Nội dung

nghiªn cøu - trao ®æi NguyÔn V¨n H−¬ng * 1. Kh¸i qu¸t chung Tõ “t×nh tiÕt” ®−îc sö dông réng ri kh«ng chØ trong ng«n ng÷ hµng ngµy, trong c¸c lÜnh vùc kh¸c nhau cña ®êi sèng x héi mµ cßn ®−îc sö dông réng ri c¶ trong lÜnh vùc ph¸p luËt. Kh¸i niÖm “t×nh tiÕt h×nh sù” chóng t«i nªu trong bµi viÕt nµy chØ bao gåm nh÷ng t×nh tiÕt cã ý nghÜa h×nh sù ®−îc quy ®Þnh trong Bé luËt h×nh sù (BLHS). BLHS n¨m 1999 bao gåm 344 ®iÒu luËt th× ® cã 12 ®iÒu luËt víi 25 lÇn sö dông thuËt ng÷ nµy. BLHS n¨m 1999 (còng nh− BLHS n¨m 1985) cßn dµnh riªng hai ®iÒu luËt quy ®Þnh vÒ c¸c t×nh tiÕt gi¶m nhÑ vµ t¨ng nÆng tr¸ch nhiÖm h×nh sù (TNHS). Nh− vËy, “t×nh tiÕt h×nh sù” bao gåm nh÷ng néi dung g×? Trong BLHS, c¸c t×nh tiÕt gi¶m nhÑ TNHS (§iÒu 46) vµ c¸c t×nh tiÕt t¨ng nÆng TNHS (§iÒu 48) víi sù quy ®Þnh ch−a ®Çy ®ñ ® cã tíi 66 t×nh tiÕt, ch−a kÓ trong c¸c ®iÒu luËt vÒ c¸c téi ph¹m cô thÓ cßn quy ®Þnh nhiÒu t×nh tiÕt ®Þnh khung h×nh ph¹t kh¸c nhau. Hµnh vi ®−îc x¸c ®Þnh lµ téi ph¹m th× c¸c t×nh tiÕt, biÓu hiÖn cña nã ph¶i ®−îc lµm râ ®Ó x¸c ®Þnh tÝnh chÊt, møc ®é nguy hiÓm ®Ó xö lÝ mét c¸ch tho¶ ®¸ng. H¬n n÷a, khi quyÕt ®Þnh h×nh ph¹t, toµ ¸n “... c©n nh¾c tÝnh chÊt vµ møc ®é nguy hiÓm cho x héi cña hµnh vi ph¹m téi, nh©n th©n ng−êi ph¹m téi, c¸c t×nh tiÕt gi¶m nhÑ vµ t¨ng nÆng TNHS” (§iÒu 45 BLHS). C©n nh¾c tÝnh chÊt vµ møc ®é nguy hiÓm cho x héi cña téi ph¹m thùc chÊt lµ viÖc xem xÐt vµ ®¸nh gi¸ c¸c t×nh tiÕt t¹o nªn tÝnh 18 nguy hiÓm cña téi ph¹m. Nh÷ng t×nh tiÕt ®ã cã thÓ lµ t×nh tiÕt thuéc vÒ hµnh vi ph¹m téi, thuéc vÒ ®èi t−îng t¸c ®éng cña téi ph¹m, thuéc vÒ nhËn thøc, th¸i ®é cña ng−êi ph¹m téi ®èi víi viÖc ph¹m téi, thuéc vÒ nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng biÖt, phÈm chÊt c¸ nh©n cña ng−êi ph¹m téi... Nh÷ng t×nh tiÕt ®ã cã thÓ ®−îc quy ®Þnh lµ t×nh tiÕt gi¶m nhÑ hoÆc t¨ng nÆng TNHS (kho¶n 1 §iÒu 46 vµ kho¶n 1 §iÒu 48 BLHS). MÆt kh¸c, theo quy ®Þnh t¹i kho¶n 2 §iÒu 46 BLHS th× “... Toµ ¸n cã thÓ coi c¸c t×nh tiÕt kh¸c lµ t×nh tiÕt gi¶m nhÑ...”. Nh− vËy, ®Ó hiÓu vµ vËn dông ®óng th× cÇn cã mét kh¸i niÖm chung thèng nhÊt vÒ c¸c t×nh tiÕt trong BLHS. Nghiªn cøu c¸c t×nh tiÕt trong BLHS, ®Æc biÖt c¸c t×nh tiÕt quy ®Þnh t¹i §iÒu 46 vµ §iÒu 48 BLHS, chóng t«i t¹m ®−a ra kh¸i niÖm “t×nh tiÕt h×nh sù” nh− sau: “T×nh tiÕt h×nh sù” lµ nh÷ng biÓu hiÖn cña téi ph¹m bao gåm nh÷ng biÓu hiÖn cña hµnh vi ph¹m téi, nh÷ng ®iÒu kiÖn, ®Æc ®iÓm cña ng−êi ph¹m téi, nh÷ng hoµn c¶nh, t×nh huèng, ®èi t−îng cã ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn viÖc thùc hiÖn téi ph¹m qua ®ã ph¶n ¸nh tÝnh nguy hiÓm cña téi ph¹m, TNHS cña ng−êi ph¹m téi ph¶n ¸nh quan ®iÓm cña Nhµ n−íc ta vÒ téi ph¹m còng nh− chÝnh s¸ch h×nh sù cña Nhµ n−íc. 2. Ph©n lo¹i “t×nh tiÕt h×nh sù” Ng−êi ta cã thÓ cã nhiÒu c¸ch ph©n lo¹i c¸c “t×nh tiÕt h×nh sù”: * Gi¶ng viªn Khoa t− ph¸p Tr−êng ®¹i häc luËt Hµ Néi T¹p chÝ luËt häc sè 2/2003 nghiªn cøu - trao ®æi + C¨n cø vµo c¸c biÓu hiÖn cña téi ph¹m thuéc c¸c yÕu tè cÊu thµnh téi ph¹m (CTTP), cã thÓ ph©n biÖt: - T×nh tiÕt thuéc mÆt kh¸ch quan cña téi ph¹m téi; - T×nh tiÕt thuéc kh¸ch thÓ cña téi ph¹m; - T×nh tiÕt thuéc mÆt chñ quan cña téi ph¹m; - T×nh tiÕt thuéc chñ thÓ cña téi ph¹m vµ nh©n th©n ng−êi ph¹m téi. + C¨n cø vµo ý nghÜa, tÇm quan träng cña c¸c t×nh tiÕt ®èi víi CTTP cô thÓ vµ hËu qu¶ ph¸p lÝ khi c¸c t×nh tiÕt tho¶ mn dÊu hiÖu CTTP còng nh− c¸c ®iÒu luËt quy ®Þnh, cã thÓ ph©n biÖt thµnh: - T×nh tiÕt ®Þnh téi; - T×nh tiÕt ®Þnh khung; - T×nh tiÕt gi¶m nhÑ hoÆc t¨ng nÆng TNHS; - T×nh tiÕt lo¹i trõ TNHS; - T×nh tiÕt miÔn TNHS; - ... + C¨n cø vµo ý nghÜa, tÇm quan träng cña c¸c t×nh tiÕt ®èi víi mçi tr−êng hîp ph¹m téi cô thÓ, cã thÓ ph©n biÖt thµnh: - T×nh tiÕt gi¶m nhÑ TNHS; - T×nh tiÕt t¨ng nÆng TNHS. Nh−ng c¸ch ph©n lo¹i phæ biÕn vµ cã ý nghÜa nhÊt (h¬n n÷a theo c¸ch quy ®Þnh t¹i kho¶n 3 §iÒu 46 vµ kho¶n 2 §iÒu 48 BLHS) th× c¸c “t×nh tiÕt h×nh sù” ®−îc ph©n thµnh ba lo¹i sau: 2.1. T×nh tiÕt ®Þnh téi T×nh tiÕt ®Þnh téi lµ nh÷ng t×nh tiÕt, biÓu hiÖn cña téi ph¹m phï hîp víi c¸c dÊu hiÖu ®Þnh téi (dÊu hiÖu CTTP c¬ b¶n) cña téi cô thÓ trong BLHS. HiÖn nay, trong khoa häc luËt h×nh sù, kh¸i niÖm vÒ ®Þnh téi (®Þnh téi danh) cßn ch−a thèng nhÊt.(1) Theo chóng t«i, ®Þnh téi (hay T¹p chÝ luËt häc sè 2/2003 ®Þnh téi danh) lµ ho¹t ®éng nhËn thøc, lµ qu¸ tr×nh xem xÐt, x¸c ®Þnh hµnh vi nguy hiÓm cho x héi ® thùc hiÖn cã lµ téi ph¹m hay kh«ng (nÕu cã lµ téi g×) trªn c¬ së ®èi chiÕu c¸c t×nh tiÕt thùc tÕ cña hµnh vi víi c¸c dÊu hiÖu cña CTTP, t×m ra sù phï hîp gi÷a hµnh vi nguy hiÓm cho x héi ® thùc hiÖn víi CTTP cô thÓ trong BLHS. NÕu c¸c dÊu hiÖu trong CTTP cô thÓ ®−îc tho¶ mn th× hµnh vi nguy hiÓm cho x héi ® thùc hiÖn lµ hµnh vi ph¹m téi vµ hµnh vi ®ã mang téi danh mµ CTTP ®ã ph¶n ¸nh. T×nh tiÕt ®Þnh téi lµ t×nh tiÕt thùc tÕ cña vô ¸n cô thÓ ®−îc sö dông ®Ó x¸c ®Þnh ng−êi ph¹m téi trong vô ¸n ®ã ® ph¹m téi g×. §ã lµ nh÷ng t×nh tiÕt tho¶ mn dÊu hiÖu ®Þnh téi ® ®−îc quy ®Þnh trong luËt.(2) C¸c “t×nh tiÕt h×nh sù” lu«n g¾n víi sù kiÖn ph¹m téi, ph¶n ¸nh tÝnh chÊt vµ møc ®é nguy hiÓm cho x héi cña hµnh vi ph¹m téi vµ nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng biÖt cña ng−êi ph¹m téi. Khi c¸c t×nh tiÕt phï hîp vµ tho¶ mn dÊu hiÖu CTTP c¬ b¶n cña téi ph¹m cô thÓ trong BLHS sÏ cho phÐp x¸c ®Þnh ®−îc ng−êi ph¹m téi ® ph¹m téi g×, theo ®iÒu nµo trong BLHS. VÝ dô, xem xÐt tr−êng hîp ng−êi ® cã hµnh vi dïng vò lùc ®èi víi ng−êi kh¸c. Dïng vò lùc ®èi víi ng−êi kh¸c lµ dïng søc m¹nh vËt chÊt tÊn c«ng ng−êi kh¸c; mÆc dï hµnh vi dïng vò lùc lµ hµnh vi cã tÝnh nguy hiÓm ®¸ng kÓ; mÆc dï b¶n chÊt cña sù tÊn c«ng lµ bÊt hîp ph¸p. Cho dï t×nh tiÕt “dïng vò lùc”, “tÊn c«ng” phï hîp víi dÊu hiÖu “dïng vò lùc”, “tÊn c«ng” trong CTTP cña téi hiÕp d©m (§iÒu 111), téi c−íp tµi s¶n (§iÒu 133)... nh−ng c¸i ®ã vÉn ch−a nãi lªn ®iÒu g×. Khi xem xÐt, lµm râ nh÷ng t×nh tiÕt kh¸c nh−: ViÖc dïng vò lùc ®−îc thùc hiÖn bëi ng−êi lµ nam giíi; viÖc dïng vò lùc nh»m “®Ì bÑp”, “lµm tª liÖt” sù 19 nghiªn cøu - trao ®æi kh¸ng cù cña ng−êi lµ n÷ giíi ®Ó “giao cÊu” víi ng−êi ®ã - “giao cÊu víi ng−êi phô n÷ tr¸i víi ý muèn cña hä”. Nh÷ng t×nh tiÕt nµy cho thÊy hµnh vi dïng vò lùc (nãi trªn) phï hîp vµ tho¶ mn c¸c dÊu hiÖu CTTP cña téi hiÕp d©m. §iÒu ®ã cho phÐp kh¼ng ®Þnh ng−êi cã hµnh vi nãi trªn ® ph¹m téi hiÕp d©m (§iÒu 111). Tr−êng hîp trªn ®−îc tiÕp tôc xem xÐt vµ x¸c ®Þnh n¹n nh©n cña téi ph¹m lµ em g¸i 15 tuæi - n¹n nh©n cña téi ph¹m lµ trÎ em th× hµnh vi ph¹m téi hiÕp d©m trong tr−êng hîp nµy phï hîp vµ tho¶ mn c¸c dÊu hiÖu CTTP cña téi hiÕp d©m trÎ em (§iÒu 112). Nh− vËy, ý nghÜa ®Þnh téi cña c¸c t×nh tiÕt thÓ hiÖn ë chç c¸c t×nh tiÕt cña téi ph¹m phï hîp vµ tho¶ mn dÊu hiÖu CTTP cña téi cô thÓ trong BLHS. C¸c t×nh tiÕt ®ã cho phÐp x¸c ®Þnh ®−îc ng−êi ph¹m téi ® ph¹m téi g×, theo ®iÒu nµo trong BLHS. 2.2. T×nh tiÕt ®Þnh khung h×nh ph¹t T×nh tiÕt ®Þnh khung h×nh ph¹t lµ nh÷ng t×nh tiÕt cña téi ph¹m phï hîp vµ tho¶ mn dÊu hiÖu ®Þnh khung h×nh ph¹t (CTTP gi¶m nhÑ hoÆc t¨ng nÆng) cña nh÷ng téi cô thÓ trong BLHS. Do tÝnh ®a d¹ng cña téi ph¹m, bªn c¹nh CTTP c¬ b¶n (cña mét lo¹i téi) nhµ lµm luËt cßn quy ®Þnh thªm c¸c dÊu hiÖu ph¶n ¸nh téi ph¹m cã tÝnh nguy hiÓm cho x héi cao hoÆc thÊp víi nh÷ng khung h×nh ph¹t nÆng hoÆc nhÑ kh¸c nhau so víi khung h×nh ph¹t cña CTTP c¬ b¶n. Nh÷ng dÊu hiÖu ®ã ®−îc gäi lµ dÊu hiÖu (yÕu tè) ®Þnh khung h×nh ph¹t. Khi c¸c t×nh tiÕt cña téi ph¹m kh«ng nh÷ng tho¶ mn dÊu hiÖu ®Þnh téi (CTTP c¬ b¶n) mµ cßn tho¶ mn dÊu hiÖu cã thªm trong CTTP gi¶m nhÑ hoÆc t¨ng nÆng sÏ cho phÐp chuyÓn khung h×nh ph¹t ¸p dông ®èi víi ng−êi ph¹m téi tõ 20 khung h×nh ph¹t cña CTTP c¬ b¶n sang khung h×nh ph¹t cña CTTP gi¶m nhÑ hoÆc CTTP t¨ng nÆng. VÝ dô, c¸c t×nh tiÕt trong hµnh vi ph¹m téi giÕt ng−êi cña A kh«ng nh÷ng tho¶ mn dÊu hiÖu mÆt kh¸ch quan, mÆt chñ quan, kh¸ch thÓ, chñ thÓ cña téi giÕt ng−êi (kho¶n 2 §iÒu 93) mµ cßn tho¶ mn dÊu hiÖu (cã thªm ph¶n ¸nh tÝnh nguy hiÓm cña téi ph¹m cao h¬n) quy ®Þnh t¹i ®iÓm a, b... kho¶n 1 §iÒu 93. Tr−êng hîp nµy sÏ cho phÐp chuyÓn khung h×nh ph¹t ¸p dông ®èi víi A tõ kho¶n 2 sang kho¶n 1 §iÒu 93 BLHS. C¸c t×nh tiÕt ®ã ®−îc gäi lµ t×nh tiÕt ®Þnh khung h×nh ph¹t. Nãi c¸ch kh¸c, ®ã chÝnh lµ c¸c t×nh tiÕt cã ý nghÜa ®Þnh khung h×nh ph¹t ®èi víi téi ph¹m. 2.3. T×nh tiÕt gi¶m nhÑ vµ t×nh tiÕt t¨ng nÆng TNHS Ngoµi ý nghÜa ®Þnh téi, ®Þnh khung h×nh ph¹t, c¸c t×nh tiÕt cña téi ph¹m cßn ph¶n ¸nh møc ®é nguy hiÓm kh¸c nhau cña c¸c tr−êng hîp ph¹m téi cô thÓ (trong khung h×nh ph¹t); ph¶n ¸nh kh¶ n¨ng c¶i t¹o, gi¸o dôc cña ng−êi ph¹m téi vµ qua ®ã ph¶n ¸nh møc ®é TNHS cña ng−êi ph¹m téi. Do vËy, c¸c t×nh tiÕt nµy ®−îc BLHS quy ®Þnh lµm c¨n cø quyÕt ®Þnh h×nh ph¹t ®èi víi ng−êi ph¹m téi. C¸c t×nh tiÕt cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh h×nh ph¹t lµ c¸c t×nh tiÕt ®−îc quy ®Þnh t¹i §iÒu 46 vµ §iÒu 48 BLHS. Hµnh vi ph¹m téi cô thÓ víi nh÷ng t×nh tiÕt thùc tÕ cña nã tho¶ mn dÊu hiÖu gi¶m nhÑ hoÆc t¨ng nÆng TNHS ® ®−îc quy ®Þnh t¹i hai ®iÒu luËt nµy th× møc ®é TNHS mµ ng−êi ph¹m téi ph¶i g¸nh chÞu theo ®ã còng gi¶m xuèng hoÆc t¨ng lªn ®¸ng kÓ so víi c¸c tr−êng hîp kh¸c trong ph¹m vi khung h×nh ph¹t ¸p dông víi ng−êi ph¹m téi. Ngoµi ra, mét sè t×nh tiÕt cßn ®−îc quy ®Þnh thµnh nguyªn t¾c xö lÝ ®èi víi téi ph¹m, b¾t buéc toµ ¸n ph¶i xem xÐt khi quyÕt ®Þnh biÖn ph¸p xö lÝ T¹p chÝ luËt häc sè 2/2003 nghiªn cøu - trao ®æi ®èi víi ng−êi ph¹m téi. §ã lµ c¸c t×nh tiÕt ®−îc quy ®Þnh t¹i §iÒu 3, §iÒu 69 BLHS hoÆc c¸c t×nh tiÕt nh− ph¹m nhiÒu téi, ph¹m téi ë giai ®o¹n chuÈn bÞ, ph¹m téi ë giai ®o¹n ch−a ®¹t..., viÖc quyÕt ®Þnh h×nh ph¹t ®èi víi ng−êi ph¹m téi cã t×nh tiÕt nµy b¾t buéc toµ ¸n ph¶i c¨n cø vµo nh÷ng quy ®Þnh t¹i §iÒu 50, §iÒu 52 BLHS... C¸c “t×nh tiÕt h×nh sù” trong tr−êng hîp nµy chÝnh lµ nh÷ng c¨n cø ®Ó toµ ¸n dùa vµo ®ã lùa chän h×nh ph¹t phï hîp ®Ó h×nh ph¹t ®¹t ®−îc môc ®Ých khi ¸p dông ®èi víi ng−êi ph¹m téi. 3. Vai trß vµ mèi quan hÖ cña c¸c “t×nh tiÕt h×nh sù” C¸c “t×nh tiÕt h×nh sù” bao gåm nhiÒu lo¹i, cã néi dung ph¶n ¸nh nh÷ng biÓu hiÖn kh¸c nhau cña téi ph¹m. Nã ph¶n ¸nh tÝnh chÊt, møc ®é nguy hiÓm cña téi ph¹m; ph¶n ¸nh ®iÒu kiÖn kh¸ch quan, chñ quan ¶nh h−ëng ®Õn hµnh vi ph¹m téi; ph¶n ¸nh kh«ng gian, thêi gian, ®Þa ®iÓm, hoµn c¶nh téi ph¹m x¶y ra. MÆt kh¸c, c¸c t×nh tiÕt cña téi ph¹m cßn ph¶n ¸nh nh÷ng ®Æc ®iÓm nhÊt ®Þnh, nh÷ng phÈm chÊt c¸ nh©n còng nh− hoµn c¶nh ®Æc biÖt cña ng−êi ph¹m téi... C¸c “t×nh tiÕt h×nh sù” cã vai trß quan träng trong viÖc x¸c ®Þnh vµ xö lÝ téi ph¹m. C¸c t×nh tiÕt ®−îc nhµ lµm luËt sö dông ®Ó ph¶n ¸nh téi ph¹m, x©y dùng nh÷ng CTTP víi nh÷ng khung h×nh ph¹t kh¸c nhau; x©y dùng c¸c quy ®Þnh vÒ c¸c t×nh tiÕt gi¶m nhÑ hay t¨ng nÆng TNHS, ph¶n ¸nh møc ®é TNHS kh¸c nhau cña c¸c tr−êng hîp ph¹m téi cô thÓ (trong khung h×nh ph¹t). §ång thêi c¸c t×nh tiÕt cña téi ph¹m cßn ®−îc nhµ lµm luËt sö dông ®Ó x©y dùng c¸c chÕ ®Þnh liªn quan ®Õn téi ph¹m vµ h×nh ph¹t còng nh− nh÷ng nguyªn t¾c, ®−êng lèi xö lÝ téi ph¹m. C¸c “t×nh tiÕt h×nh sù” ®−îc nhµ gi¶i thÝch T¹p chÝ luËt häc sè 2/2003 luËt sö dông ®Ó ph©n biÖt c¸c téi ph¹m kh¸c nhau; ®¸nh gi¸ tÝnh chÊt, møc ®é nguy hiÓm cña c¸c tr−êng hîp ph¹m téi trong cïng lo¹i téi; lµm râ møc ®é nguy hiÓm còng nh− møc ®é TNHS cña c¸c tr−êng hîp ph¹m téi cô thÓ. C¸c “t×nh tiÕt h×nh sù” ®−îc ng−êi ¸p dông luËt sö dông lµm c¨n cø ®Ó ®Þnh téi, ®Þnh khung còng nh− quyÕt ®Þnh h×nh ph¹t ®èi víi ng−êi ph¹m téi. NÕu thiÕu nh÷ng t×nh tiÕt cô thÓ, nh÷ng c¨n cø x¸c ®¸ng cã thÓ dÉn ®Õn viÖc ®Þnh téi danh, ®Þnh khung h×nh ph¹t hay quyÕt ®Þnh h×nh ph¹t kh«ng ®óng, kh«ng phï hîp, lµm cho h×nh ph¹t kh«ng ®¹t ®−îc môc ®Ých khi ¸p dông ®èi víi ng−êi ph¹m téi. Trong BLHS, c¸c “t×nh tiÕt h×nh sù” cã sù biÓu hiÖn hÕt søc ®a d¹ng. Mçi t×nh tiÕt cã ý nghÜa còng nh− møc ®é ph¶n ¸nh kh¸c nhau. Mçi téi ph¹m cô thÓ bao giê còng lµ sù tæng hîp cña nhiÒu t×nh tiÕt kh¸c nhau. §èi víi vô ¸n cô thÓ cÇn ph¶i x¸c ®Þnh râ vÞ trÝ, ý nghÜa ph¸p lÝ cña mçi “t×nh tiÕt h×nh sù” lµ t×nh tiÕt ®Þnh téi, ®Þnh khung h×nh ph¹t hay gi¶m nhÑ hoÆc t¨ng nÆng TNHS ®Ó sö dông chóng hîp lÝ. VËn dông kh«ng ®óng c¸c t×nh tiÕt nµy cã thÓ dÉn ®Õn viÖc ®Þnh téi hoÆc ®Þnh khung h×nh ph¹t sai. VËn dông kh«ng ®óng c¸c “t×nh tiÕt h×nh sù” khi quyÕt ®Þnh h×nh ph¹t cã thÓ dÉn ®Õn hËu qu¶ lµ h×nh ph¹t ® tuyªn qu¸ nÆng hoÆc qu¸ nhÑ ®èi víi ng−êi ph¹m téi. Sù ph©n biÖt râ c¸c “t×nh tiÕt h×nh sù” lµ t×nh tiÕt ®Þnh téi, ®Þnh khung hay gi¶m nhÑ hoÆc t¨ng nÆng TNHS chØ ®èi víi téi cô thÓ. Mét t×nh tiÕt cã thÓ lµ t×nh tiÕt ®Þnh téi cña téi nµy nh−ng l¹i lµ t×nh tiÕt ®Þnh khung h×nh ph¹t cña téi kh¸c vµ ®èi víi téi kh¸c n÷a nã l¹i chØ lµ t×nh tiÕt gi¶m nhÑ hoÆc t¨ng nÆng TNHS. VÝ dô: T×nh tiÕt “g©y hËu qu¶ nghiªm träng” lµ t×nh tiÕt ®Þnh téi cña téi trém c¾p, téi c«ng nhiªn 21 nghiªn cøu - trao ®æi chiÕm ®o¹t tµi s¶n hay nhiÒu téi ph¹m kh¸c. Nh−ng ®èi víi téi c−íp hay téi c−íp giËt tµi s¶n, nã chØ lµ t×nh tiÕt ®Þnh khung t¨ng nÆng (kho¶n 2 §iÒu 133, §iÒu 135 BLHS). Cßn ®èi víi téi cè ý g©y th−¬ng tÝch hoÆc nhiÒu téi kh¸c n÷a th× t×nh tiÕt “g©y hËu qu¶ nghiªm träng” l¹i chØ lµ t×nh tiÕt t¨ng nÆng TNHS. Trong vô ¸n th−êng cã nhiÒu t×nh tiÕt, thËm chÝ c¸c t×nh tiÕt cã ý nghÜa tr¸i ng−îc nhau. VÝ dô: Tr−êng hîp võa cã t×nh tiÕt “g©y hËu qu¶ nghiªm träng” l¹i võa cã t×nh tiÕt “tù nguyÖn söa ch÷a”, “båi th−êng thiÖt h¹i” hoÆc “kh¾c phôc hËu qu¶”; hoÆc tr−êng hîp võa cã nhiÒu t×nh tiÕt t¨ng nÆng nh−ng ®ång thêi l¹i võa cã nhiÒu t×nh tiÕt gi¶m nhÑ TNHS. Do vËy, ph¶i x¸c ®Þnh râ ý nghÜa, tÇm quan träng vµ ¶nh h−ëng cña c¸c t×nh tiÕt ®èi víi téi ph¹m. Mçi t×nh tiÕt cÇn ®−îc ®¸nh gi¸ riªng lÎ ®ång thêi cßn ph¶i ®−îc ®¸nh gi¸ tæng hîp trong mèi liªn hÖ cña toµn bé vô ¸n. Bëi lÏ, téi ph¹m lµ thÓ thèng nhÊt kh«ng thÓ chia c¾t, tÊt c¶ c¸c t×nh tiÕt - biÓu hiÖn cña téi ph¹m ®Òu cã mèi liªn hÖ chÆt chÏ víi nhau. Tr−êng hîp vô ¸n cã nhiÒu t×nh tiÕt th× tÊt c¶ c¸c t×nh tiÕt ®ã ®iÒu ph¶i ®−îc xem xÐt, ®¸nh gi¸ tæng hîp; c¸c t×nh tiÕt cã ý nghÜa tr¸i ng−îc nhau th× ph¶i xem xÐt xem t×nh tiÕt nµo cã ý nghÜa nhiÒu h¬n. Mçi “t×nh tiÕt h×nh sù” kh«ng cã ý nghÜa nh− nhau ®èi víi mäi téi ph¹m vµ mäi tr−êng hîp ph¹m téi. VÝ dô, t×nh tiÕt “ph¹m téi v× hoµn c¶nh ®Æc biÖt khã kh¨n mµ kh«ng ph¶i do m×nh tù g©y ra”. “Hoµn c¶nh ®Æc biÖt khã kh¨n” nãi ®Õn trong t×nh tiÕt nµy th−êng lµ khã kh¨n vÒ kinh tÕ. Do vËy, ng−êi cã khã kh¨n ®Æc biÖt vÒ kinh tÕ mµ ph¹m téi x©m 22 ph¹m së h÷u, cã tÝnh chiÕm ®o¹t nh− téi trém c¾p, téi c−íp giËt... th× t×nh tiÕt “v× hoµn c¶nh ®Æc biÖt khã kh¨n...” cã thÓ ®−îc xem xÐt gi¶m nhÑ TNHS. Cßn nÕu v× hoµn c¶nh ®Æc biÖt khã kh¨n vÒ kinh tÕ nh−ng ng−êi ph¹m téi l¹i ph¹m téi huû ho¹i tµi s¶n hay téi giÕt ng−êi, téi cè ý g©y th−¬ng tÝch th× t×nh tiÕt “v× hoµn c¶nh ®Æc biÖt khã kh¨n...” trong tr−êng hîp nµy kh«ng cã ý nghÜa gi¶m nhÑ TNHS cho ng−êi ph¹m téi. Sù kh¸c nhau gi÷a c¸c t×nh tiÕt ®Þnh téi, ®Þnh khung vµ t×nh tiÕt gi¶m nhÑ, t¨ng nÆng TNHS lµ ë chç: C¸c t×nh tiÕt ®Þnh téi, ®Þnh khung chØ riªng biÖt cho tõng téi ph¹m; c¸c t×nh tiÕt gi¶m nhÑ, t¨ng nÆng TNHS cã thÓ ¸p dông cho tÊt c¶ c¸c téi hoÆc cho nhiÒu téi kh¸c nhau. T×nh tiÕt ®Þnh téi ®−îc ph¶n ¸nh trong CTTP c¬ b¶n cña mçi lo¹i téi. T×nh tiÕt ®Þnh khung h×nh ph¹t ®−îc ph¶n ¸nh trong CTTP gi¶m nhÑ hay t¨ng nÆng cña mçi lo¹i téi. Cßn c¸c t×nh tiÕt gi¶m nhÑ vµ t¨ng nÆng TNHS ®−îc quy ®Þnh chung t¹i §iÒu 46 vµ §iÒu 48 BLHS. §èi víi mçi téi ph¹m cô thÓ, t×nh tiÕt ® lµ yÕu tè ®Þnh téi hoÆc ®Þnh khung h×nh ph¹t th× kh«ng cßn ®−îc coi lµ t×nh tiÕt gi¶m nhÑ hoÆc t¨ng nÆng TNHS. Bëi v×, t×nh tiÕt khi ® ®−îc sö dông (vµ sö dông mét c¸ch triÖt ®Ó) trong viÖc xö lÝ téi ph¹m th× nã kh«ng cßn c¬ së ®Ó sö dông cho lÇn tiÕp theo. NÕu mçi t×nh tiÕt cña téi ph¹m l¹i ®−îc sö dông hai lÇn hoÆc nhiÒu h¬n hai lÇn th× lÇn thø hai vµ nh÷ng lÇn tiÕp sau ®Òu lµ viÖc sö dông kh«ng cã c¬ së. §iÒu ®ã dÉn ®Õn hËu qu¶ lµ gi¶m nhÑ hoÆc t¨ng nÆng TNHS ®èi víi ng−êi ph¹m téi mét c¸ch kh«ng cã c¨n cø. Vµ nh− vËy còng chÝnh lµ vi ph¹m nguyªn t¾c ph¸p chÕ vµ c¸c nguyªn T¹p chÝ luËt häc sè 2/2003 nghiªn cøu - trao ®æi t¾c kh¸c cña luËt h×nh sù. §èi víi mçi téi ph¹m cô thÓ, c¸c t×nh tiÕt cã ý nghÜa ®éc lËp trong viÖc ph¶n ¸nh téi ph¹m. Tuy nhiªn, trong nhiÒu tr−êng hîp, mét sè t×nh tiÕt cô thÓ chØ cã ý nghÜa hay thÓ hiÖn ®Çy ®ñ ý nghÜa cña nã khi kÕt hîp víi c¸c t×nh tiÕt kh¸c. VÝ dô: T×nh tiÕt “ph¹m téi lÇn ®Çu vµ thuéc tr−êng hîp Ýt nghiªm träng”. §©y lµ tr−êng hîp cã hai t×nh tiÕt cô thÓ kÕt hîp víi nhau t¹o thµnh mét t×nh tiÕt cã ý nghÜa vÒ mÆt h×nh sù. T×nh tiÕt “ph¹m téi lÇn ®Çu” chØ cã ý nghÜa gi¶m nhÑ TNHS ®èi víi ng−êi ph¹m téi nÕu viÖc “lÇn ®Çu” ph¹m téi ®ã “thuéc tr−êng hîp Ýt nghiªm träng”. Còng t−¬ng tù nh− vËy, t¹i §iÒu 95 BLHS, t×nh tiÕt “ph¹m téi trong tr¹ng th¸i tinh thÇn bÞ kÝch ®éng m¹nh” chØ cã ý nghÜa ®Þnh téi khi kÕt hîp víi t×nh tiÕt “do hµnh vi tr¸i ph¸p luËt nghiªm träng cña n¹n nh©n ®èi víi ng−êi ®ã hoÆc ®èi víi ng−êi th©n thÝch cña ng−êi ®ã”... Mçi téi ph¹m ®Òu lµ thÓ thèng nhÊt cña c¸c t×nh tiÕt. C¸c t×nh tiÕt cña téi ph¹m lu«n cã quan hÖ chÆt chÏ, ¶nh h−ëng lÉn nhau. C¸c t×nh tiÕt ph¶i ®−îc xem xÐt, ®¸nh gi¸ mét c¸ch ®éc lËp, riªng rÏ nh−ng ®ång thêi còng ph¶i c©n nh¾c, ®¸nh gi¸ chóng trong mèi liªn hÖ biÖn chøng cña toµn bé vô ¸n. Cã nh− vËy míi x¸c ®Þnh ®−îc râ vÞ trÝ, ý nghÜa còng nh− ¶nh h−ëng cña chóng ®èi víi téi ph¹m ®Ó tõ ®ã cã biÖn ph¸p xö lÝ tho¶ ®¸ng, ®óng ng−êi, ®óng téi, ®óng ph¸p luËt. 4. Ph©n biÖt “t×nh tiÕt h×nh sù” vµ dÊu hiÖu ph¸p lÝ cña téi ph¹m “T×nh tiÕt h×nh sù” lµ nh÷ng t×nh tiÕt thùc tÕ cña téi ph¹m. Nã lµ nh÷ng biÓu hiÖn cô thÓ cña téi ph¹m hoÆc nh÷ng biÓu hiÖn cã liªn quan trùc tiÕp ®Õn hµnh vi nguy hiÓm cho x T¹p chÝ luËt häc sè 2/2003 héi cã ý nghÜa vÒ mÆt h×nh sù khi gi¶i quyÕt TNHS ®èi víi ng−êi thùc hiÖn. Cßn dÊu hiÖu cña téi ph¹m lµ nh÷ng t×nh tiÕt cô thÓ cña téi ph¹m ®−îc quy ®Þnh trong BLHS, lµ dÊu hiÖu ph¸p lÝ b¾t buéc cña téi ph¹m. Hµnh vi ph¹m téi cã thÓ bao gåm rÊt nhiÒu t×nh tiÕt thùc tÕ kh¸c nhau (cã ý nghÜa vÒ mÆt h×nh sù) nh−ng kh«ng ph¶i tÊt c¶ nh÷ng t×nh tiÕt Êy ®Òu lµ dÊu hiÖu ph¸p lÝ (b¾t buéc) cña téi ph¹m. Tuy nhiªn, cã nh÷ng t×nh tiÕt thùc tÕ cña hµnh vi ph¹m téi gièng nhau hay phï hîp víi dÊu hiÖu CTTP, dÊu hiÖu ®Þnh khung h×nh ph¹t cña lo¹i téi ph¹m ®ã hoÆc dÊu hiÖu gi¶m nhÑ, t¨ng nÆng TNHS ® ®−îc quy ®Þnh trong BLHS. Tr−êng hîp nµy, t×nh tiÕt h×nh sù vµ c¸c dÊu hiÖu cña téi ph¹m lµ trïng nhau. §ã chÝnh lµ tr−êng hîp cã sù ®ång nhÊt gi÷a c¸c t×nh tiÕt thùc tÕ cña hiÖn t−îng kh¸ch quan víi c¸c dÊu hiÖu cña kh¸i niÖm ph¸p lÝ trong luËt h×nh sù. Nhµ lµm luËt khi quy ®Þnh téi ph¹m ® lùa chän nh÷ng t×nh tiÕt thùc tÕ ®iÓn h×nh cña hiÖn t−îng x héi ®iÓn h×nh ph¶n ¸nh vµo trong luËt h×nh sù. Th«ng qua nhµ lµm luËt, mét sè t×nh tiÕt ®Æc tr−ng, ®iÓn h×nh cña téi ph¹m trë thµnh nh÷ng dÊu hiÖu ®Þnh téi, dÊu hiÖu ®Þnh khung h×nh ph¹t hay dÊu hiÖu gi¶m nhÑ hoÆc t¨ng nÆng TNHS./. (1).Xem: - TSKH. Lª C¶m, “C¸c nghiªn cøu chuyªn kh¶o vÒ phÇn chung luËt h×nh sù”, Nxb. C«ng an nh©n d©n, n¨m 2000, tr.11. - PGS.TS NguyÔn Ngäc Hoµ (chñ biªn), “Tõ ®iÓn gi¶i thÝch thuËt ng÷ luËt häc”, Nxb. C«ng an nh©n d©n, n¨m 1999, tr.47. (2).Xem: - PGS.TS. NguyÔn Ngäc Hoµ (chñ biªn), “Tõ ®iÓn gi¶i thÝch thuËt ng÷ luËt häc", Nxb. C«ng an nh©n d©n, n¨m 1999, tr.116. 23