Nội dung

BÊt b×nh ®¼ng giíi vÒ thu nhËp: TiÕp cËn tõ ®Çu t− gi¸o dôc vµo vèn con ng−êi Hoµng B¸ ThÞnh(*) BÊt b×nh ®¼ng x· héi lµ mét hiÖn t−îng cßn phæ biÕn trªn ph¹m vi toµn cÇu, víi sù kh¸c biÖt vÒ quy m« vµ møc ®é. Cã nhiÒu chiÒu c¹nh vÒ bÊt b×nh ®¼ng x· héi, nh− bÊt b×nh ®¼ng gi÷a c¸c tÇng líp x· héi, gi÷a c¸c d©n téc, gi÷a c¸c vïng miÒn, bÊt b×nh ®¼ng giíi, v.v… Tõ quan ®iÓm nghiªn cøu giíi vµ ph¸t triÓn, bÊt b×nh ®¼ng giíi thÓ hiÖn ë bÊt b×nh ®¼ng trong lÜnh vùc chÝnh trÞ, qu¶n lý l·nh ®¹o, vÒ quyÒn quyÕt ®Þnh, v.v… trong ®ã bÊt b×nh ®¼ng vÒ l−¬ng/thu nhËp gi÷a nam vµ n÷ lµ mét chØ b¸o dÔ thÊy. §· cã nhiÒu c¸ch gi¶i thÝch kh¸c nhau vÒ bÊt b×nh ®¼ng vÒ l−¬ng/thu nhËp theo giíi (theo lo¹i h×nh c«ng viÖc, theo thµnh phÇn kinh tÕ, n¬i c− tró, theo h×nh thøc së h÷u doanh nghiÖp,…). Trong bµi viÕt, chóng t«i tiÕp cËn tõ quan ®iÓm ®Çu t− gi¸o dôc vµo vèn con ng−êi gi¶i thÝch nguån gèc/nguyªn nh©n hiÖn t−îng bÊt b×nh ®¼ng thu nhËp theo giíi. I. Lý thuyÕt ®Çu t− gi¸o dôc vµo vèn con ng−êi 1. Kh¸i niÖm (Human Capital) vèn con ng−êi MÆc dï t− t−ëng vÒ ®Çu t− trong gi¸o dôc ®· cã tõ l©u, Ýt nhÊt tõ thêi Adam Smith, nh−ng kh¸i niÖm vèn con ng−êi ®−îc ph¸t triÓn trong nh÷ng n¨m 1960 bëi mét nhãm c¸c nhµ kinh tÕ lµm viÖc víi Tr−êng §¹i häc Chicago [Xem 5; 9, 73-134]. Vèn con ng−êi ®−îc ®Þnh nghÜa lµ “c¸c kho¶n ®Çu t− vµo gi¸o dôc, ®µo t¹o, y tÕ lµm t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng cña c¸ nh©n trong thÞ tr−êng lao ®éng, còng nh− c¸c ho¹t ®éng ngoµi thÞ tr−êng lao ®éng” [4, 3]. Mét sè ®Þnh nghÜa vÒ vèn con ng−êi bao gåm nh÷ng kh¶ n¨ng s¸ng t¹o còng nh− kiÕn thøc vµ kü n¨ng mµ c¸c c¸ nh©n ®¹t ®−îc trong suèt cuéc ®êi cña hä. ThuËt ng÷ “vèn con ng−êi” lµ ®Ó chØ nh÷ng kiÕn thøc h÷u Ých vµ quý b¸u mµ con ng−êi ®· tÝch luü ®−îc trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc vµ ®µo t¹o. §Þnh nghÜa vÒ vèn con ng−êi sö dông trong bµi viÕt lµ: Nh÷ng kiÕn thøc, kü n¨ng, n¨ng lùc vµ nh÷ng phÈm chÊt cña nh÷ng c¸ nh©n gióp t¹o nªn sù thÞnh v−îng cña c¸ nh©n, céng ®ång vµ x· héi.(*) PGS. TS., Gi¸m ®èc Trung t©m Nghiªn cøu Giíi, D©n sè, M«i tr−êng vµ C¸c vÊn ®Ò x· héi Tr−êng §¹i häc Khoa häc x· héi vµ Nh©n v¨n, §¹i häc Quèc gia Hµ Néi. (*) 20 2. Lý thuyÕt ®Çu t− gi¸o dôc vµo vèn con ng−êi NhiÒu quan ®iÓm ñng hé viÖc ®Çu t− gi¸o dôc lµm t¨ng vèn con ng−êi. Sù quan t©m vÒ vèn con ng−êi kh«ng chØ thÊy trong c¸c c«ng tr×nh khoa häc mµ c¶ trong c¸c tµi liÖu th¶o luËn vÒ chÝnh s¸ch c«ng, thËm chÝ trong c¶ chiÕn dÞch tranh cö tæng thèng Mü. C¶ hai øng cö viªn Clinton vµ Bush ®Òu nhÊn m¹nh viÖc n©ng cao tr×nh ®é häc vÊn vµ kü n¨ng cho ng−êi lao ®éng, thËm chÝ hä kh«ng ngÇn ng¹i sö dông côm tõ “®Çu t− vµo vèn con ng−êi” ®Ó m« t¶ qu¸ tr×nh n©ng cao chÊt l−îng nguån lùc lao ®éng [6]. C¸c nhµ kinh tÕ häc ®· x¸c ®Þnh theo truyÒn thèng ba yÕu tè vÒ s¶n xuÊt: ®Êt ®ai, lao ®éng vµ vèn vËt chÊt. Tõ ®Çu nh÷ng n¨m 1960, ng−êi ta ngµy cµng l−u ý ®Õn chÊt l−îng lao ®éng, ®Æc biÖt tr×nh ®é gi¸o dôc vµ ®µo t¹o trong lùc l−îng lao ®éng. §iÒu nµy lµm n¶y sinh kh¸i niÖm vèn con ng−êi, trong ®ã cã nh÷ng kü n¨ng vµ nh÷ng thuéc tÝnh kh¸c cña nh÷ng c¸ nh©n ®em l¹i nhiÒu lîi Ých c¸ nh©n, kinh tÕ vµ x· héi. Kü n¨ng vµ n¨ng lùc ®¹t ®−îc phÇn lín do häc tËp vµ nh÷ng kinh nghiÖm nh−ng còng cã thÓ ph¶n ¸nh nh÷ng kh¶ n¨ng bÈm sinh. Mét sè ph−¬ng diÖn cña ®éng c¬ vµ hµnh vi vµ nh÷ng phÈm chÊt nh− søc khoÎ thÓ chÊt, t×nh c¶m vµ trÝ tuÖ cña c¸ nh©n còng ®−îc coi lµ vèn con ng−êi. Trong khi “vèn con ng−êi” th−êng ®−îc x¸c ®Þnh vµ ®o l−êng b»ng tham kh¶o nh÷ng kü n¨ng vÒ nhËn thøc cã ®−îc vµ nh÷ng kiÕn thøc ®· râ, mét kh¸i niÖm réng h¬n vÒ vèn con ng−êi gåm c¸c phÈm chÊt, ph¶n ¸nh ®Çy ®ñ h¬n nh÷ng kü n¨ng v« thøc vµ nh÷ng phÈm chÊt kh¸c gãp phÇn vµo an sinh Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 5.2013 vµ cã thÓ bÞ ¶nh h−ëng vµ thay ®æi bëi m«i tr−êng bªn ngoµi, trong ®ã cã viÖc häc tËp. Vèn con ng−êi ®−îc ph¸t triÓn trong nh÷ng khung c¶nh v¨n ho¸ cô thÓ. Vèn con ng−êi do vËy rÊt ®a d¹ng. Nh÷ng kü n¨ng vµ n¨ng lùc cã thÓ lµ nh÷ng c¸i chung (nh− kh¶ n¨ng ®äc, viÕt, nãi) hoÆc chuyªn biÖt víi tr×nh ®é cao trong c¸c bèi c¶nh kh¸c nhau. Kh¸c víi vèn vËt chÊt, vèn con ng−êi n»m trong c¸ nh©n. Vèn con ng−êi ph¸t triÓn th«ng qua viÖc sö dông vµ tr¶i nghiÖm, c¶ trong vµ ngoµi c«ng viÖc chuyªn m«n còng nh− th«ng qua häc tËp chÝnh quy vµ kh«ng chÝnh quy. Nh−ng vèn con ng−êi cã khuynh h−íng gi¶m ®i nÕu kh«ng ®−îc sö dông. Mét sè kü n¨ng sÏ kÐm ®i cïng víi tuæi t¸c vµ qu¸ tr×nh nµy gi¶i thÝch mét phÇn sù gi¶m sót tr«ng thÊy trong viÖc ®o l−êng vèn con ng−êi (hoÆc Ýt nhÊt lµ nh÷ng kho¶n kiÕm thªm cã liªn hÖ ®Õn mét tr×nh ®é gi¸o dôc nhÊt ®Þnh) v−ît qu¸ mét ®é tuæi nhÊt ®Þnh [10]. Cho nªn, vèn con ng−êi kh«ng thÓ quan niÖm lµ mét tËp hîp kü n¨ng hoÆc n¨ng lùc ®ång nhÊt vµ tÜnh t¹i mµ c¸ nh©n chØ cÇn ®¹t ®−îc mét lÇn lµ xong. II. BÊt b×nh ®¼ng giíi vÒ thu nhËp vµ vèn con ng−êi 1. Vèn con ng−êi vµ thu nhËp Ph©n phèi thu nhËp cña c¸ nh©n tõ viÖc lµm, mét phÇn ®−îc quyÕt ®Þnh bëi vèn con ng−êi vµ lîi nhuËn thu ®−îc tõ vèn con ng−êi. Mincer chÝnh lµ ng−êi ®−a ra c¸ch ph©n tÝch liªn kÕt gi÷a ph©n phèi thu nhËp tõ viÖc lµm víi vèn con ng−êi [10]. G. Becker, gi¶i Nobel kinh tÕ n¨m 1992, trong nghiªn cøu thùc nghiÖm cña «ng vµ ®ång nghiÖp, ®· ®−a ra nh÷ng kÕt luËn cã søc thuyÕt phôc vÒ mèi quan hÖ gi÷a gi¸o dôc vµ thu nhËp, theo ®ã: BÊt b×nh ®¼ng giíi vÒ thu nhËp… 21 1) Tû suÊt lîi nhuËn thu nhËp b×nh qu©n cña bËc gi¸o dôc ®¹i häc ®èi víi nam giíi da tr¾ng lµ kho¶ng 11% ®Õn 13% vµ tû lÖ nµy cao h¬n ®èi víi bËc gi¸o dôc trung häc, vµ cµng cao h¬n n÷a ®èi víi bËc gi¸o dôc tiÓu häc; 2) Nh÷ng ng−êi tèt nghiÖp ®¹i häc cã thu nhËp tõ viÖc lµm cao h¬n so víi nh÷ng ng−êi tèt nghiÖp trung häc, mét phÇn lµ do nh÷ng ng−êi tèt nghiÖp ®¹i häc cã n¨ng lùc c¹nh tranh cao h¬n, tham väng lín h¬n, ®−îc häc hµnh tèt h¬n còng nh− cã cha mÑ thµnh ®¹t h¬n; vµ 3) Tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n thu nhËp tõ gi¸o dôc lµ kh¸c nhau gi÷a c¸c nhãm x· héi: tû suÊt nµy ë bËc ®¹i häc lµ cao h¬n ®èi víi nam giíi da tr¾ng sèng ë thµnh thÞ so víi nam giíi sèng ë n«ng th«n vµ cao h¬n ®èi víi phô n÷ da ®en so víi phô n÷ da tr¾ng. thùc tiÔn vµ kh¶ n¨ng còng nh− sù ®µo t¹o hiÖu qu¶” [15, 39]. Thùc tiÔn ph¸t triÓn x· héi cho thÊy, viÖc më réng tri thøc khoa häc vµ c«ng nghÖ ®· lµm t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng vµ hiÖu qu¶ cña c¸c chi phÝ kh¸c trong s¶n xuÊt. ViÖc tham gia vµo qu¸ tr×nh gi¸o dôc vµ ®µo t¹o ®Ó ph¸t triÓn tri thøc ®· ®−îc biÓu hiÖn ë con ng−êi (c¸c nhµ khoa häc, nhµ qu¶n lý, nhµ kü thuËt, v.v…) ®ãng gãp vµo qu¸ tr×nh t¨ng n¨ng suÊt, chÊt l−îng vµ h¹ gi¸ thµnh s¶n phÈm. 2. BÊt b×nh ®¼ng giíi vÒ thu nhËp: nh×n tõ vèn con ng−êi S. Kuznets, ng−êi ®−îc gi¶i th−ëng Nobel kinh tÕ n¨m 1971, còng cã quan ®iÓm ®Ò cao vai trß nguån vèn con ng−êi, khi «ng lËp luËn r»ng nguyªn liÖu cã s½n ®−îc sö dông cña mét n−íc ph¸t triÓn vÒ kinh tÕ kh«ng ph¶i lµ cña c¶i vËt chÊt cña quèc gia ®ã, mµ lµ “con ng−êi víi nh÷ng kiÕn thøc thu thËp ®−îc tõ nh÷ng t×m kiÕm ®· ®−îc kiÓm nghiÖm, nh÷ng t×m tßi cña khoa häc NhiÒu nghiªn cøu cho thÊy, gi¸o dôc gióp cho mçi c¸ nh©n thùc hiÖn vµ ¸p dông tri thøc, kü n¨ng, nh÷ng ý t−ëng míi. Nhê vËy, lµm t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng, c¶i thiÖn søc khoÎ vµ dinh d−ìng, kiÓm so¸t sinh ®Î, gi¶m nghÌo ®ãi vµ t¨ng thu nhËp. TÇm quan träng cña yÕu tè con ng−êi trong thÞ tr−êng lao ®éng hiÖn ®¹i ®−îc ph¶n ¸nh ë ph©n phèi thu nhËp gi÷a nh÷ng ng−êi së h÷u vèn vËt chÊt vµ nh÷ng ng−êi së h÷u tri thøc vµ kü n¨ng. §Õn nh÷ng n¨m 1990, mét giai ®o¹n míi vÒ vèn con ng−êi ®−îc c«ng nhËn trªn ph¹m vi toµn cÇu, víi sù xuÊt hiÖn nÒn kinh tÕ tri thøc hay nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn dùa trªn nÒn t¶ng tri thøc; tri thøc lµ ®éng lùc thóc ®Èy ph¸t triÓn kinh tÕ. 2.1. BÊt b×nh ®¼ng giíi trong thu nhËp: hiÖn t−îng cã tÝnh toµn cÇu Kh¸c biÖt gi÷a phô n÷ vµ nam giíi vÒ l−¬ng, thu nhËp lµ mét hiÖn t−îng phæ biÕn trªn toµn thÕ giíi. Thuþ §iÓn lµ n−íc ®¹t tû lÖ b×nh ®¼ng cao nhÊt vÒ giíi th× tû lÖ l−¬ng n÷ b»ng 80% cña nam giíi; Canada: 65-70%. Cßn ë Mü, sù thu hÑp kho¶ng c¸ch vÒ l−¬ng gi÷a lao ®éng n÷ vµ nam diÔn ra hÕt søc chËm ch¹p, n¨m 1986, thu nhËp cña phô n÷ chØ b»ng 69,2% so víi nam giíi, con sè nµy n¨m 2001 lµ 76% [7, 83]. Theo Ann Oakley “Thu nhËp cña phô n÷ Anh mçi tuÇn b»ng 63% cña nam giíi (1978) vµ 72% (1998), cßn ë Mü thu nhËp trung b×nh cña phô n÷ so víi nam giíi lµ 62% n¨m 1970 vµ 75% n¨m 1996, tû lÖ nµy lµ tiÕn bé” vµ nhµ x· héi 22 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 5.2013 tµi liÖu tõ c¸c n−íc §«ng ¸ còng cho thÊy, tr×nh ®é häc vÊn cã t¸c ®éng lín ®Õn sù chÖnh lÖch tiÒn l−¬ng theo giíi. Nãi chung, tr×nh ®é häc vÊn cµng cao th× møc chªnh lÖch tiÒn l−¬ng theo giíi cµng thÊp. “N¨m 2004, nh÷ng ng−êi tèt nghiÖp ®¹i häc t¹i NhËt B¶n, thu nhËp cña n÷ giíi b»ng 69% thu nhËp cña nam giíi, trong khi nh÷ng ng−êi chØ häc trung häc, con sè nµy lµ 63%. Mét nghiªn cøu gÇn ®©y cña v¨n phßng ILO t¹i B¶ng 1: Thu nhËp trung b×nh/tuÇn cña nam vµ n÷ Bangkok vÒ chªnh lÖch n¨m 1980 vµ 2010 (USD) (16) tiÒn l−¬ng theo giíi t¹i Tû lÖ thu Kho¶ng Bangdalesh cho thÊy, nhËp cña c¸ch thu phô n÷ cã tr×nh ®é tiÓu Chung Nam N÷ n÷ so víi nhËp theo häc cã thu nhËp Ýt h¬n nam (%) giíi (%) nam giíi cã cïng tr×nh ®é lµ h¬n 20% trong khi 1980 262 313 201 64 36 møc chªnh lÖch gi÷a 2010 747 824 669 81 19 nam vµ n÷ ë tr×nh ®é trung häc chØ lµ 4%” [11]. ®−îc 17%, trung b×nh gÇn 2 n¨m míi 2.2. Gi¶i thÝch bÊt b×nh ®¼ng giíi vÒ rót ng¾n 1% kho¶ng c¸ch l−¬ng gi÷a thu nhËp tõ vèn con ng−êi nam vµ n÷ (B¶ng 1). Theo c¸c chuyªn gia cña Liªn hîp ë ViÖt Nam, nghiªn cøu cho thÊy, quèc, gi¸o dôc ®−îc coi lµ nguyªn nh©n phô n÷ thu nhËp thÊp h¬n nam giíi quan träng nhÊt trong gi¶i thÝch sù bÊt trong mäi ngµnh nghÒ. Trung b×nh n¨m b×nh ®¼ng vÒ thu nhËp vµ sù kh¸c nhau 2004, mét phô n÷ ViÖt Nam kiÕm ®−îc vÒ tiÒn l−¬ng gi÷a c¸c tr×nh ®é tay nghÒ 83% so víi l−¬ng cña nam giíi ë thµnh ®· trë nªn ®¸ng kÓ [17]. Tõ quan ®iÓm thÞ vµ 85% so víi l−¬ng cña nam giíi ë giíi, phô n÷ cßn chÞu hai lÇn bÊt b×nh n«ng th«n [14, 42]. Sù bÊt b×nh ®¼ng ®¼ng trong thu nhËp: rµo c¶n n©ng cao giíi vÒ thu nhËp trong lao ®éng cã thÓ vèn con ng−êi vµ sù ph©n biÖt ®èi xö ph¶n ¸nh sù kÕt hîp cña c¸c yÕu tè, trong tuyÓn dông. trong ®ã cã sù kh¸c biÖt vÒ tr×nh ®é v¨n Cã thÓ gi¶i thÝch bÊt b×nh ®¼ng giíi ho¸, chuyªn m«n, kinh nghiÖm vµ trong thu nhËp xuÊt ph¸t tõ tr×nh ®é nh÷ng nguyªn nh©n kh¸c céng víi sù b»ng cÊp, chøc vô, n¨ng lùc vµ sè giê ph©n biÖt ®èi xö. lµm thªm. Ng−êi lµm c«ng ¨n l−¬ng cã häc theo quan ®iÓm n÷ quyÒn nµy dù b¸o ph¶i “CÇn 20 n¨m n÷a ®Ó xo¸ bá kho¶ng c¸ch giíi trong thu nhËp” [1]. Cßn A. Giddens vµ céng sù th× nhËn xÐt “Kho¶ng c¸ch giíi trong thu nhËp lµ mét thùc tÕ ®−îc thõa nhËn réng r·i... Vµo n¨m 2002, thu nhËp cña phô n÷ chØ b»ng 78% so víi nam giíi” [2, 287]. Thèng kª ë Mü cho thÊy, kho¶ng c¸ch thu nhËp theo giíi sau 30 n¨m thu hÑp B¶ng 2 cho thÊy, nh×n chung thu nhËp vÒ l−¬ng theo giíi víi nh÷ng lao ®éng ch−a qua ®µo t¹o, häc vÊn thÊp th× kho¶ng c¸ch th−êng réng h¬n so víi häc vÊn cao, cã chuyªn m«n kü thuËt. C¸c thÓ võa gi÷ mét chøc vô quan träng, võa cã mét ®Þa vÞ trong mét dù ¸n cô thÓ. Nh÷ng phô n÷ ®éc th©n, kh«ng con cã thÓ dÔ dµng tËn dông nh÷ng c¬ héi nh− vËy h¬n c¸c bµ mÑ. H¬n n÷a, tiÒn BÊt b×nh ®¼ng giíi vÒ thu nhËp… 23 c«ng ë c¸c khu vùc ®Çu t− trùc tiÕp n−íc ngoµi cã khuynh h−íng cao h¬n so víi khu vùc ®Çu t− trong n−íc. Nh÷ng phô n÷ cã con hoÆc ph¶i ch¨m sãc cha mÑ ph©n ho¸ trong tiÒn l−¬ng lµ sù kh¸c biÖt rÊt lín vÒ chÊt gi÷a c¸c c¸ nh©n b¾t nguån tõ sù kh¸c nhau bÈm sinh vÒ thÓ lùc vµ trÝ lùc, vÒ d¹y dç, gi¸o dôc, ®µo t¹o vµ kinh B¶ng 2: Thu nhËp b×nh qu©n/th¸ng cña lao ®éng nghiÖm. Mét nhµ lµm c«ng ¨n l−¬ng tõ 15 tuæi trë lªn chia theo giíi tÝnh, sinh häc cã thÓ xÕp tr×nh ®é chuyªn m«n, n¨m 2010 tÊt c¶ chóng ta lµ §¬n vÞ tÝnh: ngh×n ®ång thµnh viªn cña loµi Chung Nam N÷ ng−êi hiÖn ®¹i, nh−ng mét c¸n bé C¶ n−íc 2.519 2.668 2.297 tæ chøc sÏ cho r»ng Tr×nh ®é häc vÊn phæ th«ng cao mäi ng−êi sÏ kh¸c nhÊt ®¹t ®−îc nhau rÊt xa vÒ kh¶ Ch−a ®i häc 1.496 1.676 1.281 n¨ng ®ãng gãp vµo Ch−a tèt nghiÖp tiÓu häc 1.733 1.929 1.422 kÕt qu¶ ho¹t ®éng cña ®¬n vÞ. Tuy Tèt nghiÖp tiÓu häc 1.948 2.111 1.665 nhiÒu kh¸c biÖt Tèt nghiÖp trung häc c¬ së 2.154 2.284 1.929 trong chÊt l−îng Tèt nghiÖp trung häc phæ th«ng 3.055 3.253 2.796 lao ®éng lµ do c¸c nh©n tè phi kinh tÕ Tr×nh ®é chuyªn m«n t¹o ra, nh−ng quyÕt Ch−a ®−îc ®µo t¹o 2.108 2.270 1.844 ®Þnh tÝch luü vèn D¹y nghÒ 2.944 3.092 2.466 con ng−êi l¹i cã thÓ Trung häc chuyªn nghiÖp 2.472 2.621 2.352 ®−îc ®¸nh gi¸ vÒ mÆt kinh tÕ. Cao ®¼ng 2.835 3.023 2.725 VËn dông quan ®iÓm vèn con ng−êi, Nguån: t¸c gi¶ lËp b¶ng dùa trªn Sè liÖu thèng kª giíi chóng ta thÊy tr×nh ë ViÖt Nam n¨m 2000-2010. ®é häc vÊn/chuyªn m«n cña ng−êi lao ®éng ViÖt Nam: n¨m giµ, nh÷ng phô n÷ lín tuæi cã tay nghÒ 2009, tû lÖ biÕt ®äc biÕt viÕt cña nam vµ b»ng cÊp thÊp lµ nh÷ng ng−êi ®Çu tiªn ph¶i rêi bá lùc l−îng lao ®éng cã giíi lµ 95,8% vµ cña n÷ lµ 91,4%. Møc ®é kh¸c biÖt theo giíi cµng gia t¨ng ®èi l−¬ng [12]. víi c¸c vïng ®iÒu kiÖn kinh tÕ-x· héi C¸c nhµ x· héi häc vµ kinh tÕ häc cã chËm ph¸t triÓn. Vµ phô n÷ th−êng cã nh÷ng c¸ch gi¶i thÝch kh¸c nhau sù tr×nh ®é häc vÊn, chuyªn m«n kü thuËt kh¸c biÖt/bÊt b×nh ®¼ng vÒ thu nhËp thÊp h¬n nam giíi (B¶ng 3 vµ B¶ng 4). gi÷a phô n÷ vµ nam giíi. Sau ®©y lµ B¶ng 4 cho thÊy, n¨m 2009 d©n sè mét vµi c¸ch gi¶i thÝch: c¶ n−íc chØ cã 4,8% nam giíi tõ 15 tuæi Kh¸c nhau vÒ vèn con ng−êi (chÊt trë lªn cã tr×nh ®é chuyªn m«n, kü thuËt l−îng nguån nh©n lùc): mÊu chèt cña sù ®¹i häc, nhiÒu h¬n so víi tr×nh ®é §¹i häc vµ trªn ®¹i häc 4.018 4.256 3.722 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 5.2013 24 chuyªn m«n kü thuËt cña phô n÷ (3,5%); t−¬ng tù chØ cã 0,3% nam giíi cã tr×nh ®é trªn ®¹i häc, nhiÒu gÊp 3 lÇn so víi n÷ giíi (0,1%). thuËt hoÆc kh«ng cÇn chuyªn m«n kü thuËt cao, Ýt cã uy tÝn trong x· héi, l−¬ng thÊp, m«i tr−êng lµm viÖc kÐm, thÞ tr−êng nµy chñ yÕu lµ lao ®éng n÷. B¶ng 3: Kh¸c biÖt giíi tÝnh theo tr×nh ®é häc vÊn cña ng−êi trong ®é tuæi lao ®éng, 2010 Tæng sè Nam N÷ Tr×nh ®é häc vÊn phæ th«ng cao nhÊt ®· ®¹t ®−îc Ch−a ®i häc 100,00 46.13 53.87 Ch−a tèt nghiÖp tiÓu häc 100,00 48.66 51.34 Tèt nghiÖp tiÓu häc 100,00 51.23 48.77 Tèt nghiÖp trung häc c¬ së 100,00 52.97 47.03 Tèt nghiÖp trung häc phæ th«ng 100,00 59.54 40.46 Nguån: t¸c gi¶ lËp b¶ng dùa trªn Sè liÖu thèng kª giíi ë ViÖt Nam n¨m 2000-2010. B¶ng 4: Tr×nh ®é chuyªn m«n kü thuËt ®· ®¹t ®−îc cña d©n sè tõ 15 tuæi trë lªn theo giíi tÝnh, 2009 §¬n vÞ tÝnh: % S¬ cÊp Trung cÊp Cao ®¼ng §¹i häc Trªn ®¹i häc Nam 3,7 5,5 1,4 4,8 0,3 N÷ 1,5 4,0 1,8 3,5 0,1 Cã sù ph©n chia nh− vËy lµ do ¶nh h−ëng tõ quan niÖm kh¸c biÖt vÒ giíi trong gi¸o dôc vµ ®µo t¹o, vµ quan niÖm nµy chÞu ¶nh h−ëng bëi m« h×nh hµnh vi vÒ vai trß giíi trong quan niÖm truyÒn thèng. Theo ®ã, cã nh÷ng ngµnh, nghÒ ®−îc xem lµ phï hîp víi phô n÷ nªn th−êng ®−îc c¸c gia ®×nh ®Þnh h−íng nghÒ nghiÖp cho con g¸i nh−: S− ph¹m, Y tÕ, dÞch vô x· héi, v.v… Nh÷ng yÕu tè ®ã t¸c ®éng ®Õn lo¹i h×nh c«ng viÖc mµ phô n÷ vµ nam giíi ®¶m nhËn sau nµy. Nguån: Bé KÕ ho¹ch vµ §Çu t−, 2011. - Sù ph©n chia giíi trong thÞ tr−êng lao ®éng: sù ph©n chia nµy t¹o sù bÊt lîi cho n÷ giíi. Theo c¸c nhµ nghiªn cøu vÒ kinh tÕ häc ph¸t triÓn, thÞ tr−êng lao ®éng ®−îc chia ra lµm hai lo¹i: a) ThÞ tr−êng lao ®éng lo¹i mét, ®ßi hái chuyªn m«n kü thuËt cao, lµ nh÷ng nghÒ cã uy tÝn trong x· héi, cã l−¬ng cao, æn ®Þnh vµ m«i tr−êng lµm viÖc tèt, thÞ tr−êng nµy chñ yÕu lµ nam giíi; vµ b) ThÞ tr−êng lao ®éng lo¹i hai, nh÷ng ngµnh nghÒ Ýt ®ßi hái chuyªn m«n kü Vai trß giíi: víi thiªn chøc cña m×nh, phô n÷ th−êng ®¶m nhËn vai trß chÝnh trong qu¸ tr×nh x· héi ho¸ trÎ em. §iÒu nµy gi¸n tiÕp h¹n chÕ c¬ héi lùa chän nghÒ nghiÖp cña phô n÷ vµ hä ph¶i lùa chän c«ng viÖc thÝch hîp ®Ó cã thÓ ®¶m nhËn tèt c¶ hai vai trß “giái viÖc n−íc, ®¶m viÖc nhµ” [18]. III. Bµn luËn §i t×m lêi gi¶i cho mèi quan hÖ gi÷a bÊt b×nh ®¼ng giíi trong thu nhËp vµ vèn con ng−êi, mét vµi c©u hái sau ®©y BÊt b×nh ®¼ng giíi vÒ thu nhËp… cã thÓ gîi ý cho c¸ch tiÕp cËn vÒ lîi Ých cña viÖc ®Çu t− gi¸o dôc vµo vèn con ng−êi. Mét lµ, cã sù ph©n biÖt ®èi xö trªn thÞ tr−êng lao ®éng: víi n¨ng suÊt lao ®éng ngang víi lao ®éng nam, liÖu lao ®éng n÷ cã bÞ tr¶ møc tiÒn c«ng thÊp h¬n hay kh«ng? Hai lµ, c¸c nh©n tè ngoµi thÞ tr−êng: ph¶i ch¨ng lao ®éng n÷ cã chÊt l−îng nguån nh©n lùc thÊp h¬n so víi lao ®éng nam (vÝ dô, tr×nh ®é häc vÊn thÊp hay thiÕu kü n¨ng, kinh nghiÖm)? Vµ ®iÒu nµy lµm gi¶m møc tiÒn c«ng chi tr¶ cho hä? Ba lµ, nh÷ng kh¸c biÖt nµy lµ do sù lùa chän tù nguyÖn cña lao ®éng n÷ hay lµ do c¸c yÕu tè tiÒn thÞ tr−êng ph©n biÖt ®èi xö víi lao ®éng n÷: thiÕu c¬ héi ®i häc ®Ó cã ®−îc mét tr×nh ®é häc vÊn cao hay ®i lµm ®Ó cã kinh nghiÖm; c¸c nh©n tè x· héi kh¸c nh− quan niÖm cña gi¸o viªn cho r»ng häc sinh n÷ kh«ng cã kh¶ n¨ng häc to¸n, hoÆc n÷ sinh häc giái råi còng lÊy chång, vËy th× häc sinh n÷ sÏ ch¼ng cÇn häc giái hoÆc cè g¾ng häc to¸n lµm g×. ThuËt ng÷ “vèn con ng−êi” lµ ®Ó chØ nh÷ng kiÕn thøc h÷u Ých vµ quý b¸u mµ con ng−êi ®· tÝch luü ®−îc trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc vµ ®µo t¹o. Nh−ng c¸c nhµ x· héi häc n÷ quyÒn phª ph¸n m¹nh quan ®iÓm cña c¸c nhµ kinh tÕ häc theo thuyÕt “vèn con ng−êi”, bëi v× quan ®iÓm nµy kh«ng tÝnh ®Õn “sù kh¸c biÖt vÒ quyÒn lùc gi÷a nam vµ n÷ trong c¸c lÜnh vùc viÖc lµm vµ x· héi” [2, 289]. NÕu phô n÷ vµ trÎ em g¸i kh«ng gÆp rµo c¶n trong qu¸ tr×nh tiÕp cËn gi¸o dôc vµ ®µo t¹o (vÝ dô: quan niÖm con g¸i kh«ng cÇn häc nhiÒu v× “con g¸i 25 lµ con ng−êi ta”, cho con g¸i häc lªn cao ch¼ng kh¸c g× ®em ph©n ho¸ häc bãn cho ruéng hµng xãm) th× kho¶ng c¸ch vÒ vèn con ng−êi gi÷a nam vµ n÷ sÏ rót ng¾n l¹i, ®ång nghÜa víi c¬ héi cho phô n÷ lµm viÖc ë thÞ tr−êng lao ®éng thø nhÊt t¨ng lªn, kho¶ng c¸ch vÒ thu nhËp thu hÑp l¹i. NhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu cña Ng©n hµng ThÕ giíi [19, 13] cho chóng ta kÕt luËn: a) §Çu t− cho ph¸t triÓn phô n÷ sÏ cã hiÖu qu¶ h¬n bëi v× khi phô n÷ cã søc khoÎ, cã kiÕn thøc sÏ ®ãng gãp ®−îc nhiÒu cho sù ph¸t triÓn; b) §Çu t− gi¸o dôc cho phô n÷ lµ lo¹i h×nh ®Çu t− ®em l¹i nhiÒu lîi Ých cho gia ®×nh vµ x· héi. V× lÏ ®ã, xo¸ bá rµo c¶n phô n÷ vµ trÎ em g¸i tiÕp cËn gi¸o dôc, t¹o c¬ héi b×nh ®¼ng giíi trong gi¸o dôc - ®µo t¹o sÏ lµ yÕu tè quan träng thu hÑp kho¶ng c¸ch bÊt b×nh ®¼ng vÒ l−¬ng/thu nhËp gi÷a phô n÷ vµ nam giíi
Tµi liÖu tham kh¶o 1. Ann Oakley (2002), A Gender on Planet Earth, Cambridge: Polity Press. 2. Anthony Giddens el at (2005), Introduction to Sociology, 5th edtion, University of California, Santa Barbara. 3. Bé KÕ ho¹ch vµ §Çu t− (2011), Tæng ®iÒu tra D©n sè vµ nhµ ë ViÖt Nam 2009 - Gi¸o dôc ë ViÖt Nam: Ph©n tÝch c¸c chØ sè chñ yÕu. 4. Centre for the Study of Living Standards (CSLS) (2001), The Development of Indicators for Human Capital Sustainability; Paper prepared for the CSLS session “The Development of Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 5.2013 26 Indicators for Human Capital Sustainability” at the annual meeting of the Canadian Economics Association, McGill University, Montreal, June 1-3, 2001. 5. Gary S. Becker (1964), “Human Capital: A Theoretical and Empirical Analysis, with Special Reference to Education”, National Bureau of Economic Research. 6. Gary S. Becker (1993), A Theoretical and Empirical Analysis, with Special Reference to Education; 3rd edtion, Chicago University Press. 7. Kendall, D. (2004), Sociology in Our Times, 4th edn, Wadsworth/Thomson Learning Belmont, California. 8. Laroche, Mireille, Marcel Merette, and G.C. Ruggeri (1999), “On the Concept and Dimensions of Human Capital in a Knowledge-Based Economy Context,” Canadian Public Policy, Vol. XXV, No. 1 11. Nelien H. and Eva M (2008), Work, Income and Gender Equaliy in East Asia, ILO Bangkok. 12. Ng©n hµng ph¸t triÓn Ch©u ¸ (ADB) (2002), Phô n÷ ë ViÖt Nam. 13. Ng©n hµng ThÕ giíi (2001), §−a vÊn ®Ò giíi vµo ph¸t triÓn. Nxb. V¨n ho¸ - Th«ng tin, Hµ Néi. 14. Ng©n hµng ThÕ giíi vµ c¸c tæ chøc kh¸c (2006), §¸nh gi¸ t×nh h×nh giíi ë ViÖt Nam, Hµ Néi. 15. Simson S. Kuznets (1955), “Toward a Theory of Economic Growth”, in R. Lekarman (ed), National Policy for Economic Welfare at Home and Abroad, Garden City, N.Y. : Doubleday. 16. U.S. Bureau of Labor Statistics (2011), “BLS Spotlight on Statistics: Women at Work. Percentage of women in civilian labor force, aged 25 to 64 years, by educational attainment, 1970 and 2010”, http://www.bls.gov/spotlight/2011/wo men/data.htm#cps_lf_by_education. 9. Mincer Jacob (1966), “Labour Force Participation and Unemployment”, in Robert A. Gordon and Margaret S. Gordon (eds.), Prosperity and Unemployment. New York: John Wiley and Sons, Inc. 18. Hoµng B¸ ThÞnh (2008), Gi¸o tr×nh X· héi häc vÒ Giíi. Nxb. §¹i häc Quèc gia, Hµ Néi. 10. Mincer Jacob (1974), “Schooling, Experience and Earnings”, National Bureau of Economic Research, Cambridge, MA. 19. World Bank (1993), World Development Report 1993: Investing in Health, New York: Oxford University Press. 17. UNDP (1999), Human Development Report.