng≠Íi h‰c nhÀn th¯c Æ≠Óc t∏c ÆÈng cÒa vi÷c vi÷c x©y d˘ng nhµ cˆa vµ c∏c c´ng tr◊nh x∑ hÈi Æ’n m´i tr≠Íng t˘ nhi™n. (Chÿnh l˝ tı tµi li÷u cÒa NAEE, 1976) Phflng GDMT cÒa WWF Ch≠¨ng tr◊nh ß´ng D≠¨ng Æ∑ hÓp t∏c vÌi V≠Ín quËc gia C∏t Ti™n Æ” bi™n soπn vµ ph∏t hµnh tµi li÷u nµy. CuËn s∏ch nµy lµ mÈt ph«n trong bÈ †n ph»m GDMT cÔng Æ≠Óc ban hµnh. Ba cuËn kh∏c trong bÈ s∏ch nµy lµ: Gi∏o dÙc M´i tr≠Íng: H≠Ìng d…n tÀp hu†n cho tÀp hu†n vi™n; C»m nang N´ng l©m k’t hÓp: MÈt c´ng cÙ gi∏o dÙc m´i tr≠Íng tπi cÈng ÆÂng; vµ Gi∏m s∏t & ß∏nh gi∏ ch≠¨ng tr◊nh gi∏o dÙc m´i tr≠Íng tπi cÈng ÆÂng. ChÛng t´i hi v‰ng c∏ch ti’p cÀn chÒ Æπo trong c∏c tµi li÷u nµy sœ cung c†p cho c∏c c¨ quan ch›nh phÒ, phi ch›nh phÒ vµ c∏c nhµ tµi trÓ mÈt ph≠¨ng ph∏p s∏ng tπo ÆËi vÌi c´ng t∏c b∂o tÂn, vµ mong muËn n„ sœ Æ≠Óc xem xät trong qu∏ tr◊nh x©y d˘ng c∏c k’ hoπch vµ ch›nh s∏ch m´i tr≠Íng. - Kh∏m ph∏ Thi™n nhi™n: H≠Ìng d…n Th˘c hi÷n Hoπt ÆÈng Gi∏o dÙc M´i tr≠Íng vÌi H‰c sinh - h o π t Æ È n g 1 Su hinh thanh Trai Dat va cac sinh vat dau tien Thong tin co so < G S˘ h◊nh thµnh Tr∏i ߆t Muc tieu: GiÛp h‰c sinh c„ hi”u bi’t c¨ b∂n v“ qu∏ tr◊nh h◊nh thµnh Tr∏i ߆t vµ c∏c sinh vÀt Æ«u ti™n. MÙc ti™u ki’n th¯c: Khu v˘c vµ vfi tr› K¸ n®ng: Thu thÀp vµ ph©n t›ch th´ng tin, Ɖc hi”u, nghi™n c¯u vµ lµm vi÷c nh„m. ThÍi gian: MÈt tu«n chu»n bfi vµ 55 phÛt tr™n lÌp. Gi∏o cÙ: C∏c b∂n ph´ t´ træc nghi÷m Chu»n bfi: C∏c b∂n ph´ t´ træc nghi÷m i∂ thuy’t cho rªng c∏ch Æ©y 12 t˚ n®m, trong vÚ trÙ Æ∑ x∂y ra mÈt "VÙ nÊ lÌn" vµ tπo ra v´ sË c∏c m∂nh vÏ vÚ trÙ. ß„ lµ nh˜ng m∂nh, khËi Æ≠Óc tπo thµnh tı c∏c hπt vÀt ch†t Î th” kh› nh· nh≠ Æ«u kim. Sau vÙ nÊ nµy, vÚ trÙ bæt Æ«u nÎ ra vµ h◊nh thµnh c∏c hÁn hÓp cÒa Æ∏, b®ng, bÙi vµ kh›. Kho∂ng 4,5 t˚ n®m tr≠Ìc Æ©y, do c∏c m∂nh vÏ vÚ trÙ va vµo nhau n™n Æ∏, b®ng vµ bÙi Æ∑ k’t hÓp vÌi nhau thµnh mÈt khËi vÀt ch†t lÌn. KhËi vÀt ch†t nµy ch›nh lµ dπng Æ«u ti™n cÒa Tr∏i ߆t. LÛc nµy, Tr∏i ߆t cfln r†t n„ng (kho∂ng 5000oC). Khi b“ m∆t Tr∏i ߆t nguÈi d«n, s˘ ch™nh l÷ch nhi÷t ÆÈ gi˜a b“ m∆t vµ trong lflng Tr∏i ߆t khi’n nhi÷t trong lflng Tr∏i ߆t tho∏t ra ngoµi vµ tπo ra hoπt ÆÈng cÒa nÛi lˆa. NÛi lˆa phun trµo kÃm theo kh› vµ h¨i n≠Ìc Æ∑ tπo ra n≠Ìc vµ kh´ng kh› (Ni t¨ vµ ´ x›t c∏c bon, ch≠a c„ oxy). Kho∂ng 3,5 t˚ n®m tr≠Ìc Æ©y, b“ m∆t Tr∏i ߆t trÎ n™n lπnh h¨n. C∏c Æπi d≠¨ng Æ≠Óc h◊nh thµnh vµ nh˜ng s˘ sËng nh· bä Æ«u ti™n bæt Æ«u xu†t hi÷n. ß„ lµ nh˜ng c¨ th” sËng mÈt t’ bµo giËng nh≠ c∏c vi khu»n l™n men dÔng trong s∂n xu†t b∏nh m◊ ngµy nay. Nh˜ng c¨ th” ƨn bµo nµy kh´ng c„ nh©n, sËng k˛ kh› trong c∏c Æπi d≠¨ng d≠Ìi c∏c Æi“u ki÷n khæc nghi÷t nh≠ n„ng, b„ng tËi vµ chfiu t∏c ÆÈng lÌn cÒa tia c˘c t›m tı m∆t trÍi. D«n d«n, c∏c vi khu»n nµy cÔng vÌi t∂o lÙc c„ kh∂ n®ng - Kh∏m ph∏ Thi™n nhi™n: H≠Ìng d…n Th˘c hi÷n Hoπt ÆÈng Gi∏o dÙc M´i tr≠Íng vÌi H‰c sinh - 8 chuy”n kh› c∏c bon n›c, n≠Ìc vµ ∏nh s∏ng m∆t trÍi thµnh kh› ´ xy th´ng qua qu∏ tr◊nh quang hÓp. Kho∂ng 545 tri÷u n®m tr≠Ìc Æ©y, nh˜ng c≠ d©n cÒa Æπi d≠¨ng nµy Æ∑ ti’n ho∏ tı dπng nguy™n thu˚ nh†t sang dπng c¨ th” Æa bµo. S˘ xu†t hi÷n cÒa kh› oxy trong kh› quy”n Æ∑ tπo m´i tr≠Íng sËng cho c∏c loµi sinh vÀt tr™n Tr∏i ߆t. Kho∂ng 460-440 tri÷u n®m tr≠Ìc Æ©y, c∏c loµi th˘c vÀt vµ ÆÈng vÀt kh´ng x≠¨ng sËng Æ∑ bæt Æ«u di c≠ l™n cπn. Sau Æ„, c∏ch Æ©y kho∂ng 320 tri÷u n®m, c∏c loµi th˘c vÀt ph∏t tri”n mπnh mœ khæp n¨i vµ tπo thµnh nh˜ng khu rıng Æ«u ti™n tr™n Tr∏i ߆t nµy. CÔng vÌi s˘ ph∏t tri”n cÒa c∏c khu rıng nµy, hµm l≠Óng ´xy trong kh´ng kh› Æ∑ t®ng cao nhanh ch„ng, thÀm ch› cao h¨n hµm l≠Óng ´xy trong kh´ng kh› ngµy nay. Hµm l≠Óng ´xy trong kh´ng kh› cao d…n Æ’n s˘ xu†t hi÷n cÒa nhi“u loµi ÆÈng vÀt kh∏c nhau nh≠ ÆÈng vÀt l≠Ïng c≠ vµ bfl s∏t - nh˜ng sinh vÀt c„ x≠¨ng sËng, ÆŒ tr¯ng Æ«u ti™n. ThÍi k˙ nµy cÚng ghi nhÀn s˘ xu†t hi÷n vµ ph∏t tri”n cÒa khÒng long - loµi bfl s∏t khÊng lÂ. Kho∂ng 65 tri÷u n®m tr≠Ìc, khÒng long Æ∑ bfi tuy÷t chÒng. Sau Æ„, c∏ch Æ©y 45 tri÷u n®m, c∏c loµi th˘c vÀt c„ hoa, ræn, chim, vµ ÆÈng vÀt c„ vÛ Æ∑ thËng trfi Tr∏i ߆t nµy. Theo c∏c nhµ nh©n chÒng h‰c, con ng≠Íi Æ«u ti™n Æ∑ xu†t hi÷n tr™n Tr∏i ߆t c∏ch Æ©y kho∂ng 2,5 tri÷u n®m tπi Æ´ng Phi vµ con ng≠Íi hi÷n Æπi mÌi chÿ xu†t hi÷n c∏ch Æ©y 100,000 n®m. (Palmer, 2000) Thuy’t tr´i dπt lÙc ßfia N®m 1915, Alfred Wegener - mÈt nhµ khoa h‰c ng≠Íi ߯c, Æ∑ Æ≠a ra l˝ thuy’t v“ Æfia l˝ Tr∏i ߆t. Theo thuy’t nµy, ngµy x≠a, Tr∏i ߆t lµ mÈt khËi thËng nh†t c„ t™n lµ lÙc Æfia Pangaea. Sau Æ„, lÙc Æfia nµy chfiu t∏c ÆÈng cÒa c∏c l˘c kh∏c nhau, bfi vÏ thµnh nhi“u m∂nh vµ cuËi cÔng h◊nh thµnh 7 lÙc Æfia nh≠ ngµy nay. Nhi“u n®m sau s˘ xu†t hi÷n l˝ thuy’t cÒa Wegener, c∏c nhµ khoa h‰c Æ∑ Æ≠a ra nhi“u bªng ch¯ng c´ng nhÀn vµ bÊ sung cho thuy’t nµy. Nhi“u nhµ khoa h‰c tr™n th’ giÌi cho rªng Tr∏i ߆t Æ≠Óc tπo thµnh tı mÈt khËi ch†t l·ng n„ng ch∂y b™n trong vµ mÈt lÌp v· b™n ngoµi. LÌp v· b™n ngoµi kh´ng ph∂i lµ mÈt khËi thËng nh†t mµ Æ≠Óc tπo thµnh tı nhi“u m∂nh kh∏c nhau (Æ‹a Æfia t«ng). C∏c m∂nh c†u thµnh tı Æ∏ c¯ng nµy tr´i dπt tr™n b“ m∆t cÒa khËi ch†t l·ng n„ng ch∂y trong lflng Tr∏i ߆t vµ Æ≠Óc g‰i lµ lÌp v· gi˜a cÒa Tr∏i ߆t. B™n tr™n lÌp v· gi˜a nµy lµ c∏c khËi lÙc Æfia. KhËi ch†t l·ng n„ng ch∂y trong lflng Tr∏i ߆t kh´ng ngıng vÀn ÆÈng khi’n c∏c m∂nh c†u thµnh v· gi˜a cÒa Tr∏i ߆t bfi Ưt g∑y vµ tr´i dπt, käo theo Æ„ lµ s˘ di chuy”n cÒa c∏c khËi lÙc Æfia b™n tr™n. C∏c m∂nh c†u thµnh lÌp v· gi˜a cÒa Tr∏i ߆t di chuy”n theo 3 ki”u kh∏c nhau; chÛng c„ th” t∏ch gi∑n, Æ©m nhau ho∆c tr≠Ót tr™n nhau. Do c„ s˘ vÀn ÆÈng nµy, c†u tπo Æfia l˝ cÒa b“ b∆t Tr∏i ߆t lu´n lu´n thay ÆÊi vµ c∏c lÙc Æfia v…n th≠Íng xuy™n di chuy”n mÈt c∏ch chÀm chπp. ßi“u nµy gi∂i th›ch cho s˘ giËng nhau cÒa c∏c ho∏ thπch ÆÈng, th˘c vÀt t◊m th†y Î Ch©u Phi vµ Nam M¸ v◊ 2 lÙc Æfia nµy Æ∑ tıng lµ mÈt vµ tr´i v“ 2 ph›a kh∏c nhau. (US Geological Survey. Enchanted Learning) - Hoπt ÆÈng 1: S˘ h◊nh thµnh tr∏i Ɔt vµ c∏c sinh vÀt Æ«u ti™n - 9 Hanh dong Chu»n bfi: Photocopy b∂n Æi“u tra Bπn bi’t g◊ v“ s˘ h◊nh thµnh vµ ph∏t tri”n cÒa tr∏i Ɔt Bπn bi’t g◊ v“ s˘ h◊nh thµnh vµ ph∏t tri”n cÒa Tr∏i ߆t? 1. C∏c nhµ khoa h‰c tr™n th’ giÌi cho rªng, Tr∏i ߆t Æ∑ Æ≠Óc h◊nh thµnh c∏ch Æ©y: a) 2.5 t˚ n®m b) 4.5 t˚ n®m c)12 t˚ n®m 2. Theo c∏c nhµ khoa h‰c, a) Vfi tr› cÒa c∏c lÙc Æfia ngµy nay giËng h÷t nh≠ khi Tr∏i ߆t Æ≠Óc h◊nh thµnh. b) Vfi tr› cÒa c∏c lÙc Æfia ngµy nay lµ k’t qu∂ cÒa s˘ tr´i dπt li™n tÙc cÒa c∏c lÙc Æfia trong mÈt thÍi gian dµi. c) T†t c∂ c∏c lÙc Æfia lµ mÈt khËi thËng nh†t nh≠ng nhi“u vÔng bfi bi”n c∂ vµ Æπi d≠¨ng bao phÒ, tπo ra s˘ ng®n c∏ch c∏c lÙc Æfia. 3. Trong c∏c hµnh tinh d≠Ìi Æ©y, hµnh tinh nµo c„ s˘ sËng? a) Sao Ho∂ b) M∆t Tr®ng c) Tr∏i ߆t d) M∆t TrÍi e) Sao ThÊ f) Sao MÈc 4. C∏c nhµ khoa h‰c cho rªng, s˘ sËng tr™n Tr∏i ߆t Æ∑ xu†t hi÷n c∏ch Æ©y: a) 1 t˚ n®m b) 2,5 t˚ n®m c) 3,5 t˚ n®m 5. Theo c∏c nhµ khoa h‰c, c∏c y’u tË c«n thi’t cho s˘ xu†t hi÷n cÒa c∏c sinh vÀt Æ«u ti™n tr™n Tr∏i ߆t lµ: a) Kh› Cacbonnic (CO2) b) Kh› ´xy (O2) c) N≠Ìc d) ß∏ vµ bÙi e) PhËt pho f) Anh s∏ng m∆t trÍi 6. Theo bπn, sinh vÀt Æ«u ti™n tr™n Tr∏i ߆t lµ: a) Sinh vÀt ƨn bµo (c¨ th” lµ mÈt t’ bµo) b) Sinh vÀt Æa bµo (c¨ th” c„ tı 2 t’ bµo trÎ l™n) 7. Tr∏i ߆t Æ≠Óc tπo thµnh bÎi: a) Sinh quy”n, Kh› quy”n vµ Thu˚ quy”n b) Thu˚ quy”n, Sinh quy”n vµ Thπch quy”n c) Sinh quy”n, Kh› quy”n vµ Thπch quy”n d) Thπch quy”n, Thu˚ quy”n, Kh› quy”n vµ Sinh quy”n 8. Theo bπn, giÌi nµo xu†t hi÷n Æ«u ti™n tr™n Tr∏i ߆t? a) Th˘c vÀt b) ßÈng vÀt c) ßÈng vÀt vµ th˘c vÀt xu†t hi÷n cÔng lÛc 9. Theo bπn, n≠Ìc bao phÒ bao nhi™u ph«n tr®m di÷n t›ch b“ m∆t Tr∏i ߆t? a) 45 - 50% b) 55 - 60% c) 70 - 75% d) 80 - 85% - Kh∏m ph∏ Thi™n nhi™n: H≠Ìng d…n Th˘c hi÷n Hoπt ÆÈng Gi∏o dÙc M´i tr≠Íng vÌi H‰c sinh -