Nội dung

nhµ n−íc vµ ph¸p luËt n−íc ngoµi Nh÷ng quy ®Þnh vÒ phßng vÖ chÝnh ®¸ng vµ t×nh thÕ cÊp thiÕt trong bé luËt h×nh sù nhËt b¶n vµ trung quèc Hoµng V¨n Hïng * B é luËt h×nh sù (BLHS) NhËt B¶n ®−îc ban hµnh n¨m 1907 vµ ®# ®−îc söa ®æi, bæ sung 11 lÇn vµo c¸c n¨m: 1921, 1941, 1947, 1953, 1954, 1955, 1960, 1964, 1980, 1987, 1991. Phßng vÖ chÝnh ®¸ng vµ t×nh thÕ cÊp thiÕt ®−îc quy ®Þnh t¹i ch−¬ng: Nh÷ng hµnh vi kh«ng cÊu thµnh téi ph¹m. §iÒu 36 BLHS NhËt B¶n quy ®Þnh vÒ phßng vÖ chÝnh ®¸ng nh− sau: “1. Mét hµnh vi ®−îc thùc hiÖn mét c¸ch cÇn thiÕt (kh«ng thÓ tr¸nh khái viÖc thùc hiÖn) ®Ó chèng l¹i sù vi ph¹m ph¸p luËt nguy hiÓm nh»m b¶o vÖ c¸c quyÒn, lîi Ých cña m×nh hoÆc cña ng−êi kh¸c th× kh«ng bÞ xö ph¹t. 2. §èi víi mét hµnh vi v−ît qu¸ giíi h¹n tù vÖ chÝnh ®¸ng cã thÓ gi¶m hoÆc miÔn h×nh ph¹t c¨n cø vµo c¸c t×nh huèng cô thÓ”(1). Phßng vÖ chÝnh ®¸ng theo luËt h×nh sù NhËt B¶n lµ hµnh vi cÇn thiÕt v× mét mÆt nã chèng l¹i vi ph¹m ph¸p luËt, mÆt kh¸c nã b¶o vÖ quyÒn vµ lîi Ých cña c«ng d©n vµ x# héi. Khi quy ®Þnh vÒ phßng vÖ chÝnh ®¸ng, BLHS NhËt B¶n nhÊn m¹nh quyÒn c¸ nh©n cña con ng−êi. Nã cã thÓ lµ quyÒn c¸ nh©n cña ng−êi bÞ hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt g©y thiÖt h¹i còng cã thÓ lµ quyÒn c¸ nh©n cña ng−êi kh¸c. BLHS NhËt B¶n ®−îc x©y dùng c¸ch ®©y gÇn 100 n¨m, nã mang dÊu Ên cña nh÷ng quy ®Þnh ®Çu tiªn vÒ phßng vÖ chÝnh ®¸ng (phßng vÖ lµ quyÒn c¸ nh©n cña con ng−êi). C¸c quy ®Þnh vÒ phßng vÖ chÝnh ®¸ng trong luËt h×nh sù cña c¸c n−íc ban hµnh sau, bªn c¹nh quyÒn c¸ nh©n cßn chó ý ®Õn gi¸ trÞ x# héi cña t×nh tiÕt nµy. Theo BLHS NhËt B¶n, ng−êi cã hµnh vi v−ît qu¸ giíi h¹n phßng vÖ chÝnh ®¸ng cã thÓ bÞ ¸p dông h×nh ph¹t. Tuy nhiªn, h×nh ph¹t cã thÓ ®−îc gi¶m hoÆc miÔn c¨n cø vµo c¸c t×nh huèng cô thÓ cña hoµn c¶nh phßng vÖ. Bªn c¹nh phßng vÖ chÝnh ®¸ng, §iÒu 37 BLHS NhËt B¶n quy ®Þnh vÒ t×nh thÕ cÊp thiÕt nh− sau: “1. Mét hµnh vi ®−îc thùc hiÖn mét c¸ch cÇn thiÕt (kh«ng thÓ tr¸nh khái viÖc thùc hiÖn) ®Ó ng¨n ngõa mèi nguy hiÓm ®èi víi tÝnh m¹ng, th©n thÓ, tù do hoÆc tµi s¶n cña m×nh hoÆc cña ng−êi kh¸c th× kh«ng bÞ xö ph¹t khi thiÖt h¹i do hµnh vi ®ã g©y ra kh«ng v−ît qu¸ thiÖt h¹i cÇn ng¨n ngõa. 2. C¸c quy ®Þnh t¹i kho¶n 1 trªn ®©y kh«ng ¸p dông ®èi víi ng−êi cã nhiÖm vô ®Æc biÖt theo nghÒ nghiÖp hoÆc chuyªn m«n”(2). Môc ®Ých cña quy ®Þnh trªn vÒ t×nh thÕ cÊp thiÕt trong BLHS lµ ng¨n ngõa mèi nguy hiÓm ®ang x¶y ra. Mèi nguy hiÓm nµy ®e däa g©y thiÖt h¹i ®Õn tÝnh m¹ng, th©n thÓ, tù do, tµi s¶n cña c«ng d©n hoÆc cña nhµ n−íc. ChØ ®−îc coi lµ * Gi¶ng viªn chÝnh Khoa t− ph¸p Tr−êng §¹i häc luËt Hµ Néi. t¹p chÝ luËt häc - 43 nhµ n−íc vµ ph¸p luËt n−íc ngoµi ho¹t ®éng trong t×nh thÕ cÊp thiÕt khi viÖc g©y thiÖt h¹i lµ biÖn ph¸p cuèi cïng ®Ó ng¨n ngõa mèi nguy hiÓm vµ thiÖt h¹i g©y ra kh«ng v−ît qu¸ thiÖt h¹i cÇn ng¨n ngõa. Kho¶n 2 §iÒu 37 BLHS NhËt B¶n x¸c ®Þnh: Quy ®Þnh vÒ t×nh thÕ cÊp thiÕt kh«ng ¸p dông ®èi víi ng−êi cã nhiÖm vô ®Æc biÖt theo nghÒ nghiÖp hoÆc chuyªn m«n. §©y lµ nh÷ng ng−êi mµ nghÒ nghiÖp cña hä x¸c ®Þnh hä cã nghÜa vô ng¨n ngõa c¸c nguån nguy hiÓm. §èi víi hä th× kh«ng thÓ v× lo sî bÞ g©y thiÖt h¹i ®Õn tµi s¶n, søc kháe hoÆc quyÒn tù do th©n thÓ hoÆc thËm chÝ ®Õn tÝnh m¹ng mµ tho¸i th¸c kh«ng thùc hiÖn nghÜa vô nghÒ nghiÖp cña b¶n th©n m×nh. §ã lµ nh÷ng nghÒ nh−: Phßng ch¸y, ch÷a ch¸y, kh¾c phôc thiÖt h¹i do thiªn tai g©y ra vµ nh÷ng nghÒ mang tÝnh chÊt cøu hé ng−êi hoÆc tµi s¶n khi l©m n¹n. Néi dung trªn cña quy ®Þnh vÒ t×nh thÕ cÊp thiÕt trong BLHS NhËt B¶n thÓ hiÖn ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña ho¹t ®éng trong t×nh thÕ cÊp thiÕt: Nã cã thÓ lµ quyÒn cña mäi ng−êi trong x# héi, mÆt kh¸c nã l¹i lµ nghÜa vô ®èi víi mét sè ng−êi cã tr¸ch nhiÖm ®Æc biÖt. Khi quy ®Þnh vÒ t×nh thÕ cÊp thiÕt, BLHS NhËt B¶n kh«ng x¸c ®Þnh tr¸ch nhiÖm h×nh sù ®èi víi tr−êng hîp v−ît qu¸ yªu cÇu cña t×nh thÕ cÊp thiÕt. C¸c quy ®Þnh vÒ phßng vÖ chÝnh ®¸ng vµ t×nh thÕ cÊp thiÕt lµ nh÷ng quy ®Þnh mang tÝnh chÊt cho phÐp trong luËt h×nh sù NhËt B¶n. §iÒu nµy ®−îc kh¼ng ®Þnh t¹i §iÒu 36 BLHS NhËt B¶n vÒ nh÷ng hµnh vi hîp ph¸p nh− sau: “Mét hµnh vi ®−îc thùc hiÖn c¨n cø vµo luËt hoÆc ph¸p lÖnh hoÆc theo ®uæi viÖc kinh doanh hîp ph¸p th× kh«ng bÞ xö ph¹t”. Mét trong nh÷ng lÝ do ®Ó nh÷ng hµnh 44 - t¹p chÝ luËt häc vi kÓ trªn ®−îc coi lµ hîp ph¸p v× nã mang l¹i lîi Ých cho x# héi, chèng l¹i vi ph¹m ph¸p luËt vµ ng¨n chÆn nguy c¬. BLHS Trung Quèc ®−îc §¹i héi ®¹i biÓu nh©n d©n toµn quèc th«ng qua ngµy 01/7/1979 vµ ®−îc bæ sung, söa ®æi ngµy 14/3/1997. Trong PhÇn chung, Ch−¬ng 2, §iÒu 20 cã quy ®Þnh vÒ phßng vÖ chÝnh ®¸ng nh− sau: “Ng−êi thùc hiÖn hµnh vi trong t×nh tr¹ng phßng vÖ chÝnh ®¸ng b¶o vÖ c¸c lîi Ých cña xI héi, b¶o vÖ tÝnh m¹ng vµ c¸c quyÒn lîi kh¸c cña m×nh hoÆc cña ng−êi kh¸c tr¸nh nh÷ng hµnh vi tr¸i ph¸p luËt ®ang x©m ph¹m nh÷ng lîi Ých nãi trªn th× kh«ng ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm h×nh sù. NÕu hµnh vi phßng vÖ chÝnh ®¸ng v−ît qu¸ giíi h¹n cÇn thiÕt, g©y thiÖt h¹i qu¸ lín th× ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm h×nh sù. Nh−ng cã thÓ tïy theo t×nh tiÕt mµ ®−îc h−ëng h×nh ph¹t d−íi møc tèi thiÓu hoÆc ®−îc miÔn h×nh ph¹t”(3). Nh÷ng hµnh vi ®Ó tù vÖ, ®èi phã víi bän téi ph¹m ®ang hµnh hung, giÕt ng−êi, c−íp cña, hiÕp d©m, b¾t cãc hoÆc g©y nguy h¹i cho ng−êi kh¸c, g©y th−¬ng vong kh«ng bÞ coi lµ phßng vÖ qu¸ ®¸ng nªn kh«ng ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm h×nh sù. §iÒu ®Æc biÖt trong quy ®Þnh trªn vÒ phßng vÖ chÝnh ®¸ng lµ nhµ lµm luËt x¸c ®Þnh râ tÝnh chÊt cña hµnh vi tÊn c«ng. Hµnh vi tÊn c«ng kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i lµ hµnh vi ph¹m téi. Nã còng cã thÓ lµ hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt nãi chung ®ang x©m ph¹m ®Õn lîi Ých cña x# héi, tÝnh m¹ng vµ c¸c quyÒn lîi kh¸c cña ng−êi phßng vÖ hoÆc cña ng−êi kh¸c. Qua quy ®Þnh nµy c¸c néi dung ®Ó kh¼ng ®Þnh hµnh vi phßng vÖ lµ hîp ph¸p, cÇn thiÕt vµ cã Ých cho x# héi ®−îc x¸c ®Þnh râ. Khi quy ®Þnh nh÷ng lîi Ých cÇn b¶o vÖ tr−íc sù tÊn c«ng tr¸i ph¸p luËt, lîi Ých x# nhµ n−íc vµ ph¸p luËt n−íc ngoµi héi ®−îc ®Æt ra ®Çu tiªn. Qua ®ã thÓ hiÖn tinh thÇn c¬ b¶n cña nhµ lµm luËt khi quy ®Þnh vÒ phßng vÖ chÝnh ®¸ng. Ngoµi ra, c¸c lîi Ých kh¸c lµ c¸c lîi Ých c¸ nh©n còng ®−îc nh¾c ®Õn nh−ng nã ®−îc ®Æt sau lîi Ých x# héi. §iÒu luËt quy ®Þnh vÒ phßng vÖ chÝnh ®¸ng trong BLHS Trung Quèc kh¼ng ®Þnh râ hµnh vi phßng vÖ chÝnh ®¸ng kh«ng bÞ truy cøu tr¸ch nhiÖm h×nh sù. Tr¸ch nhiÖm h×nh sù chØ ®Æt ra khi hµnh vi phßng vÖ chÝnh ®¸ng v−ît qu¸ giíi h¹n cÇn thiÕt, g©y thiÖt h¹i qu¸ lín. Tr¸ch nhiÖm h×nh sù cña ng−êi cã hµnh vi phßng vÖ chÝnh ®¸ng v−ît qu¸ giíi h¹n cÇn thiÕt ®−îc x¸c ®Þnh c¨n cø vµo c¸c t×nh tiÕt thùc tÕ cña vô ¸n. Trong tr−êng hîp ®Æc biÖt, ng−êi cã hµnh vi phßng vÖ chÝnh ®¸ng v−ît qu¸ giíi h¹n cÇn thiÕt cã thÓ ®−îc h−ëng h×nh ph¹t d−íi møc tèi thiÓu hoÆc ®−îc miÔn h×nh ph¹t. Ngoµi quy ®Þnh vÒ phßng vÖ chÝnh ®¸ng, BLHS Trung Quèc cßn quy ®Þnh vÒ t×nh thÕ cÊp thiÕt t¹i §iÒu 21 nh− sau: “Ng−êi bÊt ®¾c dÜ ph¶i thùc hiÖn hµnh vi trong t×nh thÕ cÊp thiÕt v× muèn tr¸nh nguy c¬ ®ang ®e däa c¸c lîi Ých xI héi, tÝnh m¹ng vµ c¸c lîi Ých kh¸c cña m×nh hoÆc cña ng−êi kh¸c th× kh«ng ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm h×nh sù. NÕu v−ît qu¸ yªu cÇu cña t×nh thÕ cÊp thiÕt, g©y thiÖt h¹i qu¸ lín th× ng−êi cã hµnh vi ®ã ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm h×nh sù. Nh−ng cã thÓ tïy theo t×nh tiÕt mµ ®−îc h−ëng h×nh ph¹t d−íi møc tèi thiÓu hoÆc ®−îc miÔn h×nh ph¹t. Quy ®Þnh cña kho¶n 1 ®iÒu luËt nµy kh«ng ®−îc ¸p dông ®èi víi ng−êi thùc hiÖn nh÷ng tr¸ch nhiÖm c«ng vô ®Æc biÖt” (4) . Quy ®Þnh trªn ®©y cña BLHS Trung Quèc ®# x¸c ®Þnh ®−îc nh÷ng ®iÒu kiÖn c¬ b¶n cña t×nh thÕ cÊp thiÕt. §©y lµ hoµn c¶nh cã tÝnh chÊt bÊt ®¾c dÜ ph¶i g©y thiÖt h¹i cho c¸c lîi Ých ®−îc ph¸p luËt b¶o vÖ. §ã lµ lîi Ých x# héi, lîi Ých cña b¶n th©n ng−êi ho¹t ®éng trong t×nh thÕ cÊp thiÕt hoÆc lîi Ých cña ng−êi kh¸c. BÊt ®¾c dÜ cßn cã nghÜa lµ viÖc g©y thiÖt h¹i trong t×nh thÕ cÊp thiÕt lµ biÖn ph¸p cuèi cïng cã thÓ ng¨n ngõa ®−îc nguån nguy hiÓm ®èi víi c¸c lîi Ých cña x# héi hoÆc cña c«ng d©n. VÒ tr¸ch nhiÖm h×nh sù, ®iÒu luËt quy ®Þnh viÖc g©y thiÖt h¹i trong ph¹m vi cÇn thiÕt th× kh«ng ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm h×nh sù. Nã còng gi¸n tiÕp x¸c ®Þnh hµnh vi g©y thiÖt h¹i nµy kh«ng ph¶i lµ téi ph¹m mµ lµ cÇn thiÕt, hîp ph¸p vµ cã Ých cho x# héi. Tr¸i l¹i, nÕu viÖc g©y thiÖt h¹i trong t×nh thÕ cÊp thiÕt mµ v−ît qu¸ yªu cÇu cÇn thiÕt vµ qu¸ lín th× ng−êi g©y thiÖt h¹i ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm h×nh sù. Tuy nhiªn, dùa vµo c¸c t×nh tiÕt cô thÓ cña hoµn c¶nh mµ t×nh thÕ cÊp thiÕt x¶y ra, h×nh ph¹t ®èi víi hä cã thÓ ®−îc x¸c ®Þnh d−íi møc tèi thiÓu hoÆc ®−îc miÔn hoµn toµn. Còng nh− BLHS NhËt B¶n, BLHS Trung Quèc quy ®Þnh ®iÒu luËt t×nh thÕ cÊp thiÕt kh«ng ®−îc ¸p dông ®èi víi ng−êi thùc hiÖn tr¸ch nhiÖm c«ng vô ®Æc biÖt. §èi víi nh÷ng ng−êi nµy kh«ng thÓ dùa vµo sù nguy hiÓm ®èi víi tÝnh m¹ng, søc kháe hoÆc thËm chÝ ®èi víi tµi s¶n mµ kh«ng thùc hiÖn nghÜa vô xuÊt ph¸t tõ nhiÖm vô ®Æc biÖt cña m×nh./. (1),(2).Xem: Bé luËt h×nh sù NhËt B¶n, Tµi liÖu tham kh¶o cña Ban dù th¶o Bé luËt h×nh sù. Bé t− ph¸p, H.1994, tr.15. (3),(4).Xem: Bé luËt h×nh sù CHND Trung Hoa, Tµi liÖu tham kh¶o cña Ban dù th¶o Bé luËt h×nh sù Bé t− ph¸p, H.1998, tr.3, 4. t¹p chÝ luËt häc - 45