Nội dung

27(3A): 31-36 9-2005 T¹p chÝ Sinh häc §Æc ®iÓm nhËn d¹ng c¸c nhãm Êu trïng cercaria cña s¸n l¸ (trematoda) vµ ph©n biÖt cercaria cña s¸n l¸ gan (Fasciola gigantica cobbold, 1885) trong èc Lymnaea ë viÖt nam Ph¹m Ngäc Doanh, NguyÔn ThÞ Lª ViÖn Sinh th¸i vµ Tµi nguyªn sinh vËt Chu tr×nh ph¸t triÓn cña s¸n l¸ (Trematoda) rÊt phøc t¹p, víi sù tham gia cña 1 hay 2 vËt chñ trung gian (trõ bé Aspidogastrida ph¸t triÓn trùc tiÕp). Trong vËt chñ trung gian thø nhÊt, Êu trïng cña s¸n l¸ ph¸t triÓn qua c¸c giai ®o¹n: sporocyst, redia mÑ, redia con vµ cercaria cña chóng. Cercaria cña c¸c loµi s¸n l¸ kh¸c nhau cã ®Æc ®iÓm riªng; tuy nhiªn, c¸c loµi cã quan hÖ hä hµng gÇn nhau th× cercaria cã nh÷ng ®Æc ®iÓm chung vµ ®-îc xÕp vµo cïng mét nhãm. MÆc dï c¸c nhãm cercaria cã ®Æc ®iÓm nhËn d¹ng riªng, nh-ng do cercaria cã kÝch th-íc rÊt nhá, nªn viÖc nhËn d¹ng c¸c nhãm ®«i khi còng gÆp khã kh¨n, nhÊt lµ trong ®iÒu kiÖn chóng ta ch-a cã tµi liÖu nµo viÕt vÒ c¸c nhãm cercaria cña s¸n l¸, còng nh- ph©n biÖt mét sè d¹ng cercaria víi nhau. §Ó ®¸p øng nhu cÇu cÇn thiÕt ®ã, bµi b¸o nµy giíi thiÖu kh¸i qu¸t ®Æc ®iÓm nhËn d¹ng cña c¸c nhãm cercaria cña s¸n l¸, ®ång thêi ph©n biÖt cercaria cña s¸n l¸ gan Fasciola gigantica Cobbold, 1885 víi cercaria cña c¸c loµi s¸n l¸ kh¸c trong hai loµi èc Lymnaea viridis Quoy et Gaimard vµ L. swinhoei Adams - vËt chñ trung gian cña loµi s¸n l¸ gan. - §o vÏ cercaria d-íi kÝnh hiÓn vi. - §Þnh lo¹i cercaria theo hÖ thèng cña T. A. Ghinhecinskaja, 1968 [3]. II - KÕt qu¶ nghiªn cøu 1. Kh¸i qu¸t c¸c d¹ng Êu trïng cercaria cña s¸n l¸ Cercaria cña s¸n l¸ cã h×nh th¸i gièng nßng näc, gåm 2 phÇn: th©n vµ ®u«i. Th©n cã gi¸c b¸m vµ c¬ quan tiªu ho¸, cã thÓ cã c¸c bé phËn kh¸c: mãc b¸m, stylet, tÕ bµo t¹o nang hoÆc tÕ bµo x©m nhËp. Cã hoÆc kh«ng cã ®u«i. I - Ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu Dùa vµo ®Æc ®iÓm h×nh th¸i, nhiÒu t¸c gi¶ chia cercaria thµnh c¸c nhãm kh¸c nhau. Ng-êi ®Çu tiªn chia cercaria thµnh c¸c nhãm lµ Luhe (1909); «ng chia thµnh 5 nhãm chÝnh: Lophocercaria, Gasterostome cerrcaria, Monostome cercaria, Amphistome cercaria vµ Distome cercaria, riªng nhãm Distome cercaria l¹i chia thµnh 8 nhãm nhá: Cystocercous cercaria, Rhopalocercous cercaria, Leptocercous cercaria (Gymnocephalous cercaria, Echinostome cercaria, Xiphidiocercaria), Trichocercaria, Furcocercous cercaria, Microcercous cercaria, Cercariaea vµ Ratking cercaria. - Cercaria thu tõ 2 loµi èc Lymnaea viridis vµ L. swinhoei b»ng c¸ch ®Ó èc qua ®ªm trong lä thuû tinh tr¾ng hoÆc Ðp èc gi÷a 2 tÊm kÝnh råi thu cercaria cho lªn lam kÝnh. D-íi ®©y, chóng t«i ®-a ra kho¸ ®Þnh lo¹i c¸c nhãm cercaria cña s¸n l¸ cã thÓ gÆp ë ViÖt Nam, dùa trªn hÖ thèng cña T. A. Ghinhecinskaja, 1968 [3]. C¸c hä s¸n l¸ ®¹i diÖn cña c¸c nhãm cercaria ë ViÖt Nam Nhãm Cercariaea : Monorchiidae, Brachylaemidae, Cyclocoelidae Nhãm Microcerca : Zoogonidae, Paragonimidae Nhãm Cysticerca : Azygiidae 31 Nhãm Rhopalocercaria Nhãm Monostomata Nhãm Amphistomata Nhãm Furcocercaria Nhãm Echinostomatata Nhãm Gymnocephala Nhãm Xiphidiocercaria Nhãm Trichocerca Nhãm Pleurolophocercaria : Allocreadiidae : Notocotylidae, Pronocephalidae : Paraphistomatidae, Diplodiscidae : Bucephalidae, Schistosomatidae, Cyathocotylidae, Strigeidae : Echinostomatidae : Fasciolidae, Psilostomatidae : Plagiochiidae,Telorchiidae, Microphallidae, Lecithodendriidae : Lepocreadidae, Fellodistomatidae : Heterophyidae, Opisthorchidae. Khãa ®Þnh lo¹i c¸c nhãm cercaria cña s¸n l¸ ë ViÖt Nam 1 (2) 2 (1) 3 (4) 4 (3) 5 (6) 6 (5) 7 (8) 8 (7) 9 (10) 10 (9) 11 (12) 12 (11) 13 (14) 14 (13) 15 (16) 16 (15) 17 (18) 18 (17) 19 (20) 20 (19) 21 (22) 22 (21) Kh«ng cã ®u«i Cã ®u«i §u«i ng¾n h×nh n¾m ®Êm §u«i dµi Cã hèc ®u«i, phÇn th©n cã thÓ co vµo trong hèc ®u«i Kh«ng cã hèc ®u«i §u«i réng h¬n th©n §u«i m¶nh Kh«ng cã gi¸c bông Cã gi¸c bông Gi¸c bông ë mót cuèi c¬ thÓ Gi¸c bông ë phÇn tr-íc c¬ thÓ §u«i chÎ ®«i. §u«i kh«ng chÎ ®«i Cã viÒn cæ vµ cã mãc Kh«ng cã viÒn cæ vµ mãc C¬ thÓ cã nhiÒu tÕ bµo t¹o nang, kh«ng cã tÕ bµo x©m nhËp C¬ thÓ kh«ng cã tÕ bµo t¹o nang, nh-ng cã tÕ bµo x©m nhËp Kh«ng cã ®iÓm m¾t, lu«n cã stylet Cã 2 m¾t, ®«i khi cã stylet §u«i cã chïm l«ng dµi §u«i kh«ng cã l«ng hay l«ng kh«ng mäc thµnh chïm 2. Ph©n biÖt cercaria cña loµi s¸n l¸ gan Fasciola gigantica víi cercaria cña c¸c loµi s¸n l¸ kh¸c trong 2 loµi èc Lymnaea viridis vµ L. swinhoei Cã 2 loµi s¸n l¸ gan g©y bÖnh cho tr©u bß lµ: 32 1. Cercariaea 2. Microcerca 3. Cysticerca 4. Rhopalocercaria 5. Monostomata 6. Amphistomata 7. Furcocercaria 8. Echinostomatata 9. Gymnocephala 10. Xiphidiocercaria 11. Trichocerca 12. Pleurolophocercaria Fasciola gigantica Cobbold, 1885 vµ F. hepatica Linne, 1758. Nh÷ng nghiªn cøu gÇn ®©y cho thÊy ë ViÖt Nam chñ yÕu lµ F. gigantica. MÆc dï cã rÊt nhiÒu nghiªn cøu vÒ tû lÖ nhiÔm, miÔn dÞch, ®iÒu trÞ loµi s¸n l¸ nµy, nh-ng c¸c nghiªn cøu vÒ sinh häc, sinh th¸i cña loµi nµy cßn Ýt ®-îc quan t©m. Duy nhÊt cã c«ng tr×nh nghiªn cøu cña Phan §Þch L©n (1986) vÒ vßng ®êi ph¸t triÓn cña chóng trong phßng thÝ nghiÖm, cho thÊy vËt chñ trung gian cña s¸n l¸ gan lín lµ 2 loµi èc Lymnaea viridis vµ L. swinhoei. Do vËy, ng-êi ta gÆp ph¶i khã kh¨n ®Ó nhËn d¹ng cercaria cña s¸n l¸ gan vµ ph©n biÖt víi cercaria cña c¸c loµi s¸n l¸ kh¸c. V× vËy, ®· cã nh÷ng th«ng b¸o vÒ tû lÖ èc bÞ nhiÔm Êu trïng s¸n l¸ gan rÊt cao, nh- NguyÔn Träng Kim th«ng b¸o tû lÖ èc Lymnaea ë Hµ B¾c (cò) nhiÔm Êu trïng s¸n l¸ gan tíi 59,19% (43,162,12%) vµ ë Ba V× (Hµ T©y) lµ 12,5-18,7%. Thùc tÕ, tû lÖ nhiÔm kh«ng cao nh- thÕ, v× mËt ®é èc Lymnaea rÊt cao, nÕu tû lÖ nhiÔm cao nhvËy th× Êu trïng s¸n l¸ gan sÏ trµn ngËp m«i tr-êng. KÕt qu¶ ®iÒu tra cña NguyÔn ThÞ Lª vµ cs. (1995) kh«ng t×m thÊy Êu trïng s¸n l¸ gan trong sè 1.059 c¸ thÓ èc Lymnaea ë 2 x· Ngäc T¶o vµ §¹i Xuyªn (Hµ T©y) [5]. §Æng TÊt ThÕ vµ cs. (2001) ®iÒu tra 2.400 èc Lymaea spp. vµo hai th¸ng 5-6 t¹i tØnh B×nh §Þnh kh«ng t×m thÊy cercaria cña s¸n l¸ gan, tõ c¸c th¸ng 9-12 míi t×m thÊy víi tû lÖ nhiÔm rÊt thÊp 1,2-2,1%. KÕt qu¶ ®iÒu tra míi ®©y cña chóng t«i t¹i §«ng Anh - Hµ Néi cho thÊy tû lÖ nhiÔm Êu trïng s¸n l¸ gan ë èc L. viridis chØ lµ 0,06%, cßn ë huyÖn Phó Xuyªn (Hµ T©y) còng chØ lµ 1,0% vµ tû lÖ nhiÔm tÊt c¶ c¸c lo¹i Êu trïng cercaria chung ë loµi èc nµy tõ 10,0-62,3%, t-¬ng ®-¬ng víi sè liÖu vÒ tû lÖ nhiÔm Êu trïng s¸n l¸ gan cña N. T. Kim. Nh- vËy, cã thÓ N. T. Kim ®· cho r»ng tÊt c¶ c¸c nhãm cercaria trong èc Lymnaea ®Òu lµ cercaria cña s¸n l¸ gan. H×nh 1. C¸c nhãm cercaria cña s¸n l¸ (theo T. A. Ghinhecinskaja (1968), cã bæ sung) 1. Monostomata; 2. Amphistomata; 3. Pleurolophocercaria; 4. Gymnocephala; 5. Rhopalocercaria; 6. Echinostomatata; 7. Cysticerca; 8. Furcocercaria; 9. Microcerca; 10. Cercariaea; 11. Xiphidiorcercaria; 12. Trichocerca 33 H×nh 2. C¸c d¹ng cercaria cña c¸c loµi s¸n l¸ trong èc Lymnaea 1a, 1b, 1c. cercaria non, giµ vµ aldolescaria cña F. gigantica; 2. cercaria cña E. recurvatum; 3. cercaria cña H. conoideum; 4. cercaria cña E. revolutum; 5. cercaria cña Plargiorchis sp.; 6. cercaria cña C. conutus; 7. cercaria cña T. anatina; 8. cercaria cña A. gracilis 34 §Ó gióp nhËn biÕt chÝnh x¸c cercaria cña s¸n l¸ gan, chóng t«i m« t¶ c¸c ®Æc ®iÓm nhËn d¹ng cña chóng vµ ph©n biÖt víi c¸c d¹ng Êu trïng kh¸c. Trong tù nhiªn, hai loµi èc Lymnaea viridis vµ L. swinhoei bÞ nhiÔm cercaria cña 8 loµi s¸n l¸ thuéc 4 nhãm cercaria: Gymnocephala, Echinostomata, Fucocercaria vµ Xiphidiocercaria (h×nh 2). §Æc ®iÓm ph©n biÖt c¸c d¹ng cercaria cña 8 loµi s¸n l¸ trong èc Lymnaea viridis vµ L. swinhoei Nhãm cercaria Gymnocephala Echinostomatata Xiphidiocercaria Furcocercaria Loµi s¸n l¸ TÕ bµo t¹o Mãc/gai ë nang/tÕ bµo ®Çu x©m nhËp §Æc ®iÓm §Æc ®iÓm cña ®u«i hãa nang Fasciola gigantica Cobbold, Cã tÕ bµo t¹o Kh«ng chÎ Kh«ng cã Hãa nang nang ®«i 1885 Echinoparyphium recurvatum (Linstow, 1873) 43 mãc Kh«ng Kh«ng chÎ ®«i Kh«ng Hypoderaum conoideum (Bloch, 1782) 50 mãc Kh«ng Kh«ng chÎ ®«i Kh«ng Echinostoma revolutum Frohlich, 1802 35-37 mãc Kh«ng Kh«ng chÎ ®«i Kh«ng Cã stylet 3 tÕ bµo x©m Kh«ng chÎ nhËp ®«i Kh«ng Cotylurus conutus (Rud., 1808) Kh«ng cã 2 tÕ bµo x©m nhËp ChÎ ®«i Kh«ng Trichobilharzia anatina (Fain, 1955) Kh«ng cã 5 tÕ bµo x©m nhËp ChÎ ®«i Kh«ng Apatemon gracilis (Rud., 1819) Kh«ng cã 4 tÕ bµo x©m nhËp ChÎ ®«i Kh«ng Plargiorchis sp. III - KÕt luËn 1. §· x¸c ®Þnh cã 4 nhãm cercaria ë hai loµi èc Lymnaea viridis vµ L. swinhoei: Gymnocephala (F. gigantica), Echinostomata (E. recurvatum, H. conoideum vµ E. revolutum), Fucocercaria (C. conutus, T. anatina vµ A. gracilis) vµ Xiphidiocercaria (Plargiorchis sp.). 2. Cercaria cña s¸n l¸ gan F. gigantica chØ gÆp ë èc Lymnaea; cã ®u«i dµi gÊp ®«i th©n; cã 2 gi¸c b¸m: gi¸c miÖng kh«ng cã gai vµ mãc b¸m; gi¸c bông ë gi÷a c¬ thÓ, 2 bªn cã nhiÒu h¹t glycogen lín mµu s¸ng. Hai bªn th©n cã nhiÒu tÕ bµo t¹o nang mµu tèi. Tµi liÖu tham kh¶o 1. §Æng Ngäc Thanh vµ cs., 1980: §Þnh lo¹i ®éng vËt kh«ng x-¬ng sèng n-íc ngät b¾c ViÖt Nam: 250tr. Nxb. Khoa häc vµ Kü thuËt, Hµ Néi. 2. Dang Tat The, Yukifumi Nawa, 2005: Asian Parasitology, 1: 57-62. 3. Ghinhecinskaja T. A., 1968: S¸n l¸, chu tr×nh sèng, sinh häc vµ sù tiÕn ho¸ cña chóng: 400tr. Nxb. Lªningrat (tiÕng Nga). 4. Lühe M., 1909: Parasitische Plattwürmer, I: 1-127. Süβwasserfauna Deutschlands. 5. NguyÔn ThÞ Lª vµ cs., 1995: T¹p chÝ Sinh häc, 17(1): 11-18, Hµ Néi. 6. NguyÔn Träng Kim, 1995: T¹p chÝ Khoa häc vµ Kü thuËt Thó y, 1(5): 92-93, Hµ Néi. 7. NguyÔn Träng Kim, Ph¹m Ngäc VÜnh, 1995: KÕt qu¶ nghiªn cøu khoa häc (c¸c 35 c«ng tr×nh cña nghiªn cøu sinh) cña ViÖn Khoa häc kü thuËt N«ng nghiÖp, V: 407411. Nxb. N«ng nghiÖp, Hµ Néi. 8. Stewart C. Schell, 1985: Trematodes of North America: 10-20. University Press of Idaho. identifical Characteristics of trematode cercaria groups and differentiation of cercaria of Fasciola gigantica cobbold, 1885 in snails lymnaea in Vietnam Pham Ngoc Doanh, Nguyen Thi Le Summary So far, in Vietnam there is no literatute about trematode cercaria. This article introduces the key to identify 12 cercaria groups and their representative trematode families. The authors also give out the difference between cercaria of Fasciola gigantica Cobbold, 1885 and cercaria of other trematode species in snails Lymnaea viridis and L. swinhoei. Naturally, these snails are infected with cercaria of 8 trematode species including F. gigantica and these cercaria are divided in 4 cercaria groups. The cercaria of F. gigantica is easily confused with other cercaria. The paper provides the evidence to diagnosis. Cercaria of Faciola gigantica belongs to the Gymnocephala group and has no stylet or collar spine, its tail is not forked and it encyts after escaping from the Lymneae snails. The other cercaria groups in Lymnaea snails include: Echinostomata with collar spines, Fucorcercaria with forked tail and Xiphidiocercaria with stylet. Ngµy nhËn bµi: 15-5-2005 36