Nội dung

ÑAËC ÑIEÅM CAÙC ROÁI LOAÏN VAÄN ÑOÄNG DO THUOÁC CHOÁNG LOAÏN THAÀN ÔÛ BEÄNH NHAÂN TAÂM THAÀN PHAÂN LIEÄT Leâ Hoaøng Vuõ1 Nguyeãn Thi Huøng2 MÔÛ ÑAÀÂU Töø naêm 1950, söï ra ñôøi cuûa chlorpromazine ñaõ môû ra moät chöông môùi trong vieäc ñieàu trò beänh TTPL. Tuy nhieân, haàu nhö cuøng luùc vôùi söï phaùt hieän ra taùc duïng ñieàu trò cuûa thuoác CLT, caùc nhaø khoa hoïc cuõng ghi nhaän caùc taùc duïng phuï cuûa noù, nhaát laø taùc duïng phuï ngoaïi thaùp, ñaëc bieät laø ôû beänh nhaân TTPL, vì hoï phaûi duøng thuoác thöôøng xuyeân vaø laâu daøi. Caùc taùc duïng phuï ngoaïi thaùp thöôøng gaëp laø loaïn tröông löïc cô caáp, hoäi chöùng ñöùng ngoài khoâng yeân, hoäi chöùng Parkinson, vaø loaïn vaän ñoäng muoän. Treân theá giôùi, caùc nghieân cöùu veà vaán ñeà naøy cho bieát nhöõng tæ leä khaùc nhau, ñieàu ñoù phuï thuoäc caùc yeáu toá nhö : ñaëc ñieåm daân soá hoïc, ñaëc ñieåm kinh teá xaõ hoäi, thuoác CLT söû duïng, vaø thieát keá nghieân cöùu. Tæ leä taùc duïng phuï ngoaïi thaùp do thuoác CLT noùi chung laø 34-90%. Tæ leä loaïn tröông löïc cô caáp laø 10%-30%, HC Parkinson laø 15%- 50%, HC ñöùng ngoài khoâng yeân laø 20%- 75%, vaø loaïn vaän ñoäng muoän trung bình laø 10-20%. Taïi Vieät Nam, do ña soá beänh TTPL gaëp khoù khaên veà kinh teá, vieäc söû duïng thuoác CLT coå ñieån laø phoå bieán, neân taùc duïng phuï ngoaïi thaùp do thuoác CLT laø khaù cao. Taïi Tp.HCM ñaõ coù vaøi nghieân cöùu veà TDPNT nhöng chöa coù nghieân cöùu naøo ñeà caäp moät caùch ñaày ñuû caùc taùc duïng phuï naøy treân b/n TTPL [4,6]. Chính vì nhaän thöùc ñöôïc taàm quan troïng vaø möùc ñoä taùc haïi cuûa TDPNT, chuùng toâi thöïc hieän ñeà taøi naøy nhaèm muïc ñích xaùc ñònh tæ leä, ñaëc ñieåm laâm saøng vaø keát quaû ñieàu trò caùc TDPNT treân b/n TTPL ñieàu trò noäi truù taïi BVTT Tp.HCM hieän nay, töø ñoù goùp phaàn naâng cao chaát löôïng chaêm soùc b/n TTPL. ÑOÁI TÖÔÏNG VAØ PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU -Thieát keá nghieân cöùu: nghieân cöùu moâ taû haøng loaït cas. -Daân soá choïn maãu: beänh nhaân TTPL ñieàu trò noäi truù taïi Beänh vieän taâm thaàn Tp.HCM trong thôøi gian töø thaùng 12/2005-05/2006. -Côõ maãu: 240 beänh nhaân TTPL ñieàu trò noäi truù taïi Beänh vieän taâm thaàn Tp.HCM. 1 2 ThS, BV Taâm Thaàn Caàn Thô TS, BV Nguyeãn Tri Phöông 30 -Tieâu chí choïn maãu ñöa vaøo nghieân cöùu: taát caû beänh nhaân TTPL ñöôïc chaån ñoaùn theo tieâu chuaån DSM-IV ñieàu trò noäi truù töø thaùng 12/2005-05/2006 taïi Beänh vieän taâm thaàn Tp.HCM ñoàng yù tham gia vaøo nghieân cöùu. -Tieâu chí loaïi tröø: beänh nhaân coøn ñang theo doõi TTPL chöa ñuû tieâu chuaån chaån ñoaùn theo DSM-IV, roái loaïn hoang töôûng, roái loaïn caûm xuùc phaân lieät vaø caùc roái loaïn taâm thaàn khaùc. Nhöõng beänh nhaân bò caùc roái loaïn vaän ñoäng khaùc khoâng do thuoác CLT nhö beänh Parkinson, beänh Huntington, muùa vôøn Sydenham, roái loaïn tic . -Phöông phaùp vaø coâng cuï thu thaäp döõ kieän: 240 b/n ñöôïc chaån ñoaùn TTPL theo tieâu chuaån DSM-IV ñöôïc nhaäp vieän ñieàu trò noäi truù töø thaùng 12/2005 ñeán thaùng 5/2006 ñöôïc ñöa vaøo nghieân cöùu. Taát caû caùc beänh nhaân naøy ñöôïc laäp hoà sô beänh aùn. Hoï vaø thaân nhaân seõ ñöôïc phoûng vaán tröïc tieáp theo boä caâu hoûi soaïn saún, sau ñoù seõ ñöôïc theo doõi trong suoát quaù trình ñieàu trò noäi truù ñeå khaùm vaø chaån ñoaùn caùc TDPNT theo tieâu chuaån chaån ñoaùn DSM-IV. Ngay sau khi chaån ñoaùn TDPNT, chuùng toâi söû duïng caùc thang BARS, SAS, AIMS ñeå ñaùnh giaù möùc ñoä HCÑNKY, HC Parkinson vaø LVÑM. Keát quaû seõ ñöôïc ghi nhaän vaøo beänh aùn nghieân cöùu. - Xöû lyù döõ kieän: Caùc soá lieäu ñöôïc xöû lyù baèng phaàn meàm Stata 8.0. Keát quaû ñöôïc trình baøy döôùi daïng baûng hoaëc bieåu ñoà. KEÁT QUAÛ NGHIEÂN CÖÙU 1. 1.1. ÑAËC ÑIEÅM DAÂN SOÁ NGHIEÂN CÖÙU: Giôùi tính (tæ leä %): 40.42 Nam Nu 59.58 1.2. Thôøi gian duøng thuoác CLT (tæ leä %): Thôøi gian duøng thuoác CLT trung bình laø 7,51 ± 6,02 naêm. 31 40 35 30 25 20 15 10 5 0 35.83 34.17 19.17 5.83 5 Chua dung < 1 nam 1-5 nam 5-10 nam > 10 nam 1.3. Caùc thuoác CLT söû duïng (tæ leä %): 80 67.5 70 60 50 40 27.92 30 27.08 20 10.83 10.83 9.17 10 0.83 0.42 e pr id Le A m is ul pi rid e Su l in e vo m ep ro m az in e za p nz ap O la C lo in e ne er id o is p R H al op er id ol C hl or pr om az in e 0 1.4. Loaïi thuoác CLT söû duïng: 1.5. Loaïi thuoác CLT Taàn soá Tæ leä (%) CLTCÑ 128 53.33 CLT CÑ+CLTTHM 52 21.67 CLTTHM 60 25.00 Toång coäng 240 100.00 Lieàu töông ñöông vôùi chlorpromazine (mg/ngaøy) (tæ leä %): 32 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 39.16 27.5 150-299 300-499 6.67 50-149 2. 26.67 > 500 ÑAËC ÑIEÅM TAÙC DUÏNG PHUÏ NGOAÏI THAÙP: 2.1. Tæ leä TDPNT noùi chung: 2.2. TDP ngoaïi thaùp Taàn soá Tæ leä (%) Coù 135 56.25 Khoâng 105 43.75 Toång coäng 240 100.00 Tæ leä töøng loaïi TDPNT (tæ leä %): 27.92 30 25 21.25 20 13.75 13.33 Parkinson LVDM 15 10 5 0 LTLCC HCDNKY 2.3. Caùc loaïi TDPNT treân cuøng moät beänh nhaân: Loaïi TDPNT Taàn soá Tæ leä (%) Chæ coù 1 loaïi 91 37.92 HCÑNKY+LTLCC 17 7.10 HCÑNKY+Parkinson 11 4.58 LTLCC+Parkinson 07 2.92 33 HCÑNKY+LVÑM 03 1.25 HCÑNKY+LTLCC+Parkinson 02 0.84 Parkinson+LVÑM 01 0.41 2.4 . Ñaëc ñieåm LTLCC: Trieäu chöùng 2.5. Taàn soá Tæ leä (%) Co thaét cô haøm 45 90.00 Noùi khoù 26 52.00 Theø löôõi, roái loaïn vaän ñoäng löôõi 20 40.00 Trôïn maét 16 32.00 Veïo coå 15 30.00 Co thaét cô haàu, thöïc quaûn 08 16.00 Baát thöôøng tay chaân, truïc cô theå 04 8.00 Ñaëc ñieåm laâm saøng HCÑNKY: Trieäu chöùng Taàn soá Tæ leä (%) Caûm giaùc böùt röùt khoù chòu 65 97.01 Ñi tôùi ñi lui lieân tuïc 62 92.54 Cöû ñoäng boàn choàn cuûa tay 37 55.22 Cöû ñoäng boàn choàn cuûa chaân 32 47.76 Möùc ñoä HCÑNKY (tæ leä %): 5.97 13.43 Nhe Trung binh Nang 80.6 2.6. Ñaëc ñieåm laâm saøng HC Parkinson: Trieäu chöùng Taàn soá Tæ leä (%) 34 2.7. Run 32 96.97 Daùng ñi baát thöôøng 26 78.79 Cöùng ñô 23 69.70 Maát vaän ñoäng 23 69.70 Phaûn xaï goõ giöõa hai mi 23 69.70 Chaûy nöôùc daõi 23 69.70 Ñaëc ñieåm laâm saøng LVÑM: Trieäu chöùng Taàn soá Tæ leä (%) Cöû ñoäng baát thöôøng ôû caùnh-baøn-ngoùn tay 22 68.75 Cöû ñoäng baát thöôøng ôû moâi-cô vuøng mieäng 21 65.63 Cöû ñoäng baát thöôøng ôû löôõi 14 43.75 Cöû ñoäng baát thöôøng ôû caúng-baøn-ngoùn chaân 09 28.13 Cöû ñoäng baát thöôøng ôû haøm 08 25.00 Cöû ñoäng baát thöôøng ôû coå-vai-moâng 02 6.25 12.5 Nhe Trung binh 87.5 BIEÅU ÑOÀ 3.9 : Möùc ñoä LVÑM (%) 3. LIEÂN QUAN GIÖÕA ROÁI LOAÏN VAÄN ÑOÄNG VAØ CAÙC YEÁU TOÁ KHAÙC: 3.1. Lieân quan vôùi loaïi thuoác CLT söû duïng: Vì 100% LVÑM ñeàu khôûi phaùt tröôùc luùc nhaäp vieän, söï xuaát hieän LVÑM khoâng lieân quan tôùi vieäc söû duïng thuoác CLT trong nghieân cöùu neân chuùng toâi khoâng khaûo saùt. 35 CLTCÑ CLTCÑ+THM CLTTHM Taàn soá (%) Taàn soá (%) Taàn soá (%) LTLCC 38 (29.69) 08 (15.38) 05 (8.33) p = 0.002 HCÑNKY 46 (35.94) 14 (26.92) 07 (11.67) p = 0.002 HC Parkinson 23 (17.97) 08 (15.38) 02 (3.33) p = 0.023 TDPNT P 3.2 . Lieân quan vôùi lieàu löôïng thuoác CLT söû duïng (mg/ngaøy): Vì 100% LVÑM xuaát hieän tröôùc khi nhaäp vieän, söï xuaát hieän LVÑM khoâng lieân quan tôùi lieàu löôïng thuoác CLT trong nghieân cöùu neân chuùng toâi khoâng khaûo saùt. 50-149 mg 150-299 mg 300-499 mg ≥ 500 mg Taàn soá (%) Taàn soá (%) Taàn soá (%) Taàn soá (%) 01 (6.25) 14 (21.88) 10 (15.15) 26 (27.66) p = 0.115 HCÑNKY 0 13 (20.31) 15 (22.73) 39 (41.49) p = 0.001 Parkinson 02 (12.5) 06 (9.38) 08 (12.12) 17 (18.09) p = 0.442 TDPNT LTLCC 3.3. P Lieân quan vôùi thôøi gian duøng thuoác CLT: > 10 naêm Chöa duøng < 1 naêm 1-5 naêm (%) (%) (%) 5-10 naêm (%) 20 33.33 32.10 23.08 7.5 p = 0.003 HCÑNKY 46.67 41.67 30.86 23.08 22.05 p = 0.209 Parkinson 20 8.33 18.52 17.31 6.25 p = 0.153 LVÑM 0 0 3.66 19.57 23.26 p = 0.001 TDPNT LTLCC P (%) KEÁT LUAÄN Qua nghieân cöùu treân 240 b/n TTPL ñieàu trò noäi truù taïi BVTT Tp.HCM trong thôøi gian töø thaùng 12/2005 ñeán 05/2006, chuùng toâi ñi ñeán keát luaän nhö sau: Tæ leä TDPNT noùi chung ôû b/n TTPL ñieàu trò noäi truù taïi BVTT Tp.HCM laø 56,25%. Treân moät b/n khoâng chæ coù moät loaïi maø coù theå coù 2 hoaëc 3 loaïi TDPNT. HCÑNKY laø loaïi TDPNT coù tæ leä cao nhaát (27,92%). Bieåu hieän thöôøng gaëp nhaát laø caûm giaùc böùt röùt, khoù chòu (97,01%), keá ñeán laø ñi tôùi ñi lui lieân tuïc (92,54%), cöû ñoäng boàn choàn cuûa tay (55,22%) vaø thaáp nhaát laø cöû ñoäng boàn choàn cuûa chaân (47,76%). Ña soá tröôøng hôïp HCÑNKY laø ôû möùc ñoä nheï (80,6%), möùc ñoä trung bình (13,43%) vaø thaáp 36 nhaát laø ôû möùc ñoä naëng (5,97%). Vieäc söû duïng thuoác CLTTHM hoaëc phoái hôïp CLTTHM + CLTCÑ ít gaây ra HCÑNKY hôn laø chæ duøng thuoác CLTCÑ (p < 0,05). Lieàu thuoác CLT (lieàu töông ñöông chlorpromazine) caøng cao thì tæ leä HCÑNKY caøng cao (p < 0,05). LTLCC laø loaïi TDPNT coù tæ leä cao ñöùng thöù hai (21,25%). Bieåu hieän cuûa LTLCC laø co thaét cô haøm (90%), keá ñeán laø noùi khoù (52%), theø löôõi-roái loaïn vaän ñoäng löôõi (40%); trôïn maét (32%), veïo coå (30%), co thaét cô haàu hoïng (16%) vaø thaáp nhaát laø co cöùng cô ôû caùc chi vaø truïc cô theå (8%). Tæ leä LTLCC ôû nhoùm duøng CLTCÑ coù tæ leä cao nhaát (29,69%), keá ñeán laø nhoùm phoái hôïp CLTCÑ+CLTTHM (15,38%) vaø thaáp nhaát ôû nhoùm CLTTHM (8,33%) vôùi p < 0,05. Thôøi gian duøng thuoác CLT caøng laâu thì tæ leä LTLCC caøng thaáp vôùi p < 0,05. HC Parkinson coù tæ leä laø 13,75%. Bieåu hieän thöôøng gaëp nhaát laø run (96,97%), keá ñeán laø daùng ñi baát thöôøng (78,79%), caùc trieäu chöùng khaùc cuõng thöôøng gaëp laø cöùng ñô, vaän ñoäng chaäm chaïp, phaûn xaï goõ giöõa hai mi, chaûy nöôùc daõi (cuøng 69,7%). Tæ leä HC Parkinson cao nhaát ôû nhoùm duøng thuoác CLTCÑ (17,97%), keá ñeán laø nhoùm phoái hôïp CLTCÑ+ CLTTHM (15,38%) vaø thaáp nhaát laø ôû nhoùm duøng CLTTHM (3,33%) vôùi p < 0,05. LVÑM laø loaïi TDPNT coù tæ leä thaáp nhaát (13,33%). Bieåu hieän thöôøng gaëp laø caùc cöû ñoäng baát thöôøng ôû caùnh-baøn-ngoùn tay (68,75%), keá ñeán laø moâi vaø cô quanh mieäng (65,63%), löôõi (43,75%), caúng-baøn-ngoùn chaân (28,13%), ôû haøm (25%), ôû coå-vai-moâng (6,25%). Ña soá LVÑM ôû möùc ñoä nheï (87,5%), coøn laïi ôû möùc ñoä trung bình (12,5%). 100% caùc tröôøng hôïp LVÑM ñeàu coù töø tröôùc khi nhaäp vieän. Tæ leä LVÑM taêng daàn theo thôøi gian duøng thuoác CLT: 0% ôû nhoùm duøng thuoác < 1 naêm; 3,66% ôû nhoùm 1-5 naêm; 19,57% ôû nhoùm 5-10 naêm vaø cao nhaát laø ôû nhoùm > 10 naêm laø 23,26% vôùi p < 0,05. TAØI LIEÄU THAM KHAÛO TIEÁNG VIEÄT: 1. PGS.Traàn Ñình Xieâm; Beänh taâm thaàn phaân lieät; Taâm thaàn hoïc; ÑHYD Tp.HCM; 1997; NXB y hoïc; Tp.HCM; p.305-331. 2. Nguyeãn Vaên Nuoâi; Beänh taâm thaàn phaân lieät; Taâm thaàn hoïc; ÑHYD Tp.HCM; 2005; NXB y hoïc; Tp.HCM; p.133-153. 3. Ñaøo Traàn Thaùi; Lieäu phaùp hoaù döôïc; Taâm thaàn hoïc; ÑHYD Tp.HCM; 2005; NXB y hoïc; Tp.HCM; p.133-153. 4. Ñaøo Traàn Thaùi; Khaûo saùt taùc duïng phuï ngoaïi thaùp treân beänh nhaân taâm thaàn ñieàu trò noäi truù taïi BVTT Tp.HCM naêm 2001; Kyû yeáu nghieân cöùu khoa hoïc naêm 2001; BVTT Tp.HCM; Tp.HCM; p.76-106. 5. PGS.Traàn Ñình Xieâm; Thuoác an thaàn kinh; Söû duïng thuoác trong taâm thaàn hoïc; ÑHYD Tp.HCM; 1996; Xí nghieäp in soá 3; Tp.HCM; p.22-64. 6. Ñaëng Vaên Bình; Khaûo saùt roái loaïn vaän ñoäng muoän ôû beänh nhaân TTPL maõn tính taïi cô sôû Leâ Minh Xuaân-TT söùc khoeû taâm thaàn Tp.HCM naêm 2000; Kyû yeáu nghieân cöùu khoa hoïc naêm 2000; BVTT Tp.HCM; p.1-19. 37 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. Leâ Ñöùc Hinh-Nguyeãn Thi Huøng; Beänh Parkinson; Baûn dòch; Thaàn kinh hoïc laâm saøng; Nhaø xuaát baûn y hoïc; 2005; Tp.HCM; p.495-513. Ñoã Vaên Duõng; Phöông phaùp nghieân cöùu khoa hoïc vaø phaân tích thoáng keâ baèng phaàn meàm Stata 8.0; Boä moân daân soá-thoáng keâ y hoïc; Khoa y teá teá coâng coäng ÑHYD Tp.HCM, naêm 2005. TAØI LIEÄU THAM KHAÛO TIEÁNG ANH: Kaplan & Sadock; Schizophrenia; Synopsis of psychiatry; 2000; Lippicott William-Wilkins; New York; p.471-486. Kaplan & Sadock; Dopamine receptors antagonists: Typical antipsychotics; Synopsis of psychiatry; 2000; Lippicott William-Wilkins; New York; p.10501066. Kaplan & Sadock; Medication-induced movement disorders; Synopsis of psychiatry; 2000; Lippicott William-Wilkins; New York; p. 992-998. Kaplan & Sadock; Serotonin-dopamine antagonists: Atypical antipsychotics; Synopsis of psychiatry; 2000; Lippicott William-Wilkins; New York; p.11041116. Stephen & Puten; Antipsychotic medications; Texbook of Psychopharmacology; 1995; The American Psychiatric Press; Washington; p. 247-259. Joseph & Simpson; Treatment of extrapyramidal side-effects; Texbook of Psychopharmacology; 1995; The American Psychiatric Press; Washington; p. 349-374. Peter & Herbert; Treatment of schizophrenia; Texbook of Psychopharmacology; 1995; The American Psychiatric Press; Washington; p. 615-639. 38