Nội dung

25 CHUYÊN MỤC VĂN HỌC - NGÔN NGỮ HỌC DẤU ẤN VĂN HÓA TRONG TẬP TRUYỆN VANG BÓNG MỘT THỜI CỦA NGUYỄN TUÂN PHẠM THỊ LƯƠNG* Tập truyện Vang bóng một thời của Nguyễn Tuân được đánh giá là “gần tới sự toàn thiện toàn mỹ”. Một trong những phương diện nổi bật của tập truyện đó là những nét văn hóa độc đáo mà Nguyễn Tuân đã chăm chút miêu tả, thể hiện với tất cả thái độ trân trọng, ngậm ngùi, nuối tiếc. Tìm hiểu tập truyện từ góc nhìn văn hóa, chúng tôi hướng đến trả lời câu hỏi điều gì làm nên dấu ấn rất riêng của Vang bóng một thời. Đó phải chăng là ở vẻ đẹp ngôn từ, ở cảm thức nghệ thuật hay còn ở vẻ đẹp tâm hồn, ở niềm trăn trở của chính nhà văn trước thời cuộc. Bài viết lấy điểm tựa là các quan niệm về tính văn hóa, mã văn hóa để phân xuất từng phương diện đặc sắc được thể hiện trong truyện ngắn của Nguyễn Tuân. Từ khóa: văn hóa, mã văn hóa, truyện ngắn, Nho giáo, truyền thống Nhận bài ngày: 24/2/2020; đưa vào biên tập: 26/2/2021; phản biện: 4/3/2021; duyệt đăng: 4/4/2021 1. DẪN NHẬP Tiếp cận văn học từ góc nhìn văn hóa đang ngày càng thu hút đƣợc sự quan tâm của các nhà nghiên cứu. Hƣớng tiếp cận này giúp ngƣời đọc khai thác các vỉa tầng ý nghĩa của văn bản thông qua hình thức giải mã các ký hiệu ngôn ngữ đƣợc mã hóa trong văn bản đó, từ đó khám phá các nét * Trƣờng Đại học Bạc Liêu. văn hóa độc đáo đƣợc thể hiện. Cùng với các hƣớng tiếp cận văn bản từ thi pháp học, ngôn ngữ học, phong cách học, tự sự học... hƣớng tiếp cận từ văn hóa học mở ra cho ngƣời nghiên cứu những ý tƣởng khám phá độc đáo vào chiều sâu văn bản, cho thấy mỗi tác phẩm văn học mang dấu ấn, hồn cốt của cộng đồng, dân tộc, thời đại. Tất cả điều đó đƣợc khúc xạ qua thế giới quan, nhân sinh quan của nhà văn. Nguyễn Tuân đã thể hiện đậm 26 PHẠM THỊ LƢƠNG – DẤU ẤN VĂN HÓA TRONG TẬP TRUYỆN… nét dấu ấn văn hóa truyền thống cũ, lối sống cũ của một thời kỳ lịch sử nhiều biến thiên, dâu bể. Trong tập truyện Vang bóng một thời(1), Nguyễn Tuân xây dựng một hệ thống mã văn hóa bằng hình thức ngôn ngữ phong phú, vừa mang nét cổ xƣa, vừa tạo dấu ấn hiện đại. Ở tập truyện này, ngƣời đọc có thể nhận thấy dấu ấn văn hóa ứng xử, văn hóa nhân cách, văn hóa sinh hoạt đời thƣờng đƣợc thể hiện cuốn hút, tinh tế bằng một bút lực tài hoa. 2. VĂN HÓA VÀ THUỘC TÍNH VĂN HÓA TRONG TÁC PHẨM VĂN HỌC Văn hóa là một phạm trù rất rộng, là tất cả các giá trị vật chất và tinh thần mà con ngƣời tạo ra để gắn kết chặt chẽ với nhau vì vậy có nhiều quan điểm khác nhau về khái niệm văn hóa. Theo Cristina De Rossi: “Văn hóa bao gồm tôn giáo, thức ăn, những gì chúng ta mặc, cách chúng ta mặc, ngôn ngữ, hôn nhân, âm nhạc, những gì chúng ta tin là đúng hay sai, cách chúng ta ngồi vào bàn, cách chúng ta chào đón du khách, cách chúng ta cƣ xử với những ngƣời thân yêu, và hàng triệu thứ khác” (dẫn theo Kim Ann Zimmermann, 2017). Với Jane BinSun (2018) “Văn hóa là một hiện tƣợng xã hội và nó là sản phẩm của sự sáng tạo lâu dài. Đồng thời, nó cũng là một hiện tƣợng lịch sử. Đó là sự tích lũy của lịch sử xã hội. Văn hóa đề cập đến lịch sử, địa lý, phong tục, truyền thống, lối sống, văn học và nghệ thuật, chuẩn mực hành vi, phƣơng thức tƣ duy và giá trị của một dân tộc hoặc một quốc gia. Nó bao gồm văn hóa vật chất, văn hóa thể chế và văn hóa tâm lý”. Do văn hóa là “sản phẩm của sự sáng tạo lâu dài” cho nên trong quá trình phát triển, con ngƣời luôn luôn có ý thức sáng tạo ra các giá trị vật chất và tinh thần, từng bƣớc hoàn thiện nhân cách hƣớng đến con ngƣời lý tƣởng của mỗi thời đại, mỗi vùng miền, mỗi dân tộc, quốc gia. Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh (2011: 458): “Văn hóa là sự tổng hợp của mọi phƣơng thức sinh hoạt cùng với biểu hiện của nó mà loài ngƣời đã sản sinh ra nhằm thích ứng những nhu cầu đời sống và đòi hỏi của sự sinh tồn”. Mỗi tác phẩm văn chƣơng hƣớng đến miêu tả đối tƣợng trung tâm là con ngƣời thì tác phẩm đó ít nhiều mang những nét đặc trƣng về văn hóa của dân tộc, đất nƣớc nơi nhà văn đƣợc sinh ra, đƣợc tắm mình trong nền tảng giá trị văn hóa đó. Lê Nguyên Cẩn (2014: 11) cho rằng: “Tính văn hóa (la culturalité) của tác phẩm văn học là tính chất đặc thù gắn liền với mỗi tác phẩm văn học. Nó cho thấy tác phẩm văn học không chỉ toát lên vẻ đẹp ngôn từ mà còn là vẻ đẹp tâm hồn qua cách ứng xử và cách tiếp nhận, xử lý cuộc sống của một dân tộc hay một cộng đồng ngƣời nhất định. Nó không chỉ là quan niệm về con ngƣời đƣợc thể hiện qua sự khéo léo của nghệ thuật ngôn từ mà còn cả chuẩn mực ứng xử của cộng đồng, dân tộc trong một thời kỳ lịch sử nhất định. Mỗi tác phẩm văn học đều mang trong TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 4 (272) 2021 27 nó tính văn hóa đặc trƣng của dân tộc, của đất nƣớc nơi tác phẩm đƣợc sinh ra”. Tác phẩm thể hiện rõ nhất chân dung con ngƣời và thời đại là yếu tố thu hút ngƣời đọc khám phá suy ngẫm và góp phần quan trọng tạo nên giá trị tác phẩm. Nguyễn Tuân lớn lên trong thời buổi có nhiều thăng trầm biến đổi về văn hóa với sự xâm nhập của văn minh phƣơng Tây thời Pháp thuộc. Sự xâm nhập này tác động đến những nền nếp sinh hoạt cổ đang ngày càng đi vào tàn lụi. Ông đã lựa chọn những nét văn hóa tiêu biểu của cuộc sống. Bằng tài năng của mình ông đã biến những nét văn hóa ấy trở thành chất liệu nghệ thuật đắc dụng góp phần làm nên những trang văn cuốn hút thể hiện quan niệm nghệ thuật về con ngƣời với đầy đủ bản sắc văn hóa của một thời kỳ lịch sử nhất định. Trong Vang bóng một thời, Nguyễn Tuân đã gợi ra sinh khí, hồn cốt của văn hóa, phong tục Việt Nam. Đọc tập truyện, ngƣời đọc nhƣ đƣợc dẫn dắt vào một thế giới xa xƣa với những nét văn hóa rất đẹp nhƣ: đánh thơ, thả thơ, làm đèn trung thu, một buổi thƣởng trà, những nét phong tục tập quán, cách ăn mặc, ứng xử, đối đãi, nhân cách đẹp và nếp sống văn hóa... Những cảnh ấy tạo nên nét văn hóa xƣa cũ của một thời vang bóng, gợi tới những gì xa xƣa, trầm mặc, tĩnh lặng và ăn sâu vào tâm hồn ngƣời Việt. Có thể nói, tập truyện đã làm sống lại những nét văn hóa truyền thống đang dần bị mai một. Các nhà nghiên cứu cũng chỉ ra mỗi tác phẩm văn học là sự kết hợp đan cài của nhiều mã khác nhau để tạo ra các hệ thống tầng bậc ý nghĩa của tác phẩm. Bàn về mã văn hóa (cultural code), Jenny Hyatt và Helen Simons (1999: 28) nhận định: “Sự hiểu biết về văn hóa thƣờng đƣợc thể hiện thông qua việc sử dụng mã. Các mã là một hệ thống bí mật của các từ, ký hiệu hoặc hành vi, đƣợc sử dụng để truyền tải các thông điệp bị ràng buộc theo ngữ cảnh”. Nhƣ vậy, nói đến mã văn hóa trong tác phẩm văn học có thể hiểu đó là tất cả các tín hiệu, các ký hiệu “ngôn ngữ, hình ảnh, âm thanh, hình tƣợng con ngƣời, thiên nhiên, phong cảnh, cách nói, kiểu nói, cách tổ chức văn bản nói chung, nhằm chuyển tải tới độc giả một nội dung, một thông điệp, hoặc mang tính riêng, hoặc mang tính chung” (Lê Nguyên Cẩn, 2014: 44). Khai thác tác phẩm văn học từ góc nhìn văn hóa chính là khám phá, bóc tách các lớp vỏ ngôn ngữ để hiểu đƣợc “bí ẩn” hệ thống các mã trong văn bản, cho thấy mối liên kết chặt chẽ giữa các mã để tạo thành ý nghĩa bề sâu trong văn bản. 3. NHỮNG NÉT VĂN HÓA ĐƯỢC PHẢN ÁNH TRONG VANG BÓNG MỘT THỜI CỦA NGUYỄN TUÂN 3.1. Dấu ấn văn hóa ứng xử Văn hóa ứng xử là một nét văn hóa biểu hiện lối suy nghĩ, cách cƣ xử, những hành động, sự giao tiếp giữa con ngƣời với con ngƣời, rộng hơn nữa là biểu hiện cách ứng xử giữa con ngƣời với tự nhiên. Cách ứng xử 28 PHẠM THỊ LƢƠNG – DẤU ẤN VĂN HÓA TRONG TẬP TRUYỆN… có văn hóa thể hiện phẩm chất đạo đức, nhận thức của cá nhân hay cộng đồng xã hội đƣợc quy định bởi tƣ tƣởng, phong tục, tập quán, luật lệ trong mỗi thời kỳ lịch sử đƣợc truyền từ đời này sang đời khác vừa có sự thay đổi vừa có sự kế thừa tạo thành nét văn hóa ứng xử có tính truyền thống. Và lối suy nghĩ, hành động ứng xử đƣợc xem là có tính văn hóa khi hành động đó đƣợc mọi ngƣời thừa nhận và cho là phù hợp. Nguyễn Tuân rất chú trọng miêu tả văn hóa ứng xử giữa ngƣời và ngƣời, ứng xử giữa các quan hệ xã hội. Trong công trình Tiếp cận văn học từ góc nhìn văn hóa, Lê Nguyên Cẩn (2014: 18) cho rằng: “Tác phẩm văn chƣơng thƣờng trình bày một câu chuyện trong đó các nhân vật đƣợc đặt trong quan hệ giao tiếp với nhau, đối thoại với nhau, trong một phạm vi ứng xử văn hóa với nhau... Các ứng xử đó đều mang đặc trƣng văn hóa dân tộc, tạo ra màu sắc dân tộc”. Trong Vang bóng một thời, dấu ấn văn hóa ứng xử đƣợc thể hiện rất đậm nét. Con ngƣời ứng xử với nhau bằng tình cảm gần gũi, gắn bó, đúng mực thể hiện tình yêu thƣơng, sự tôn trọng giữa con ngƣời với con ngƣời. Đó là sự ứng xử tình nghĩa của một nhà sƣ với cụ Sáu trong Những chiếc ấm đất, ứng xử của những ngƣời phong lƣu sành uống trà với một ngƣời ăn xin biết trân trọng và thƣởng thức một thú thƣởng trà tinh tế, hay cách ứng xử của một ngƣời chủ nhà với ngƣời lão bộc đã giúp cho thú vui thanh nhã của những ngƣời “đánh thơ”. Văn hóa ứng xử ấy thể hiện mối quan hệ tình cảm tốt đẹp giữa ngƣời với ngƣời mà Nguyễn Tuân luôn trăn trở thể hiện và khẳng định. Chẳng hạn: “Ông Kinh Lịch là một ngƣời trọng cái sạch sẽ của tâm hồn, nói to cùng mọi ngƣời là ông không thu tiền hồ. Ông chỉ yêu cầu ai đƣợc thơ nhiều nhất thì nên cho ngƣời lão bộc nhà ông một số tiền nhỏ mọn để đền lại cái công nó làm dầu, làm đèn, nấu cháo và bƣng biếu. Ông Kinh lại còn khẩn khoản với mọi ngƣời đừng nên làm huyên náo nhà cửa lên” (Đánh thơ, tr. 63). Suy nghĩ, hành động của ông Kinh Lịch cho thấy một nét ứng xử đầy tính văn hóa. Ông thể hiện một thái độ tôn trọng và sự quan tâm với chính ngƣời ăn kẻ ở trong nhà. Ở một truyện khác, Nguyễn Tuân cũng xây dựng nhân vật với hành động ứng xử, thể hiện truyền thống văn hóa tốt đẹp trong bản chất của ngƣời Việt. “Ngày xƣa, anh em đã có dịp đƣợc hầu cáng quan Án nhà nhiều chuyến lắm. Cụ ngày xƣa thƣờng có săn sóc đến anh em chúng tôi. Giờ là ngày mùa, những đƣợc tin cô gọi, anh em cứ xuống ngay là vì anh em nghĩ đến cái tình quan Án ngày xƣa hay thƣơng đến. Còn tiền nong, thôi, cô cho thế nào cũng đƣợc. Chúng tôi không dám kỳ kèo” (Nguyễn Tuân, 2005: 75). Hành động ứng xử của nhân vật trong đoạn văn trên thể hiện lối sống có tình, có nghĩa của ngƣời Việt Nam, thể hiện mối quan hệ tốt đẹp giữa con ngƣời với con ngƣời. 29 TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 4 (272) 2021 Tôn sƣ trọng đạo cũng là một biểu hiện của nét văn hóa ứng xử truyền thống tốt đẹp, cao quý của ngƣời Việt Nam. Nguyễn Tuân đã thể hiện nét văn hóa truyền thống tốt đẹp này chỉ bằng một chi tiết rất giản dị: “Có ngƣời học trò cũ ở Sơn Tây về qua Hà Nội, biết ông cử Hai có con, đem biếu thầy học cũ một cái bánh dẻo mặt trăng, mặt bánh to một thƣớc, thế nào lại nhằm ngay vào giữa hôm ông cử Hai thử đèn xẻ rãnh. Ông bày đèn ra sân, đốt hết cả mƣời bấc cháy sáng. Ông bày luôn ra sân bộ đồ trà, mời cụ Thƣợng ra ngồi vào cái ghế đẩu đã để sẵn trƣớc đèn. Cụ Thƣợng ngồi, ăn bánh, uống nƣớc và trịnh trọng nhƣ một ngƣời đƣợc mời tới để định giải thƣởng cho đèn xẻ rãnh. Rồi cả nhà, mỗi ngƣời một miếng, trông vui vẻ lạ” (Đèn đêm thu, tr. 122). Ngƣời học trò luôn nhớ về ngƣời thầy của mình và truyền thống “uống nƣớc nhớ nguồn”, “tôn sƣ trọng đạo” đã trở thành nét văn hóa thiêng liêng, cao quý của ngƣời Việt. trồng, phó mặc chúng ở giữa trời, đày chúng ra mƣa nắng với thờ ơ, chúng trổ bông không biết đến, chúng tàn lá cũng không hay, thì chơi hoa làm gì cho thêm tội” (Hương cuội, tr. 84). Đối xử với cỏ cây nhƣ ngƣời bạn tâm giao, tri kỷ, đó là cách đối xử “của ngƣời tài tử”, của ngƣời biết đặt mình vào vũ trụ, lắng nghe tiếng nói của thiên nhiên, đó cũng là cách để lắng lại, làm thanh sạch tâm hồn mình. Ngoài văn hóa ứng xử đối với con ngƣời, Nguyễn Tuân cũng rất đề cao sự ứng xử của con ngƣời đối với thiên nhiên, bộc lộ sự nâng niu, trân quý những giá trị, những vẻ đẹp mà thiên nhiên ban tặng: “Cụ muốn nói rằng ngƣời chơi hoa nhiều khi phải lấy cái chí thành chí tình ra mà đối đãi với giống hoa cỏ không bao giờ biết lên tiếng kia. Nhƣ thế mới phải đạo, cái đạo của ngƣời tài tử. Chứ còn cứ gây đƣợc lên một khoảnh vƣờn, khuân hoa cỏ ở các nơi về mà Trong Vang bóng một thời, văn hóa nhân cách đƣợc Nguyễn Tuân thể hiện thông qua những hành động, triết lý nhân sinh của nhân vật. Nhà văn để nhân vật bộc lộ nhân cách đáng trọng trong những hành động của cuộc sống hàng ngày: “Cứ một cái lối đánh cờ của cậu tôi cũng thấy đƣợc một phần cái tƣơng lai của cậu. Nhiều nƣớc cờ bắt bóng, chiếu rứ, có vẻ tài tử lắm. Tôi nghiệm ra cậu không hay rình chiếu bí. Đáng để ý nhất trong lối xuất quân, là cậu đánh mấy ván đều 3.2. Dấu ấn văn hóa nhân cách Nguyễn Tuân đã thể hiện một nét văn hóa rất đẹp trong con ngƣời đó là văn hóa nhân cách. Nhân cách biểu hiện trong “tổng hòa những mối quan hệ xã hội” của con ngƣời. Bàn về vấn đề nhân cách, Hoàng Chí Bảo cho rằng: “Mỗi một cái Tôi nhân cách đều mang dấu ấn của nhân cách xã hội, chịu ảnh hƣởng và tác động của hoàn cảnh xã hội, điều kiện sống, truyền thống lịch sử, văn hóa cũng nhƣ trình độ và tính chất phát triển của xã hội đƣơng thời” (Hoàng Chí Bảo, 2010). 30 PHẠM THỊ LƢƠNG – DẤU ẤN VĂN HÓA TRONG TẬP TRUYỆN… vào pháo đầu cả. Ngƣời hào hùng đánh cờ bao giờ cũng vào ngay pháo đầu. Đánh cờ tức là ngƣời đấy. Rồi cậu cứ nghiệm mà xem, trong mƣời kẻ tầm thƣờng, nhút nhát, không khoáng đạt là có đến chín ngƣời ghểnh tƣợng ở nƣớc đầu” (Ngôi mả cũ, tr. 78). Thông qua việc đánh cờ, một thú chơi tao nhã tiêu khiển trong cuộc sống đời thƣờng mà ngƣời ta có thể đánh giá đƣợc nhân cách của cả một con ngƣời. Sự đánh giá ấy đồng thời thể hiện nhân sinh quan, triết lý, sự trải nghiệm của chính ngƣời đã thấy đƣợc nét nhân cách đáng trọng của ngƣời đối diện. Trong Vang bóng một thời, Nguyễn Tuân thƣờng đúc kết và đƣa ra những lời triết lý, đánh giá về nhân cách của con ngƣời, về cách nhìn của con ngƣời từ sự chiêm nghiệm, suy tƣ đối với con ngƣời và cộng đồng xã hội. Qua đó, khẳng định cách ứng xử, lối suy nghĩ đúng đắn về bản chất của con ngƣời trong đời sống xã hội. Ông cha ta vốn có truyền thống đánh cờ, thả thơ, ngâm vịnh. Đánh cờ là một thú vui tiêu khiển, qua việc đánh cờ mà ngƣời chơi có thể rút ra rất nhiều triết lý nhân sinh đầy ý nghĩa. Những chiêm nghiệm, suy tƣ, đánh giá về con ngƣời, về cuộc đời từ việc đánh cờ đƣợc Nguyễn Tuân thể hiện đậm nét trong một vài tác phẩm. Trong truyện Ngôi mả cũ, nhân vật thể hiện một cái nhìn sâu sắc về nhân sinh, thế sự: “Cậu thua vì đã khinh thƣờng con tốt biên của tôi và để nó lọt qua hà. Rồi lại cho nó nhập đƣợc vào cung. Một con tốt lọt qua sông là cái giá trị nó bằng nửa sức con xe rồi. Ở đời không nên khinh thƣờng cái gì. Con tốt mà sang hà, tức là đứa tiểu nhân lúc đã đắc thế. Tha hồ mà phá phách. Mạng nó đổi lấy quân nào nó cũng lấy làm sở nguyện rồi kia mà” (Ngôi mả cũ, tr. 78). Mỗi con ngƣời, sự vật đều có giá trị riêng trong thế giới này. Ý nghĩa triết lý đƣợc đúc kết giản dị mà sâu sắc từ chính những thú chơi tao nhã hàng ngày. Nói đến văn hóa nhân cách, trong Vang bóng một thời không thể không nói đến Chữ người tử tù. Trong tác phẩm này, văn hóa nhân cách của con ngƣời đƣợc bộc lộ xúc động hơn bao giờ hết, đó là nhân cách thiện lƣơng trong sáng đầy khí phách của nhân vật Huấn Cao, nhân cách đẹp của một viên quản ngục biết trọng ngƣời tài và trân quý cái đẹp: “Ông Huấn Cao lặng nghĩ một lát rồi mỉm cƣời: “Về bảo chủ ngƣơi, tối nay, lúc nào lính canh trại về nghỉ, thì đem lụa, mực, bút và một bó đuốc xuống đây rồi ta cho chữ. Chữ thì quý thực. Ta nhất sinh không vì vàng ngọc hay quyền thế mà phải ép mình viết câu đối bao giờ. Đời ta cũng mới viết có hai bộ tứ bình và một bức trung đƣờng cho ba ngƣời bạn thân của ta thôi. Ta cảm cái tấm lòng biệt nhỡn liên tài của các ngƣời. Nào ta có biết đâu một ngƣời nhƣ thầy Quản đây mà lại có những sở thích cao quý nhƣ vậy. Thiếu chút nữa, ta đi phụ mất một tấm lòng trong thiên hạ” (Chữ người tử tù, tr. 95). Hai nhân cách TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 4 (272) 2021 tham chiếu và tỏa sáng cho nhau, tôn vẻ đẹp nhân cách cho nhau. 3.3. Dấu ấn văn hóa sinh hoạt đời thường Trong Vang bóng một thời, Nguyễn Tuân cũng nói rất nhiều đến nét đẹp trong văn hóa sinh hoạt đời thƣờng. Những thú chơi tao nhã, những tục lệ đẹp đẽ đã trở thành nét văn hóa truyền thống mà nhà văn đã hết sức trân trọng miêu tả, thể hiện đậm nét trong những tác phẩm nhƣ: Thả thơ, Đánh thơ, Chữ người tử tù, Những chiếc ấm đất, Chén trà sương... Nguyễn Tuân miêu tả những nét văn hóa của một thời đã tàn, một thời đã qua bằng tất cả niềm tiếc nuối, chạnh lòng. Đã từng có một thời ngƣời ta say mê thơ phú, thƣởng thức thơ phú và xem việc “thả thơ” nhƣ một thú vui tinh thần rất đẹp: “Trên mặt nƣớc sông thu, tiếng ngâm của một câu thơ đƣợc cuộc, tiếng ngâm một câu thơ thua cuộc mất ăn tiền, những tiếng đó đều âm hƣởng trên làn nƣớc lạnh, thanh âm nghe trong trẻo, du dƣơng và thái bình nhƣ tiếng vang của một hội tao đàn nào” (Thả thơ, tr. 57). Trong truyện “Chữ ngƣời tử tù”, văn hóa truyền thống chơi chữ, say mê thƣ pháp cũng đƣợc Nguyễn Tuân đề cao và thể hiện thông qua việc miêu tả tài năng viết chữ của ông Huấn Cao, cũng nhƣ sự say mê, tôn kính của viên quản ngục đối với nét đẹp ở từng con chữ. Tục xin chữ và cho chữ vốn là một nét văn hóa mang đậm truyền thống trọng chữ nghĩa của ngƣời Việt Nam. Viên quản ngục trong tác phẩm 31 này cũng là ngƣời biết trọng, biết quý cái đẹp, và ông khát khao muốn duy trì truyền thống văn hóa trọng chữ nghĩa từ bao đời nay: “Biết đọc vỡ nghĩa sách thánh hiền, từ những ngày nào, cái sở nguyện của viên quan coi ngục này là có một ngày kia đƣợc treo ở nhà riêng mình một câu đối do tay ông Huấn Cao viết. Chữ ông Huấn Cao đẹp lắm, vuông lắm. Tính ông vốn khoảnh, trừ chỗ tri kỷ, ông ít chịu cho chữ. Có đƣợc chữ ông Huấn mà treo, là có một vật báu trên đời” (Chữ người tử tù, tr. 94). Chính tấm lòng tha thiết với những nét văn hóa truyền thống tốt đẹp của dân tộc đã khiến nhà văn không khỏi ngậm ngùi luyến tiếc về một nét văn hóa cổ truyền rất đẹp đang dần bị mai một, tàn lụi trong thời buổi văn hóa phƣơng Tây đang “xâm thực” mạnh mẽ vào truyền thống văn hóa phƣơng Đông. Trong sinh hoạt đời thƣờng, việc thƣởng thức tách trà và ngâm ngợi vài câu thơ đã trở thành một nét sinh hoạt đời thƣờng dân dã của ngƣời Việt, có khi đƣợc nâng lên thành một nét văn hóa ứng xử đầy tình nghĩa giữa ngƣời với ngƣời trong cuộc sống đời thƣờng. Đối với các nhà Nho xƣa, trà đƣợc xem nhƣ một ngƣời bạn tâm giao, là thú tiêu khiển lúc thanh nhàn, ẩn dật. Trầm lặng thƣởng thức một tách trà cũng là cách để ngƣời ta suy ngẫm về cuộc đời, về thế thái nhân tình, buông bỏ những ƣu phiền trong cuộc sống. Trong Vang bóng một thời, nét văn hóa sinh hoạt này đƣợc Nguyễn 32 PHẠM THỊ LƢƠNG – DẤU ẤN VĂN HÓA TRONG TẬP TRUYỆN… Tuân miêu tả tỉ mỉ từ cách lựa chọn loại trà, lựa chọn nƣớc, đồ dùng để pha trà, và đặc biệt là có những ngƣời bạn tri âm để cùng thƣởng thức một ấm trà thơm. Dù cuộc sống của họ có cơ hàn, lỡ vận thì các nhà Nho vẫn duy trì nét sinh hoạt dân dã, thanh đạm này trong cuộc sống thƣờng nhật. Đối với họ, việc thƣởng trà là một cách để tiêu khiển, nhƣng đồng thời cũng là cách để họ thể hiện một phong cách sống rất riêng và độc đáo: “Vẫn còn quen cái thói phong lƣu, nhiều khi qua chơi ao sen nhà ai, gặp mùa hoa nở, cụ lại còn cố bứt lấy ít nhị đem ƣớp luôn vào gói trà giắt trong mình, nếu đấy là trà mạn cũ” (Những chiếc ấm đất, tr. 50). Trong một truyện khác, Nguyễn Tuân thể hiện cách nhân vật thƣởng trà cũng tinh tế, cầu kỳ: “Cả ạ, thầy cho nƣớc pha trà không gì thơm lành bằng cái thứ nƣớc đọng trong lá sen. Mỗi lá chỉ có ít thôi. Phải gạn vét ở nhiều lá mới đủ uống một ấm” (Chén trà sương, tr.110). Uống trà cũng là một cách “vận động thần khí để tiết ra ngoài những cái nặng nề trong cơ thể, đón khí lành của trời đất”, mà để có một ấm trà thơm hƣơng vị của đất trời, cụ Ấm đã chăm chút làm bằng cả cái tâm từ chọn nƣớc, đun nƣớc đến pha trà. Lúc thƣởng trà là lúc cụ Ấm chiêm nghiệm suy tƣ về thế thái nhân tình, là cách thể hiện một nét văn hóa ứng xử đầy tinh tế, thi vị: “Chƣa bao giờ ông già này dám cẩu thả trong cái thú chơi thanh đạm. Pha cho mình cũng nhƣ pha trà mời khách, cụ ấm đã để vào đấy bao nhiêu công phu. Những công phu đó đã trở nên lễ nghi. Trong ấm trà pha ngon, ngƣời ta nhận thấy có một mùi thơ và một vị triết lý” (Chén trà sương, tr. 108). Còn cụ Sáu trong truyện “Những chiếc ấm đất” nghiện trà tàu nhƣng lại rất kén chọn nƣớc dùng để pha trà. Cụ khăng khăng phải xin cho đƣợc nƣớc giếng của nhà chùa ở đồi Mai xa làng nửa ngày đƣờng gánh về mới chịu pha trà. Cụ Sáu tâm sự với nhà Sƣ: “Chùa nhà ta có cái giếng này quý lắm. Nƣớc rất ngọt. Có lẽ tôi nghiện trà tàu vì nƣớc giếng nhà chùa đây. Tôi sở dĩ không nghĩ đến việc đi đâu xa đƣợc cũng là vì không đem theo đƣợc nƣớc giếng này đi để pha trà” (Những chiếc ấm đất, tr. 50). Trong Vang bóng một thời, ngƣời đọc dễ dàng nhận thấy nét văn hóa sinh hoạt rất đẹp của các nhà Nho xƣa, đó là văn hóa thƣởng thức ngâm vịnh thơ ca. Trong các dịp đối ẩm, hoặc lúc thanh tịnh họ thƣờng ngâm ngợi những câu thơ đầy ý vị để bộc bạch tâm sự, hoặc là để thƣ giãn cho tinh thần. Nét văn hóa của sinh hoạt này có lẽ đƣợc tiếp nối từ truyền thống ngâm vịnh thi ca khởi nguồn từ Tao đàn nhị thập bát tú do vua Lê Thánh Tông sáng lập vào cuối thế kỷ XV. Văn hóa thƣởng thức ngâm vịnh là thú vui tao nhã của các nhà nho trong các dịp năm hết tết đến: “Mấy cụ đều khen lẫn nhau là thơ hay. Trong cái êm ấm của chiều xuân sớm, tiếng ngâm thơ quyến rũ cả đến tâm hồn một ngƣời lão bộc. Bõ già, chiều TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 4 (272) 2021 33 mồng một tết tự nhiên mặt sáng tỏ hẳn lên. Cái đẹp của tiệc rƣợu ngâm thơ lây cả sang ngƣời bõ” (“Hương cuội”, tr. 88). Trong sinh hoạt hàng ngày, có những nhà Nho lại chọn ngâm vịnh nhƣ là một thú tiêu khiển không thể thiếu để vui thú cảnh điền viên: “Sáng nay, cụ Ấm cũng ngâm thơ. Cụ tin rằng ngâm thơ lúc yên lặng, lúc mới tỉnh giấc là một cách vận động thần khí kỳ diệu nhất của một ngƣời sống bằng cuộc đời tâm tƣởng bên trong. Mỗi buổi sớm ngâm nhƣ thế là đủ tiết ra hết ngoài những cái nặng nề trong cơ thể và để đón lấy khí lành đầu tiên của trời đất. Âu cũng là một quan niệm và một phép vệ sinh của thời cũ. Và ngƣời xƣa uống trà là để giữ mình cho lành mạnh” (Chén trà sương, tr. 109) 3.4. Dấu ấn văn hóa qua ngôn ngữ nghệ thuật Lối uống rƣợu thƣởng hoa của ông cụ Kép với mấy ngƣời bạn già tâm giao cũng rất cầu kỳ, lạ đời, độc đáo; uống rƣợu nhắm với đá cuội tẩm kẹo mạch nha, rồi ƣớp với hoa lan ủ kín trong lồng bàn phất giấy, khi cuộc rƣợu bắt đầu, mở lồng bàn ra thì mùi hƣơng lan dìu dịu bay tỏa vào không gian. Các cụ vừa thƣởng rƣợu, vừa thong thả ngâm thơ trong một không khí đầm ấm, thanh lƣơng: “Rồi mỗi chén rƣợu ngừng là một bài thơ ngâm trong trẻo. Cứ thế cho tàn hết buổi chiều” (Hương cuội, tr. 88). Họ uống rƣợu để suy ngẫm, để thƣởng thức cái dƣ vị nhàn tản, thanh đạm của cuộc sống. Việc uống rƣợu ngâm thơ cũng là một thú vui truyền thống của các nhà Nho xƣa. Tiếp cận tác phẩm từ góc độ văn hóa học hƣớng đến khai thác những giá trị văn hóa đƣợc biểu hiện trong tác phẩm qua hệ thống ngôn ngữ, thế giới hình tƣợng đƣợc mô tả. Qua đó, ngƣời đọc hình dung đƣợc những dấu ấn văn hóa của thời đại. Mỗi tác phẩm văn học đƣợc hình thành dựa trên những nền tảng văn hóa lịch sử nhất định. Dựa trên các phƣơng diện nhƣ ngôn ngữ, kết cấu, hình tƣợng nghệ thuật, nhân vật, ngữ cảnh để tìm ra dấu ấn văn hóa của dân tộc, thời đại là một cách tiếp cận có thể bắt rễ sâu vào tác phẩm để giải mã các ký hiệu trong tác phẩm ấy. Ngôn ngữ là một yếu tố nghệ thuật tạo nên phong cách sáng tác riêng của mỗi nhà văn. Tiếp cận thế giới hình tƣợng trong tác phẩm, ngƣời đọc phải từng bƣớc khám phá những vỉa tầng ngôn ngữ để có thể hiểu đƣợc ý nghĩa ẩn tàng trong chỉnh thể nghệ thuật ngôn từ ấy. Ngôn ngữ hàm chứa trong nó những giá trị văn hóa của một cộng đồng nhất định. Ngƣời đọc muốn cảm nhận đƣợc những giá trị văn hóa ấy cần phải có trí tƣởng tƣợng, sự hiểu biết, sự trải nghiệm văn hóa của cộng đồng ấy. Nhà văn là ngƣời thẩm thấu văn hóa thời đại mà họ đang sống. Bằng tài năng sáng tạo, nhà văn sẽ thể hiện đƣợc những giá trị văn hóa qua ngôn ngữ nghệ thuật để mang lại giá trị thẩm mĩ cho tác phẩm văn học. Ngôn ngữ là phƣơng tiện biểu đạt tƣ tƣởng của con ngƣời và cũng là đối 34 PHẠM THỊ LƢƠNG – DẤU ẤN VĂN HÓA TRONG TẬP TRUYỆN… tƣợng để ngƣời ta khám phá tƣ tƣởng, văn hóa của con ngƣời trong các vỉa tầng ngôn ngữ. Ngôn ngữ gắn liền với tƣ duy, gắn liền với văn hóa của con ngƣời mỗi thời đại. Do vậy, “Văn học nghệ thuật tác động tới tƣ tƣởng, tình cảm ngƣời đọc không phải bằng lôgic lý trí, bằng ngôn ngữ chính luận mà chủ yếu bằng thi pháp nghệ thuật và ngôn ngữ hình tƣợng” (Lã Nguyên, 2018: 70). Nhà văn xuất thân từ môi trƣờng văn hóa nào ít nhiều sẽ chịu ảnh hƣởng dấu ấn từ môi trƣờng văn hóa đó. Trong Vang bóng một thời, Nguyễn Tuân đã “phục nguyên không gian văn hóa”, con ngƣời văn hóa bằng một sự trau chuốt chắt lọc câu chữ trên từng trang viết. Hà Văn Đức (2001: 879) cho rằng: “Nguyễn Tuân kết hợp nhuần nhuyễn ngôn ngữ cổ xƣa với ngôn ngữ hiện đại, sử dụng mặt mạnh của ngôn ngữ nhiều ngành nghệ thuật “để làm giàu có thêm cho ngôn ngữ văn học”. Những trang văn của Nguyễn Tuân cho thấy một tài năng độc đáo trong việc sử dụng, lựa chọn ngôn từ tinh tế và sâu sắc. Ông đã thể hiện sự tài hoa, uyên bác của mình qua việc sử dụng ngôn ngữ trong Vang bóng một thời. Bằng sự am hiểu vốn văn hóa của dân tộc, bằng cách sử dụng từ ngữ đầy tinh tế, ông đã viết nên những trang văn giàu tính tạo hình, sinh động và mang đậm dấu ấn văn hóa Việt. Trong Chữ người tử tù, sự miêu tả tỉ mỉ, chi tiết và những từ ngữ Nguyễn Tuân lựa chọn để miêu tả góp phần thể hiện rất rõ hoàn cảnh, cử chỉ, dáng điệu bộc lộ đƣợc khí chất và tâm trạng của từng nhân vật: “Một ngƣời tù cổ đeo gông, chân vƣớng xiềng đang đậm tô nét chữ trên tấm lụa trắng tinh căng trên mảnh ván. Ngƣời tù viết xong một chữ, viên quản ngục lại vội khúm núm cất những đồng tiền kẽm đánh dấu ô chữ đặt trên phiến lụa óng. Và cái thầy thơ lại gầy gò, thì run run bƣng chậu mực...” (Chữ người tử tù, tr. 96). Những câu chữ miêu tả đặc sắc đầy đƣờng nét, giàu tính chất tạo hình trên một lần nữa cho thấy: “Nguyễn Tuân là một trong những bậc thầy về ngôn ngữ dân tộc; đồng thời cũng khẳng định thêm sự phong phú, chính xác về kiến thức lịch sử, văn hóa, xã hội” (Tôn Thảo Miên, 2003: 252). Nguyễn Tuân sử dụng dày đặc những từ ngữ miêu tả, bộc lộ rõ nét vẻ cổ kính, để dẫn dắt ngƣời đọc về lại những khung cảnh một thời quá khứ xa xƣa. Không khí của một tiệc rƣợu đậm chất văn hóa của các nhà nho xƣa đƣợc phác họa qua ngòi bút của ông: “Dứt tiếng cụ Kép, tất cả bốn cụ đều úp lòng tay vào nhau thi lễ và giơ tay chỉ thẳng vào giữa, mời nhau ai cao tuổi xin nhắp chén trƣớc đi. Tiệc rƣợu bắt đầu. Bõ già kính cẩn chắp tay đứng sau lƣng chủ, có vẻ cũng thèm say lắm” (Bữa rượu máu, tr. 87). Hay trong truyện Chén trà sương, ông mô tả sự chăm chút kỹ lƣỡng của cái thú uống trà giữa các bậc hàn nho: “Chỉ có ngƣời tao nhã, cùng một