Nội dung

hå sü s¬n  khoa häc x· héi  CHÕ §ÞNH T×NH THÕ CÊP THIÕT TRONG LUËT H×NH Sù NH×N Tõ GãC §é SO S¸NH PH¸P LUËT hå sü s¬n * Tãm t¾t: D­íi gãc ®é so s¸nh c¸c chÕ ®Þnh vÒ t×nh thÕ cÊp thiÕt trong luËt h×nh sù cña c¸c n­íc trªn thÕ giíi nh­ Mü, Nga, Trung Quèc, §øc; Thôy Sü... Bµi viÕt rót ra mét sè kinh nghiÖm lËp ph¸p vÒ vÊn ®Ò nµy ®Ó c¸c nhµ lµm luËt ViÖt Nam cã tham kh¶o nh»m hoµn thiÖn chÕ ®Þnh t×nh thÕ cÊp thiÕt trong LuËt H×nh sù n­íc ta. Tõ khãa: T×nh thÕ cÊp thiÕt; Bé luËt H×nh sù; Tßa ¸n. Ngµy nhËn bµi: 5/8/2013; Ngµy duyÖt ®¨ng bµi: 30/9/2013 Theo Kho¶n 1 §iÒu 16 Bé luËt h×nh sù ViÖt Nam n¨m 1999 th× “T×nh thÕ cÊp thiÕt lµ t×nh thÕ cña mét ng­êi v× muèn tr¸nh mét nguy c¬ ®ang thùc tÕ ®e do¹ lîi Ých cña Nhµ n­íc, cña tæ chøc, quyÒn lîi vµ lîi Ých chÝnh ®¸ng cña m×nh hoÆc cña ng­êi kh¸c mµ kh«ng cßn c¸ch nµo kh¸c lµ ph¶i g©y mét thiÖt h¹i nhá h¬n thiÖt h¹i cÇn ng¨n ngõa. Hµnh vi g©y thiÖt h¹i trong t×nh thÕ cÊp thiÕt kh«ng ph¶i lµ téi ph¹m”. T¹i Kho¶n 2 cña §iÒu luËt nµy, nhµ lµm luËt quy ®Þnh: “Trong tr­êng hîp thiÖt h¹i g©y ra râ rµng lµ v­ît qu¸ yªu cÇu cña t×nh thÕ cÊp thiÕt, th× ng­êi g©y thiÖt h¹i ®ã ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm h×nh sù”. Nh­ vËy, còng nh­ chÕ ®Þnh phßng vÖ chÝnh ®¸ng, chÕ ®Þnh t×nh thÕ cÊp thiÕt ®­îc Bé luËt h×nh sù ViÖt Nam hiÖn hµnh quy ®Þnh t­¬ng ®èi chi tiÕt. ChÕ ®Þnh t×nh thÕ cÊp thiÕt còng ®­îc quy ®Þnh t­¬ng ®èi chi tiÕt trong Bé luËt h×nh sù Céng hßa Liªn bang Nga. Theo §iÒu 39 Bé luËt h×nh sù nµy, viÖc g©y thiÖt h¹i cho nh÷ng lîi Ých mµ ph¸p luËt b¶o vÖ trong t×nh thÕ cÊp thiÕt, tøc lµ g©y thiÖt h¹i ®Ó lo¹i bá nguy c¬ ®ang trùc tiÕp Sè 5-2013 ®e do¹ lîi Ých cña Nhµ n­íc, cña x· héi, quyÒn vµ lîi Ých hîp ph¸p cña b¶n th©n hoÆc cña ng­êi kh¸c nÕu nguy c¬ ®ã kh«ng thÓ lo¹i trõ b»ng c¸c ph­¬ng tiÖn kh¸c vµ kh«ng v­ît qu¸ giíi h¹n t×nh thÕ cÊp thiÕt, th× kh«ng bÞ coi lµ téi ph¹m. V­ît qu¸ t×nh thÕ cÊp thiÕt lµ viÖc g©y thiÖt h¹i râ rµng lµ kh«ng t­¬ng xøng víi tÝnh chÊt vµ møc ®é nguy hiÓm cña nguy c¬ ®ang ®e däa x©m ph¹m nh÷ng lîi Ých mµ ph¸p luËt b¶o vÖ, c¸c t×nh tiÕt cña vô ¸n còng nh­ thiÖt h¹i ®· g©y ra b»ng hoÆc lín h¬n thiÖt h¹i cÇn ng¨n ngõa. V­ît qu¸ t×nh thÕ cÊp thiÕt bÞ coi lµ téi ph¹m. Tuy nhiªn, tr¸ch nhiÖm h×nh sù chØ ®Æt ra ®èi víi nh÷ng tr­êng hîp ng­êi thùc hiÖn hµnh vi cè ý g©y thiÖt h¹i.(*) Trong LuËt h×nh sù Céng hoµ nh©n d©n Trung Hoa, t×nh thÕ cÊp thiÕt ®­îc x¸c ®Þnh b»ng thuËt ng÷ “nh÷ng hµnh vi khÈn cÊp ng¨n chÆn nguy hiÓm”. Theo §iÒu 21 Bé luËt h×nh sù Céng hoµ nh©n d©n Trung Hoa, hµnh vi khÈn cÊp lµ hµnh vi buéc ph¶i thùc hiÖn ngay ®Ó ng¨n chÆn sù nguy (*) PGS.TS, Phã Gi¸m ®èc Häc viÖn Khoa häc x· héi. Nh©n lùc khoa häc x· héi 3 chÕ ®Þnh t×nh thÕ cÊp thiÕt trong luËt h×nh sù... hiÓm ®ang ®e do¹ lîi Ých cña Nhµ n­íc, cña x· héi, quyÒn vµ lîi Ých cña b¶n th©n c¸ nh©n ng­êi thùc hiÖn vµ cña nh÷ng ng­êi kh¸c. Hµnh vi khÈn cÊp ng¨n chÆn nguy hiÓm dï g©y ra thiÖt h¹i còng kh«ng bÞ coi lµ téi ph¹m; ng­êi thùc hiÖn nã kh«ng ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm h×nh sù. Nh­ vËy, §iÒu 21 Bé luËt h×nh sù Céng hoµ nh©n d©n Trung Hoa liÖt kª c¸c dÊu hiÖu cña t×nh thÕ cÊp thiÕt. Tr­íc hÕt, ®ã lµ tÝnh buéc ph¶i thùc hiÖn ngay cña hµnh vi khÈn cÊp nh»m ng¨n chÆn sù nguy hiÓm ®ang ®e do¹ x©m ph¹m lîi Ých cña Nhµ n­íc, cña x· héi vµ cña c¸ nh©n. KÕ ®Õn lµ viÖc g©y ra thiÖt h¹i trong qu¸ tr×nh ng¨n chÆn sù nguy hiÓm. Tuy nhiªn, ®Þnh nghÜa vÒ t×nh thÕ cÊp thiÕt ®­îc quy ®Þnh t¹i §iÒu 21 trªn ®©y kh«ng chØ râ lµ hµnh vi khÈn cÊp g©y thiÖt h¹i cho ai? Theo Kho¶n 2 §iÒu 21 Bé luËt h×nh sù Céng hoµ nh©n d©n Trung Hoa, ng­êi thùc hiÖn hµnh vi khÈn cÊp ng¨n chÆn nguy hiÓm nh­ng v­ît qu¸ giíi h¹n t×nh thÕ cÊp thiÕt, nghÜa lµ c¸c t×nh tiÕt cña vô viÖc cho thÊy ch­a cÇn g©y thiÖt h¹i mµ vÉn g©y thiÖt h¹i dï r»ng ®Ó ng¨n chÆn nguy c¬ ®ang ®e däa nh÷ng lîi Ých mµ ph¸p luËt b¶o vÖ, th× ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm h×nh sù. Tuy nhiªn, ®èi víi ng­êi v­ît qu¸ giíi h¹n t×nh thÕ cÊp thiÕt, Tßa ¸n quyÕt ®Þnh h×nh ph¹t d­íi møc thÊp nhÊt cña khung h×nh ph¹t hoÆc ®­îc miÔn h×nh ph¹t. Ph©n tÝch néi dung cña Kho¶n 2 §iÒu 21 Bé luËt h×nh sù Céng hßa nh©n d©n Trung Hoa cã thÓ thÊy, c¸c tiªu chÝ x¸c ®Þnh tr­êng hîp v­ît qu¸ giíi h¹n t×nh thÕ cÊp thiÕt ®­îc quy ®Þnh ch­a hoµn toµn chÝnh x¸c, v× c¸c thuËt ng÷ mang tÝnh chÊt ®¸nh gi¸ ®­îc sö dông ®Ó x¸c ®Þnh giíi h¹n cña t×nh thÕ cÊp thiÕt nh­ “giíi h¹n cÇn thiÕt”, “ch­a cÇn g©y thiÖt h¹i mµ vÉn g©y thiÖt 4 Nh©n lùc khoa häc x· héi h¹i” lµ kh«ng chÝnh x¸c. C¸c quy ph¹m ph¸p luËt h×nh sù vÒ t×nh thÕ cÊp thiÕt kh«ng cã hiÖu lùc ph¸p luËt ®èi víi nh÷ng ng­êi mµ do ®¶m tr¸ch c«ng vô hoÆc tr¸ch nhiÖm nghÒ nghiÖp ph¶i thùc hiÖn nghÜa vô chuyªn m«n cña m×nh, thËm chÝ lµ trong tr­êng hîp hä gÆp nguy hiÓm thùc sù vÒ tÝnh m¹ng hoÆc søc khoÎ. Quan ®iÓm cña nhµ lµm luËt lµ râ rµng: cÊm nh÷ng ng­êi ®ã g©y thiÖt h¹i cho nh÷ng quan hÖ x· héi mµ ph¸p luËt b¶o vÖ v× nghÜa vô cña hä lµ ng¨n chÆn thiÖt h¹i x¶y ra. Kh¸i niÖm vÒ t×nh thÕ cÊp thiÕt ®­îc quy ®Þnh trong Bé luËt h×nh sù Céng hoµ Ba Lan cã ®é chÝnh x¸c cao. Theo §iÒu 26 Bé luËt h×nh sù Céng hoµ Ba Lan, nÕu mét ng­êi ®Ó ng¨n chÆn mét nguy c¬ ®ang trùc tiÕp ®e do¹ mét lîi Ých nµo ®ã mµ ph¸p luËt b¶o vÖ mµ kh«ng cßn c¸ch nµo kh¸c lµ g©y ra mét thiÖt h¹i cho lîi Ých kh¸c nhá h¬n thiÖt h¹i cÇn ng¨n chÆn, th× kh«ng bÞ coi lµ ng­êi ph¹m téi. Còng kh«ng bÞ coi lµ ng­êi ph¹m téi nÕu mét ng­êi nµo ®ã trong khi cøu nguy cho mét lîi Ých mµ ph¸p luËt b¶o vÖ ®· g©y ra mét thiÖt h¹i cho mét lîi Ých kh¸c nhá h¬n lîi Ých cÇn cøu nguy. C¸c dÊu hiÖu ®­îc nªu trong ®Þnh nghÜa trªn ®©y ph¶n ¸nh t­¬ng ®èi ®Çy ®ñ ®Æc tr­ng ph¸p lý cña chÕ ®Þnh t×nh thÕ cÊp thiÕt. Thø nhÊt, nguy c¬ ®ang ®e do¹ x©m ph¹m mét lîi Ých nµo ®ã ®­îc ph¸p luËt b¶o vÖ cÇn ®­îc ng¨n chÆn khi kh«ng cßn c¸ch nµo kh¸c ngoµi viÖc ph¶i g©y ra mét thiÖt h¹i (cho mét lîi Ých hîp ph¸p nµo ®ã); thø hai, thiÖt h¹i ®· g©y ra cÇn ph¶i nhá h¬n thiÖt h¹i cÇn ng¨n chÆn. Träng t©m cña quy ph¹m ®ang ®­îc ph©n tÝch cßn n»m ë khÝa c¹nh t©m lý cña hµnh vi ®­îc thùc hiÖn trong t×nh thÕ cÊp Sè 5-2013 hå sü s¬n thiÕt. Ng­êi thùc hiÖn hµnh vi ®· cè ý g©y ra mét thiÖt h¹i cho lîi Ých nµo ®ã mµ ph¸p luËt b¶o vÖ vµ nhËn thøc ®­îc thiÖt h¹i mµ m×nh g©y ra lµ nhá h¬n thiÖt h¹i cÇn ng¨n chÆn. T¹i Kho¶n 3 §iÒu 26 ®ang ph©n tÝch trªn ®©y, nhµ lµm luËt Céng hoµ Ba Lan cßn quy ®Þnh tr¸ch nhiÖm h×nh sù ®èi víi hµnh vi v­ît qu¸ yªu cÇu cña t×nh thÕ cÊp thiÕt, theo ®ã, Toµ ¸n cã thÓ gi¶m nhÑ ®Æc biÖt h×nh ph¹t, thËm chÝ kh«ng ¸p dông h×nh ph¹t ®èi víi ng­êi ph¹m téi. Trong Bé luËt h×nh sù Céng hßa T©y Ban Nha, chÕ ®Þnh t×nh thÕ cÊp thiÕt ®­îc nhµ lµm luËt quy ®Þnh mét c¸ch c« ®äng vµ chÝnh x¸c. Theo §iÓm 5 Kho¶n 3 §iÒu 21 Bé luËt h×nh sù nµy, mét ng­êi ®Ó ng¨n chÆn thiÖt h¹i mµ mét nguy c¬ ®ang thùc sù ®e däa g©y ra cho b¶n th©n hä hoÆc cho ng­êi kh¸c, ®· g©y ra mét thiÖt h¹i hoÆc lµm gi¶m quyÒn cña ng­êi kh¸c hoÆc ®· vi ph¹m nghÜa vô, th× kh«ng ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm h×nh sù nÕu ®¸p øng c¸c ®iÒu kiÖn sau ®©y: Thø nhÊt, thiÖt h¹i ®· g©y ra kh«ng lín h¬n thiÖt h¹i cÇn ng¨n chÆn; Thø hai, t×nh thÕ cÊp thiÕt ®ã kh«ng b¾t ®Çu xuÊt hiÖn tõ lý do khiªu khÝch cña ng­êi ®· g©y ra thiÖt h¹i; Thø ba, viÖc cøu nguy ®Ó b¶o vÖ quyÒn vµ lîi Ých nµo ®ã kh«ng ph¶i lµ tr¸ch nhiÖm nghÒ nghiÖp cña ng­êi ë vµo t×nh thÕ cÊp thiÕt. Ph©n tÝch néi dung §iÒu 21 trªn ®©y cã thÓ thÊy, nhµ lµm luËt Céng hoµ T©y Ban Nha cã c¸ch tiÕp cËn nhÊt qu¸n ®èi víi vÊn ®Ò vÒ hµnh vi khiªu khÝch trong phßng vÖ chÝnh ®¸ng còng nh­ trong t×nh thÕ cÊp thiÕt. Néi dung cña §iÓm 5 Kho¶n 3 §iÒu 21 Bé luËt h×nh sù Céng hoµ T©y Ban Nha Sè 5-2013 gièng néi dung cña Kho¶n 3 §iÒu 21 Bé luËt H×nh sù Céng hoµ nh©n d©n Trung Hoa vµ chØ liªn quan ®Õn chñ thÓ ®Æc biÖt cña téi ph¹m. Kh¸c víi Bé luËt h×nh sù Céng hoµ nh©n d©n Trung hoa, Bé luËt h×nh sù Céng hoµ T©y Ban Nha kh«ng thÓ chÕ hãa vÊn ®Ò quyÕt ®Þnh h×nh ph¹t ®èi víi tr­êng hîp v­ît qu¸ giíi h¹n t×nh thÕ cÊp thiÕt. Trong Bé luËt h×nh sù Céng hßa Thôy SÜ, néi dung cña chÕ ®Þnh t×nh thÕ cÊp thiÕt ®­îc m« t¶ mét c¸ch chi tiÕt. Theo §iÒu 34, nÕu chñ thÓ thùc hiÖn hµnh vi nh»m ng¨n chÆn mét nguy c¬ mµ kh«ng thÓ kh¾c phôc b»ng c¸c ph­¬ng tiÖn kh¸c vµ ®ang trùc tiÕp ®e däa tÝnh m¹ng, danh dù, nh©n phÈm, tù do, tµi s¶n hay lîi Ých kh¸c cña m×nh, th× kh«ng bÞ coi lµ ng­êi ph¹m téi nÕu hä kh«ng cã lçi trong viÖc ®Ó x¶y ra nguy c¬ vµ theo c¸c t×nh tiÕt cña vô viÖc kh«ng ®ßi hái ph¶i “hy sinh” lîi Ých ®ang bÞ ®e däa ®ã. NÕu ng­êi thùc hiÖn hµnh vi cã lçi trong viÖc ®Ó x¶y ra nguy c¬ vµ theo c¸c t×nh tiÕt cña vô viÖc kh«ng ®­îc g©y thiÖt h¹i ®Ó ng¨n chÆn nguy c¬ ®e däa lîi Ých cña m×nh, th× theo niÒm tin néi t©m ThÈm ph¸n cã thÓ gi¶m nhÑ h×nh ph¹t cho ng­êi ph¹m téi. CÇn l­u ý r»ng, theo Bé luËt h×nh sù Céng hßa Thôy SÜ, t×nh thÕ cÊp thiÕt do khiªu khÝch (theo tiÕng Thôy SÜ lµ “cã lçi trong viÖc t¹o ra nguy c¬”) cã thÓ ®­îc xem lµ t×nh tiÕt gi¶m nhÑ tr¸ch nhiÖm h×nh sù. Kho¶n 2 §iÒu 34 Bé luËt h×nh sù Céng hßa Thôy SÜ quy ®Þnh c¸c ®iÒu kiÖn cña tÝnh hîp ph¸p cña viÖc thùc hiÖn t×nh thÕ cÊp thiÕt ®èi víi ng­êi thø ba. Ch¼ng h¹n, nÕu mét ng­êi thùc hiÖn hµnh vi g©y ra mét thiÖt h¹i nh»m ng¨n chÆn mét nguy c¬ mµ kh«ng thÓ kh¾c phôc b»ng c¸c biÖn ph¸p kh¸c vµ ®ang trùc tiÕp ®e däa tÝnh m¹ng, Nh©n lùc khoa häc x· héi 5 chÕ ®Þnh t×nh thÕ cÊp thiÕt trong luËt h×nh sù... danh dù, nh©n phÈm, tù do, tµi s¶n hay lîi Ých kh¸c cña ng­êi kh¸c, th× kh«ng bÞ coi lµ ng­êi ph¹m téi. §èi víi chñ thÓ nhËn thøc ®­îc r»ng, ®Ó ng¨n chÆn nguy c¬ ®ang ®e däa lîi Ých cña ng­êi thø ba, hä kh«ng cÇn ph¶i g©y ra mét thiÖt h¹i nµo c¶, th× c¨n cø vµo niÒm tin néi t©m, ThÈm ph¸n cã thÓ gi¶m nhÑ h×nh ph¹t cho ng­êi ph¹m téi. Ph©n tÝch c¸c quy ph¹m trªn ®©y vÒ t×nh thÕ cÊp thiÕt cã thÓ thÊy nhµ lµm luËt Céng hßa Thôy SÜ kh«ng t¸i t¹o mét yªu cÇu ®· ®­îc thõa nhËn chung, theo ®ã thiÖt h¹i g©y ra cÇn ph¶i nhá h¬n thiÖt h¹i cÇn ng¨n ngõa. Nhµ lµm luËt yªu cÇu xuÊt ph¸t tõ c¸c t×nh tiÕt cña vô viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò “g©y ra mét thiÖt h¹i cho lîi Ých ®ang bÞ ®e däa”. Râ rµng lµ, nhµ lµm luËt muèn nãi vÒ nh÷ng t×nh tiÕt ®Æc biÖt nµo ®ã. Tuy nhiªn, Bé luËt h×nh sù ®· kh«ng chØ ra nh÷ng t×nh tiÕt nh­ vËy. C¸ch tiÕp cËn cña nhµ lµm luËt Céng hoµ Liªn bang §øc vÒ t×nh thÕ cÊp thiÕt cã nÐt ®Æc thï nhÊt ®Þnh. Ph¸p luËt h×nh sù Céng hßa Liªn bang §øc ph©n biÖt t×nh thÕ cÊp thiÕt hîp ph¸p víi t×nh thÕ cÊp thiÕt lo¹i trõ hoÆc gi¶m nhÑ møc ®é lçi cña ng­êi thùc hiÖn. Theo §iÒu 34 Bé luËt H×nh sù Céng hßa Liªn bang §øc, hµnh vi ®­îc coi lµ cÊp thiÕt hîp ph¸p nÕu ®­îc thùc hiÖn ®Ó ng¨n ngõa mét nguy c¬ ®ang ®e do¹ tÝnh m¹ng, søc khoÎ, tù do, danh dù, së h÷u hoÆc lîi Ých hîp ph¸p kh¸c cña b¶n th©n hoÆc cña ng­êi kh¸c vµ qua so s¸nh c¸c lîi Ých cÇn ®­îc b¶o vÖ vµ bÞ ®e do¹ x©m ph¹m thÊy r»ng lîi Ých cÇn ®­îc b¶o vÖ lín h¬n lîi Ých bÞ ®e do¹ x©m ph¹m. Tuy nhiªn, hµnh vi ph¶i ®­îc coi lµ ph­¬ng tiÖn phï hîp ®Ó trõ bá nguy c¬ ®e däa x©m ph¹m lîi Ých cô thÓ. Theo §iÒu 35 Bé luËt h×nh sù Céng hoµ Liªn bang §øc, t×nh thÕ cÊp thiÕt lo¹i trõ 6 Nh©n lùc khoa häc x· héi hoÆc gi¶m nhÑ møc ®é lçi lµ t×nh thÕ cña mét ng­êi ®· thùc hiÖn hµnh vi tr¸i ph¸p luËt lµ ®Ó ng¨n ngõa mét nguy c¬ kh«ng thÓ kh¾c phôc vµ ®ang ®e do¹ tÝnh m¹ng, søc khoÎ vµ tù do cña b¶n th©n, cña nh÷ng ng­êi th©n thÝch hoÆc cña nh÷ng ng­êi gÇn gòi kh¸c. Quy ®Þnh nµy bÞ nhiÒu nhµ luËt häc t¹i c¸c n­íc kh¸c nhau trªn thÕ giíi phª ph¸n. Trªn thùc tÕ, ng­êi ta hoµn toµn kh«ng hiÓu ®­îc ®©u lµ tÝnh hîp lý vµ ®©u lµ tÝnh cã lËp luËn khoa häc cña c¸ch tiÕp cËn nµy. NÕu nh­ cho r»ng ng­êi thùc hiÖn hµnh vi trong ®iÒu kiÖn cña t×nh thÕ cÊp thiÕt hîp ph¸p lµ kh«ng cã lçi, th× nh÷ng quy ®Þnh t¹i §iÒu 35 nãi trªn ph¶i ®­îc coi lµ nh÷ng quy ®Þnh thõa v× xÐt vÒ thùc chÊt §iÒu 35 chØ lÆp l¹i nh÷ng quy ®Þnh t¹i §iÒu 34 cña Bé luËt H×nh sù Céng hßa Liªn bang §øc mµ th«i. Trong Bé luËt h×nh sù Céng hoµ Liªn bang §øc cßn quy ®Þnh r»ng, nÕu ng­êi nµo ®ã tù m×nh lµm xuÊt hiÖn nguy c¬ hoÆc do c¸c mèi quan hÖ ph¸p luËt ®Æc biÖt mµ cã nghÜa vô kh«ng ®Ó x¶y ra nguy c¬ nh­ng nguy c¬ vÉn x¶y ra, th× ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm h×nh sù. T×nh thÕ cÊp thiÕt ®­îc nhµ lµm luËt Céng hoµ Ph¸p biÓu ®¹t b»ng côm tõ “sù b¶o vÖ chèng l¹i nguy c¬ x©m h¹i”. Theo §iÒu 122-7 Bé luËt h×nh sù Céng hßa Ph¸p, ng­êi nµo ®øng tr­íc mét nguy c¬ ®ang thùc tÕ ®e däa x©m ph¹m tµi s¶n hoÆc tÝnh m¹ng, søc kháe, danh dù, tù do cña m×nh hoÆc ng­êi kh¸c, ®· thùc hiÖn hµnh vi cÇn thiÕt ®Ó chèng l¹i nguy c¬ x©m h¹i ®ã th× kh«ng ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm h×nh sù trõ tr­êng hîp ph­¬ng tiÖn ®­îc sö dông kh«ng t­¬ng xøng víi tÝnh chÊt nghiªm träng cña nguy c¬ x©m h¹i c¸c lîi Ých nãi trªn. ë Hoa Kú, tr¸ch nhiÖm h×nh sù trong Sè 5-2013 hå sü s¬n tr­êng hîp v­ît qu¸ giíi h¹n t×nh thÕ cÊp thiÕt ®­îc nhµ lµm luËt biÓu ®¹t b»ng thuËt ng÷ “viÖc g©y thiÖt h¹i lµ cÇn thiÕt”. Theo §iÒu 35.05 Bé luËt H×nh sù Bang New York, ®­îc coi lµ cÇn thiÕt vµ kh«ng bÞ trõng trÞ vÒ h×nh sù nÕu hµnh vi g©y thiÖt h¹i ®­îc thùc hiÖn nh­ biÖn ph¸p ®Æc biÖt cÇn thiÕt ®Ó ng¨n ngõa thiÖt h¹i do nguy c¬ kh«ng tù ng­êi ®ã t¹o ra ®e däa g©y thiÖt h¹i cho Nhµ n­íc hoÆc c¸ nh©n. §ång thêi, thiÖt h¹i cÇn ng¨n ngõa ph¶i lµ nghiªm träng mµ xÐt theo c¸c tiªu chuÈn th«ng th­êng cña trÝ tuÖ vµ ®¹o lý, kh«ng ®Ó x¶y ra thiÖt h¹i ®ã lµ viÖc lµm cÊp b¸ch vµ cÇn thiÕt. Nh­ vËy, t×nh thÕ cÊp thiÕt ®­îc nh×n nhËn nh­ lµ mét biÖn ph¸p ®Æc biÖt nh»m ng¨n chÆn mét nguy c¬ ®ang ®e do¹ g©y ra mét thiÖt h¹i nhÊt ®Þnh. TÝnh nghiªm träng cña thiÖt h¹i ®­îc x¸c ®Þnh dùa trªn c¬ së “c¸c tiªu chuÈn th«ng th­êng cña trÝ tuÖ vµ ®¹o lý”. Nh×n tõ gãc ®é ¸p dông ph¸p luËt, viÖc x¸c ®Þnh kh«ng râ rµng vµ cô thÓ c¬ së cña viÖc ®¸nh gi¸ tÝnh nghiªm träng cña thiÖt h¹i nh­ trªn dÉn ®Õn viÖc ®¸nh gi¸ thiÖt h¹i trong thùc tiÔn xÐt xö b»ng c¸c tiªu chÝ kh¸c nhau vµ vµ dÜ nhiªn kh«ng thÓ ®¶m b¶o tÝnh thèng nhÊt cña viÖc ¸p dông ph¸p luËt. Tuy nhiªn, viÖc x¸c ®Þnh c¬ së ®¸nh gi¸ tÝnh nghiªm träng cña thiÖt h¹i nh­ ®· nªu trªn còng cã nh÷ng mÆt tÝch cùc. VÝ dô, nã ®Þnh h­íng cho viÖc x¸c ®Þnh c¸i gäi lµ “con ng­êi trung b×nh” mµ kh«ng cÇn ph¶i nghiªn cøu mäi chi tiÕt cña LuËt H×nh sù. Ngoµi ra, ®óng nh­ c¸c nhµ luËt häc n­íc Mü thÝch nh¾c ®i nh¾c l¹i c©u nãi r»ng nÕu ng­êi nµo ®ã xuÊt ph¸t tõ nh÷ng tiªu chuÈn th«ng th­êng cña trÝ tuÖ vµ ®¹o lý mµ cho r»ng hµnh vi nhÊt ®Þnh nµo ®ã lµ hîp ph¸p th× ®­îc 12 ng­êi ®ång bµo cña m×nh - 12 thµnh viªn cña Toµ båi thÈm ñng hé. Sè 5-2013 Theo Bé luËt h×nh sù bang Penxinvanhia, ë vµo t×nh thÕ cÊp thiÕt, chñ thÓ ph¶i “lùa chän ®iÒu tÖ h¹i”, nghÜa lµ ph¶i lùa chän ®iÒu tÖ h¹i (thiÖt h¹i g©y ra hoÆc thiÖt h¹i cÇn ng¨n ngõa) Ýt h¬n. Khi lùa chän ®óng ®iÒu tÖ h¹i còng cã nghÜa lµ kh«ng v­ît qu¸ giíi h¹n t×nh thÕ cÊp thiÕt. VÊn ®Ò tr¸ch nhiÖm h×nh sù ®èi víi ng­êi v­ît qu¸ giíi h¹n t×nh thÕ cÊp thiÕt ch­a ®­îc ph¸p luËt ®iÒu chØnh. ë n­íc Anh, ph¸p luËt quy chÕ kh«ng ®iÒu chØnh chÕ ®Þnh t×nh thÕ cÊp thiÕt. ChÕ ®Þnh nµy ®­îc ®iÒu chØnh b»ng mét sè l­îng kh«ng nhá c¸c ¸n lÖ. Tuy nhiªn, ®óng nh­ §zh. Phletcher ®· nhËn xÐt r»ng, tõ l©u ng­êi ta ®· nh×n thÊy nh­îc ®iÓm cña ¸n lÖ trong viÖc ®iÒu chØnh c¸c vÊn ®Ò cña t×nh thÕ cÊp thiÕt. Ch¼ng h¹n, vµo cuèi thÕ kû thø XIX, c¸c Toµ ¸n ë n­íc Anh ®· gÆp ph¶i nh÷ng khã kh¨n, v­íng m¾c trong viÖc ®Þnh téi danh ®èi víi nh÷ng hµnh vi liªn quan ®Õn n¹n ®¾m tµu. Cô thÓ lµ, sau nhiÒu ngµy lªnh ®ªnh trªn mét chiÕc bÌ trªn ®¹i d­¬ng (vïng biÓn quèc tÕ) trong ®iÒu kiÖn võa thiÕu n­íc l¹i võa thiÕu thùc phÈm, hai thuû thñ lµ §adli vµ Stevens ®· giÕt vµ ¨n thÞt thuû thñ Ýt tuæi h¬n lµ Parker, nhê vËy mµ hä sèng sãt. HËu qu¶ lµ hä bÞ buéc téi vÒ téi giÕt ng­êi. Toµ ¸n cña n­íc Anh kh«ng chÊp nhËn hµnh vi giÕt vµ ¨n thÞt ng­êi mµ c¸c thuû thñ ®· thùc hiÖn lµ hµnh vi ®­îc thùc hiÖn trong t×nh thÕ cÊp thiÕt vµ ¸p dông h×nh ph¹t tö h×nh ®èi víi hä. N÷ hoµng Anh ®· thay h×nh ph¹t tö h×nh ®· tuyªn ®èi víi c¸c thuû thñ b»ng ph¹t tï giam s¸u th¸ng(1). ViÖc ®¸nh gi¸ tÝnh chÊt ph¸p lý ®èi víi tr­êng hîp nªu trªn qu¶ lµ rÊt khã kh¨n. (1) Xem LuËt h×nh sù hiÖn ®¹i n­íc ngoµi, tËp 3, Matxc¬va, Nxb. Ngo¹i v¨n.1961, Tr. 283 (tiÕng Nga). Nh©n lùc khoa häc x· héi 7 chÕ ®Þnh t×nh thÕ cÊp thiÕt trong luËt h×nh sù... ThËm chÝ c¶ khi dùa trªn nh÷ng luËn ®iÓm ®· ®­îc häc thuyÕt ph¸p lý còng nh­ thùc tiÔn xÐt xö thõa nhËn lµ trong t×nh thÕ cÊp thiÕt thiÖt h¹i g©y ra cÇn nhá h¬n thiÖt h¹i cÇn ng¨n ngõa ®Ó kÕt luËn hµnh vi cña hai thuû thñ §adli vµ Stevens thuéc tr­êng hîp t×nh thÕ cÊp thiÕt còng sÏ lµm cho chóng ta kh«ng khái ng¹c nhiªn bëi tÝnh phi nh©n tÝnh cña nã. Xin nh¾c l¹i r»ng, trong tr­êng hîp nªu trªn, hai thuû thñ ¨n thÞt mét thuû thñ trÎ tuæi h¬n lµ ®· g©y ra thiÖt h¹i nhá h¬n (mét ng­êi chÕt) cßn thiÖt h¹i cÇn ng¨n ngõa lµ thiÖt h¹i lín h¬n (ba ng­êi chÕt). §èi chiÕu, ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ c¸c quy ®Þnh cña chÕ ®Þnh t×nh thÕ cÊp thiÕt trong Bé luËt h×nh sù cña c¸c n­íc kh¸c nhau trªn thÕ giíi cã thÓ thÊy c¸c quy ®Þnh cña chÕ ®Þnh nµy trong Bé luËt h×nh sù ViÖt Nam n¨m 1999 lµ tèi ­u h¬n c¶. TÝnh tèi ­u cña c¸c quy ®Þnh ®ã thÓ hiÖn râ nÐt nhÊt ë giíi h¹n ph©n biÖt t×nh thÕ cÊp thiÕt víi v­ît qu¸ giíi h¹n t×nh thÕ cÊp thiÕt. Tuy nhiªn, trong Bé luËt h×nh sù cña c¸c n­íc trªn thÕ giíi còng cã nh÷ng quy ®Þnh kh¸ lý thó cña chÕ ®Þnh t×nh thÕ cÊp thiÕt. Tr­íc hÕt, ®ã lµ quy ®Þnh nghiªm cÊm hµnh vi cè ý t¹o ra nguy c¬ ®e däa c¸c lîi Ých mµ ph¸p luËt b¶o vÖ ®Ó råi thùc hiÖn c¸i gäi lµ t×nh thÕ cÊp thiÕt. CÇn nh¾c l¹i r»ng, hµnh vi nµy bÞ coi lµ téi ph¹m vµ bÞ trõng trÞ vÒ h×nh sù. Trong Bé luËt h×nh sù cña mét sè n­íc (Céng hoµ nh©n d©n Trung Hoa, Céng hoµ T©y Ban Nha) cã nh÷ng quy ®Þnh, theo ®ã nh÷ng chñ thÓ mµ theo tÝnh chÊt chuyªn m«n nghÒ nghiÖp (nh­ cøu ho¶, cøu hé...) kh«ng ®­îc g©y thiÖt h¹i cho ng­êi kh¸c ®Ó b¶o toµn tÝnh m¹ng cña m×nh, kÓ c¶ trong t×nh thÕ cÊp thiÕt. C¸ch tiÕp cËn nµy, thiÕt nghÜ lµ hoµn toµn cã l«gic vµ ®óng ®¾n. Qu¶ thùc, sÏ lµ sai lÇm nÕu ¸p dông quy 8 Nh©n lùc khoa häc x· héi ph¹m vÒ t×nh thÕ cÊp thiÕt ®èi víi nh÷ng ng­êi mµ sù hy sinh cña b¶n th©n v× nh÷ng ng­êi kh¸c lµ nghÜa vô cao c¶ cña hä. Kinh nghiÖm lËp ph¸p nµy, theo chóng t«i cÇn ®­îc nhµ lµm luËt ViÖt Nam tiÕp nhËn ®Ó hoµn thiÖn chÕ ®Þnh t×nh thÕ cÊp thiÕt trong LuËt h×nh sù ViÖt Nam. TµI LIÖU THAM KH¶O 1. Bé luËt H×nh sù ViÖt Nam n¨m 1999 (®­îc söa ®æi, bæ sung n¨m 2009). 2. Bé luËt H×nh sù Liªn bang Nga n¨m 1996, Nxb. Ph¸p lý, M¸txc¬va, 1996 (tiÕng Nga). 3. HiÕn ph¸p Hîp chñng quèc Hoa Kú n¨m 1787 (tiÕng Nga). 4. Bé Tæng tËp luËt Hoa Kú- Môc 18, trong s¸ch: “Hîp chñng quèc Hoa Kú: HiÕn ph¸p vµ c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt”, Nxb. TiÕn bé, M¸txc¬va, 1993 (tiÕng Nga). 5. Bé luËt H×nh sù MÉu Hîp chñng quèc Hoa Kú, dÞch tõ tiÕng Anh, Nxb. Ph¸p lý, M¸txc¬va, 1969 (tiÕng Nga). 6. C¸ch nh×n cña Hoa Kú ®èi víi LuËt h×nh sù, Ch­¬ng III trong s¸ch: “Chuyªn ®Ò vÒ t­ ph¸p h×nh sù so s¸nh” (Tñ s¸ch LuËt so s¸nh), Th«ng tin Khoa häc ph¸p lý, ViÖn Nghiªn cøu khoa häc ph¸p lý (Bé T­ ph¸p) xuÊt b¶n, Hµ Néi, 1999, tr. 66-74. 7. §¹o luËt V­¬ng quèc Anh n¨m 1967 vÒ LuËt h×nh sù (tiÕng Nga). 8. §¹o luËt V­¬ng quèc Anh n¨m 1981 vÒ téi ph¹m ch­a hoµn thµnh (tiÕng Nga). 9. §¹o luËt V­¬ng quèc Anh n¨m 1968 vÒ téi trém c¾p tµi s¶n (tiÕng Nga). 10. §¹o luËt V­¬ng quèc Anh n¨m 1997 vÒ téi ph¹m (tiÕng Nga). 11. §¹o luËt V­¬ng quèc Anh vÒ T­ ph¸p h×nh sù (tiÕng Nga). 12. §¹o luËt V­¬ng quèc Anh n¨m 1961 vÒ tù s¸t (tiÕng Nga). 13. Bé luËt H×nh sù Céng hßa nh©n d©n Trung Hoa n¨m 1997 (tiÕng Nga). Sè 5-2013