Nội dung

C¬ së khoa häc vμ thùc tiÔn cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng PGS.TS. TrÇn V¨n Tïng 1. Kh¸i niÖm vÒ ph¸t triÓn vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng Ph¸t triÓn lµ qu¸ tr×nh lµm t¨ng thªm n¨ng lùc cña con ng−êi hoÆc m«i tr−êng ®Ó ®¸p øng nhu cÇu cña con ng−êi hoÆc n©ng cao chÊt l−îng cuéc sèng con ng−êi. S¶n phÈm cña sù ph¸t triÓn lµ mäi ng−êi ®−îc m¹nh khoÎ, ®−îc ch¨m sãc søc khoÎ tèt, cã nhµ ë vµ tiÖn nghi sinh ho¹t, ®−îc tham gia vµo ho¹t ®éng s¶n xuÊt theo chuyªn m«n ®µo t¹o vµ ®−îc h−ëng thô c¸c thµnh qu¶ cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn. Nh− vËy ph¸t triÓn kh«ng chØ bao hµm viÖc khai th¸c vµ chÕ biÕn c¸c nguån tµi nguyªn, x©y dùng c¬ së h¹ tÇng, mua vµ b¸n s¶n phÈm mµ cßn bao gåm c¸c ho¹t ®éng kh«ng kÐm phÇn quan träng nh− ch¨m sãc søc khoÎ, an ninh x· héi, ®Æc biÖt lµ an ninh con ng−êi, b¶o tån thiªn nhiªn,... ph¸t triÓn lµ mét tæ hîp c¸c ho¹t ®éng, mét sè môc tiªu x· héi, mét sè môc tiªu kinh tÕ, dùa trªn tµi nguyªn thiªn nhiªn, vËt chÊt, trÝ tuÖ nh»m ph¸t huy hÕt kh¶ n¨ng cña con ng−êi, ®−îc h−ëng mét cuéc sèng tèt ®Ñp h¬n. §Ó cho qu¸ tr×nh ph¸t triÓn ®−îc bÒn v÷ng th× qu¸ tr×nh ®ã ph¶i cã tÝnh liªn tôc, m·i m·i, hoÆc c¸c lîi Ých cña nã ph¶i ®−îc duy tr× kh«ng h¹n ®Þnh. §iÒu nµy cã ý nghÜa lµ qu¸ tr×nh ho¹t ®éng kh«ng chøa ®ùng c¸c yÕu tè nµo h¹n chÕ thêi gian tån t¹i cña nã. ViÖc xem xÐt mét ho¹t ®éng cã ph¶i lµ bÒn v÷ng hay kh«ng lµ mét dù b¸o t−¬ng lai, cã tÝnh rñi ro cao, bëi v× sù bÒn v÷ng lµ mét qu¸ tr×nh ngÉu nhiªn, kh«ng ch¾c ch¾n. C¸ch tèt nhÊt ®Ó ®¹t ®−îc bÒn v÷ng lµ lùa chän nh÷ng ho¹t ®éng b¶o ®¶m tÝnh bÒn v÷ng. Cã rÊt nhiÒu c¬ héi lùa chän ®Ó ®¹t ®−îc bÒn v÷ng, ®ång thêi còng cã nhiÒu c¬ héi lo¹i bá c¸c ho¹t ®éng g©y t¸c h¹i tíi ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Tãm l¹i: ph¸t triÓn bÒn v÷ng ®−îc ®Þnh nghÜa lµ mét tæ hîp c¸c ho¹t ®éng cã thÓ gióp c¶i thiÖn ®−îc ®iÒu kiÖn cho con ng−êi theo c¸ch thøc sao cho cã thÓ duy tr× ®−îc sù c¶i thiÖn ®ã. Tuy nhiªn, viÖc ¸p dông kh¸i niÖm nµy l¹i lµm cho mäi viÖc trë lªn phøc t¹p. Cuèn “ch¨m lo tr¸i ®Êt” cña quü b¶o vÖ thiªn nhiªn thÕ giíi n¨m 1987 ®· ®−a ra mét ®Þnh nghÜa chÝnh x¸c h¬n ®ã lµ c¶i thiÖn cuéc sèng con ng−êi trong khu«n khæ ph¹m vi søc chøa cña hÖ sinh th¸i. Nh− vËy nã x¸c ®Þnh râ lµ cã sù h¹n chÕ vÒ m«i tr−êng vµ sinh th¸i víi sù ph¸t triÓn mµ ta cÇn b¶o vÖ nÕu nh− muèn ®ã lµ sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng. 2. C¸c khÝa c¹nh kh¸c nhau cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng Ph¸t triÓn bÒn v÷ng lµ kh¸i niÖm réng, cã thÓ ph©n tÝch néi hµm cña nã th«ng qua mét sè gãc nh×n kh¸c nhau. Thø nhÊt, bÒn v÷ng vÒ sinh th¸i. C¸c hÖ sinh th¸i lµ nh÷ng nguån ®éc nhÊt cÇn cho sù sèng bao gåm kh«ng khÝ, n−íc, thøc ¨n, nh÷ng vËt liÖu ®Ó may mÆc, lµm nhµ, ®un nÊu, s−ëi Êm,... ngoµi ra mét ®iÒu n÷a còng cã tÇm quan träng kh«ng kÐm hç trî cho sù sèng mµ chØ hÖ sinh th¸i cña khÝ cacbon, oxy vµ c¸c nguyªn tè ho¸ häc kh¸c cÇn cho sù sèng trªn toµn cÇu. Tuy nhiªn hÖ sinh th¸i trî gióp vµ søc chøa cña hÖ thèng ®ã ®ang Th«ng tin Khoa häc Thèng kª sè 3/2004 - Trang 15 ngµy cµng bÞ thu hÑp do t¸c ®éng cña c«ng nghiÖp ho¸, ho¹t ®éng th−¬ng m¹i vµ hµnh ®éng cña con ng−êi. Cã nhiÒu suy ®o¸n kh¸c nhau vÒ søc chøa ®èi víi con ng−êi cña tõng khu vùc, quèc gia vµ trªn quy m« toµn cÇu. Mét sè nhµ quan s¸t khi nhËn thÊy tÇng «z«n bÞ thñng, nh÷ng c¬n m−a axÝt µo xuèng, sù tµn ph¸ m«i tr−êng lan réng nh− khai th¸c tµi nguyªn, ph¸ rõng å ¹t, sù biÕn mÊt cña c¸c loµi vµ sù c¹n kiÖt nguån tµi nguyªn d−êng nh− kh«ng thÓ bï ®¾p næi. Khi ®ã hä ®ång thanh tuyªn bè søc chøa toµn cÇu ®èi víi con ng−êi bÞ v−ît qu¸ giíi h¹n. Mét sè bé téc, quèc gia ®· hµnh ®éng kh«ng hÒ cã h¹n chÕ cho hµnh vi cña m×nh, bëi hä dùa trªn lËp luËn c¸c c«ng nghÖ míi, sù thay thÕ nguån tµi nguyªn sÏ t¹o kh¶ n¨ng v« tËn ®Ó lµm s¹ch m«i tr−êng, cung cÊp vËt liÖu, do ®ã søc chøa cña hÖ sinh th¸i lµ v« h¹n. §iÒu nµy xem ra lµ kh«ng thÓ thùc hiÖn ®−îc vÒ mÆt logic. Bëi v× søc chøa cña tr¸i ®Êt ®èi víi con ng−êi lµ mét vÊn ®Ò tuú thuéc vµo nh÷ng nh©n tè t¸c ®éng t−¬ng t¸c víi nhau. Xin ®¬n cö vµi ®iÒu, liÖu chóng ta cã muèn cïng tån t¹i víi quÇn thÓ ®éng, thùc vËt kh«ng? Chóng ta cÇn cã bao nhiªu c¸nh rõng nguyªn sinh, n¬i hoang d· ®Ó thë hÝt kh«ng khÝ trong lµnh? Râ rµng lµ khã kh¨n khi x¸c ®Þnh søc chøa con ng−êi cña hÖ sinh th¸i. ChØ biÕt r»ng søc chøa ®ã ®ang bÞ thu hÑp vµ chØ cã thÓ ®¶m b¶o ®−îc bÒn v÷ng sinh th¸i khi x· héi cÇn tu©n thñ c¸c nguyªn t¾c ®¹o lý, kinh tÕ, x· héi. Nh÷ng nguyªn t¾c nµy nh»m môc tiªu n©ng cao chÊt l−îng sèng con ng−êi, b¶o tån c¸c loµi ®éng thùc vËt, gi¶m thiÓu sù khai th¸c lµm c¹n kiÖt tµi nguyªn. Thø hai, bÒn v÷ng x· héi. Chóng ta b¾t ®Çu b»ng c©u hái liÖu cã søc Ðp nµo vÒ mÆt x· héi ®Æt ra ®èi víi sù ph¸t triÓn? Sù bÒn v÷ng vÒ x· héi ph¶n ¸nh mèi quan hÖ gi÷a ph¸t triÓn vµ nh÷ng tiªu chuÈn x· héi hiÖn t¹i. Mét ho¹t ®éng cã tÝnh bÒn v÷ng vÒ mÆt mÆt x· héi nÕu nã phï hîp víi nh÷ng tiªu chuÈn x· héi hoÆc kh«ng lµm thay ®æi dÉn ®Õn v−ît qu¸ søc chÞu ®ùng cña céng ®ång. Nh÷ng tiªu chuÈn x· héi lu«n dùa vµo t«n gi¸o, phong tôc vµ truyÒn thèng v¨n ho¸ cã thÓ hoÆc kh«ng cã thÓ ®−îc hÖ thèng ho¸ b»ng luËt ph¸p. PhÇn lín nh÷ng tiªu chuÈn ®ã lµ khã ®o l−êng vµ do ®ã rÊt khã x¸c ®Þnh. §iÒu quan träng lµ con ng−êi ®ang sèng trong mét thÕ giíi mµ kinh tÕ, x· héi ®Òu thay ®æi rÊt nhanh. Cã nh÷ng hµnh vi tr−íc ®©y kh«ng ®−îc chÊp nhËn th× nay ®−îc lan truyÒn réng r·i. Tiªu chuÈn x· héi cã thÓ v÷ng ch¾c trong kho¶ng thêi gian ng¾n, nh−ng l©u dµi th× kh«ng. Thay ®æi thÞ hiÕu tiªu dïng ®· g©y thiÖt h¹i lín cho m«i tr−êng sinh th¸i. §iÒu ®¸ng quan t©m khi ®¸nh gi¸ sù bÒn v÷ng x· héi lµ cho dï c¸c tiªu chuÈn x· héi cã thÓ thay ®æi, nh−ng cã nhiÒu tiªu chuÈn rÊt v÷ng ch¾c vµ bÊt kú hµnh ®éng nµo ph¸ vì giíi h¹n vÒ x· héi nh− téi ¸c, khai th¸c tµi nguyªn bõa b·i sÏ bÞ thÊt b¹i, bëi cã mét lùc l−îng ®«ng ®¶o chèng l¹i. Tæ chøc x· héi lµ ®iÒu kiÖn b¶o ®¶m cho sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Do ®ã viÖc t×m hiÓu, quan s¸t, thu thËp th«ng tin vÒ c¸c khÝa c¹nh x· héi sÏ gióp cho viÖc ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch vµ ch−¬ng tr×nh hµnh ®éng chung cã lîi cho bÒn v÷ng x· héi. Nãi cô thÓ h¬n, muèn b¶o vÖ m«i tr−êng cÇn ph¶i khai th¸c tiÒm n¨ng cña nguån vèn x· héi. Trang 16 - Th«ng tin Khoa häc Thèng kª sè 3/2004 Thø ba, tÝnh bÒn v÷ng vÒ kinh tÕ. LiÖu cã nh÷ng h¹n chÕ vÒ kinh tÕ ®èi víi sù ph¸t triÓn t−¬ng tù nh− nh÷ng h¹n chÕ vÒ sinh th¸i vµ x· héi kh«ng? Râ rµng cã, bëi v× sù bÒn v÷ng vÒ kinh tÕ phô thuéc vµo mèi quan hÖ gi÷a lîi Ých vµ chi phÝ. §é bÒn v÷ng cña kinh tÕ chñ yÕu ®−îc quy ®Þnh bëi tÝnh h÷u Ých vµ c¸c chi phÝ ®Çu vµo, chi phÝ khai th¸c vµ chÕ biÕn. TÊt c¶ nh÷ng yÕu tè nµy lu«n thay ®æi theo thêi gian ë hÇu hÕt kh¾p c¸c khu vùc trªn thÕ giíi. BÊt kú ai muèn tiÕp cËn tíi sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng, xuÊt ph¸t tõ m«i tr−êng tù nhiªn th× nh÷ng h¹n chÕ chñ yÕu ®èi víi c¸c qu¸ tr×nh kinh tÕ lµ viÖc sö dông tµi nguyªn kh«ng g©y h¹i tíi m«i tr−êng kh«ng bÞ gi¶m ®i kh¶ n¨ng cña c¸c nguån tµi nguyªn t¸i sinh. NÕu nh− c¸c kho¶n chi phÝ tiÕp tôc t¨ng lªn th× chi phÝ ®ã ph¶i ®−îc tÝnh vµo gi¸ c¶. Sù bÒn v÷ng vÒ kinh tÕ sÏ bÞ ®e do¹ nÕu c¶ møc cung vµ møc cÇu ®Òu gi¶m, dÉn ®Õn ph¸ vì sù bÒn v÷ng nÕu nh− c©n b»ng gi÷a lîi Ých vµ chi phÝ kh«ng ®¹t ®−îc. Thø t−, ph¸t triÓn bÒn v÷ng lµ ¶o t−ëng hay sÏ trë thµnh hiÖn thùc? Theo quan ®iÓm cña c¸c nhµ kinh tÕ häc, sù bÒn v÷ng muèn ®¹t ®−îc th× cÇn ph¶i h¹n chÕ tiªu dïng vµ h¹n chÕ sö dông tµi nguyªn. Nh−ng ph¸t triÓn ®ßi hái t¨ng tr−ëng kinh tÕ liªn tôc, lµm « nhiÔm m«i tr−êng, tµi nguyªn c¹n kiÖt nghÜa lµ kh«ng thÓ ®¹t ®−îc bÒn v÷ng. Mét nhãm c¸c nhµ kinh tÕ kh¸c cho r»ng môc tiªu ph¸t triÓn bÒn v÷ng cã thÓ ®¹t ®−îc nhê phèi hîp hµnh ®éng trªn quy m« toµn cÇu. MÆc dï ®· cã nh÷ng tiÕn triÓn nh−ng ®Ó cã sù ®ång thuËn lµ mét qu¸ tr×nh l©u dµi, v× mçi quèc gia theo ®uæi mét chiÕn l−îc lîi Ých kh¸c nhau. 3. C¸c chñ nghÜa ®e do¹ m«i tr−êng Cã tíi h¬n 10 chñ nghÜa ®e do¹ ®Õn m«i tr−êng, sau ®©u chØ tr×nh bµy mét sè chñ nghÜa chÝnh: - Chñ nghÜa phi chÝnh trÞ: chñ nghÜa nµy ®−a ra nhiÒu quan ®iÓm ®e do¹ nhiÒu nhÊt tíi m«i tr−êng cña khu vùc Mü latinh. Cã hai khÝa c¹nh chÝnh trÞ t¸c ®éng trùc tiÕp tíi m«i tr−êng. Thø nhÊt liªn quan tíi tÝnh trung lËp vÒ chÝnh trÞ, thø hai, liªn quan tíi nh÷ng −u tiªn kh¸c trong chÝnh s¸ch ph¸t triÓn. NhiÒu ng−êi cho r»ng nh÷ng vÊn ®Ò m«i tr−êng mang tÝnh trung lËp vÒ chÝnh trÞ. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ tµn ph¸ m«i tr−êng t¸c ®éng tíi loµi ng−êi. V× vËy, cÇn ph¶i phèi hîp hµnh ®éng, nh−ng kh«ng mang mµu s¾c chÝnh trÞ, nãi kh¸c ®i lµ ®Æt vÊn ®Ò m«i tr−êng ra khái c¸c cuéc ®èi tho¹i vÒ chÝnh trÞ. Nh− vËy, ng−êi giµu cã ®−îc lîi tõ khai th¸c tµi nguyªn, huû ho¹i m«i tr−êng rò bá tr¸ch nhiÖm b¶o vÖ m«i tr−êng. Ng−îc l¹i, mét nhãm kh¸c cã quan t©m tíi vÊn ®Ò m«i tr−êng, hä ý thøc ®−îc tÇm quan träng cña b¶o vÖ m«i tr−êng sinh th¸i. Nh−ng nh÷ng môc tiªu −u tiªn nh− t¹o viÖc lµm, t¨ng thu nhËp, ph¸t triÓn c¸c dÞch vô lµ cÊp b¸ch h¬n. Mäi lËp luËn cña hä lµ tho¸i l−u c¸c ho¹t ®éng b¶o vÖ m«i tr−êng vµ ng−êi nghÌo còng cã thÓ tham gia c¸c ho¹t ®éng ph¸ ho¹i m«i tr−êng. - Chñ nghÜa kinh tÕ: Mét trong nh÷ng lo¹i t− duy ph¶n m«i tr−êng nhÊt vµ ®ang trë thµnh phæ biÕn lµ xu h−íng phãng ®¹i tÇm quan träng cña kinh tÕ. Chñ nghÜa kinh tÕ ®· cã v« vµn c¸ch chèng l¹i m«i tr−êng. Th«ng th−êng c¸c nhµ quyÕt ®Þnh chÝnh s¸ch, chiÕn l−îc ph¸t triÓn hoµn toµn dùa vµo lîi Ých kinh tÕ. C¨n cø vµo nh÷ng nguyªn t¾c nµy nhiÒu vÊn ®Ò vÒ m«i tr−êng ®−îc xÕp l¹i hoÆc n»m Th«ng tin Khoa häc Thèng kª sè 3/2004 - Trang 17 ngoµi, hoÆc bÞ bá qua. Râ rµng cã nhiÒu hµng ho¸ vµ nguån lùc cña m«i tr−êng n»m ngoµi thÞ tr−êng, khi mµ gi¸ cña m«i tr−êng kh«ng ®−îc tÝnh ®Õn th× viÖc ph¸ ho¹i m«i tr−êng v× lîi Ých kinh tÕ lµ kh«ng thÓ nµo ng¨n chÆn ®−îc. mét thÝ dô hïng hån. NhiÒu dÞch vô ®· g©y h¹i cho hÖ sinh th¸i biÓn, rõng. §iÒu quan träng h¬n lµ chÊt l−îng cuéc sèng cña ng−êi d©n ë c¸c ®Þa ph−¬ng suy gi¶m. Lîi Ých céng ®ång bÞ g¹t ra ngoµi lÒ, trong khi lîi Ých t− nh©n tiÕp tôc t¨ng nhanh. C¸c nhµ kinh tÕ häc sinh th¸i ®ang nç lùc ®−a ra ph−¬ng ph¸p luËn tiÕn tíi nhËn thøc qu¸ tr×nh ®Ých thùc cña nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn ®èi víi nh÷ng nhµ kinh tÕ, nhiÒu quyÕt ®Þnh vÒ m«i tr−êng chØ ®−îc ®−a ra sau khi cã sù ph©n tÝch kinh tÕ. §ã lµ c¸ch nh×n thiÓn cËn, kh«ng am hiÓu m«i tr−êng, kh«ng thÊy mèi quan hÖ gi÷a m«i tr−êng vµ x· héi. HËu qu¶ lµ nhiÒu quyÕt ®Þnh cã lîi vÒ kinh tÕ nh−ng l¹i g©y « nhiÔm n−íc, chÊt th¶i, « nhiÔm kh«ng khÝ ®e do¹ tíi cuéc sèng. - Chñ nghÜa c«ng nghÖ: chñ nghÜa nµy lµ c¸ch thøc tèt nhÊt ®Ó gi¶i quyÕt suy tho¸i m«i tr−êng, vÊn ®Ò m«i tr−êng cã thÓ gi¶i quyÕt ®−îc do chuyÓn giao c«ng nghÖ. HiÖn t¹i con ng−êi biÕt ®Õn c¸c c«ng nghÖ chèng xãi mßn ®Êt, chèng « nhiÔm n−íc, kh«ng khÝ,... vµ nhiÒu c«ng nghÖ ®· ®−îc sö dông réng r·i. C¸i bÉy c«ng nghÖ n»m ë chç mäi vÊn ®Ò cã thÓ gi¶i quyÕt b»ng c«ng nghÖ, do ®ã khuyÕn khÝch con ng−êi cã thÓ l¹m dông viÖc khai th¸c, sö dông tµi nguyªn thiªn nhiªn. Mai sau cã c«ng nghÖ sÏ kh¾c phôc hËu qu¶. NhiÒu n−íc nghÌo tr«ng chê c«ng nghÖ, nh−ng c«ng nghÖ l¹i kh«ng thÓ ®Õn víi hä, bëi v× c¸c nhµ c«ng nghÖ chª bai ý t−ëng, cßn muèn ¸p dông ph¶i cã nhiÒu tiÒn ®Ó mua thiÕt bÞ vµ chi phÝ chuyÓn giao. HËu qu¶ lµ nhiÒu quèc gia, khu vùc chÞu thiÖt h¹i nÆng nÒ. - Chñ nghÜa ®èi lËp: mét chiÕn thuËt th«ng th−êng trong tranh luËn vÒ m«i tr−êng lµ sö dông c¸c ®èi t−îng. §©y lµ kü thuËt cña nh÷ng ng−êi kh«ng hiÓu biÕt vÒ m«i tr−êng. VÝ dô phæ biÕn nhÊt lµ cuéc tranh luËn ph¸t triÓn ®éc lËp víi m«i tr−êng mµ chóng ta th−êng thÊy. Mét lo¹i quan ®iÓm cho r»ng t¨ng tr−ëng lµ c¬ b¶n, do ®ã ¶nh h−ëng m«i tr−êng lµ tÊt nhiªn. Mét quan ®iÓm ng−îc l¹i b¶o vÖ m«i tr−êng nh−ng phñ nhËn cña vai trß ph¸t triÓn, nh÷ng cuéc tranh luËn trong tr−êng ph¸i chñ nghÜa ®èi lËp ®i vµo ngâ côt, thËm chÝ r¬i vµo t×nh tr¹ng cùc ®oan. - Chñ nghÜa t− nh©n ho¸: Mäi quèc gia ®Òu ®−a ra ch−¬ng tr×nh t− nh©n ho¸ kh«ng chØ trong s¶n xuÊt mµ c¶ sö dông tµi nguyªn thiªn nhiªn cña quèc gia. Do ®ã, nhiÒu tµi s¶n, hµng ho¸ m«i tr−êng ®· ®−îc sö dông kh«ng v× môc ®Ých quèc gia. ViÖc t− nh©n ho¸ c¸c b·i t¾m, danh lam th¾ng c¶nh lµ Cßn nhiÒu chñ nghÜa kh¸c n÷a thÝ dô chñ nghÜa song ph−¬ng, chñ nghÜa sinh th¸i cùc ®oan, chñ nghÜa sÝnh ph¸p lý,... còng ®ang g©y tæn thÊt m«i tr−êng. Cïng víi viÖc tiÕp nhËn c¸c quan ®iÓm mét biÖn ph¸p h÷u hiÖu ®Ó kiÓm so¸t chÊt l−îng m«i tr−êng lµ x©y dùng c¸c chØ tiªu thèng kª ®−a ra c¸c sè liÖu c¶nh b¸o th¶m ho¹ m«i tr−êng còng rÊt h÷u hiÖu. Do ®ã, hÖ thèng chØ tiªu thèng kª vÒ m«i tr−êng, phôc vô cho c«ng t¸c qu¶n lý trong tõng lÜnh vùc lµ rÊt cÇn thiÕt Trang 18 - Th«ng tin Khoa häc Thèng kª sè 3/2004