Nội dung

nghiªn cøu - trao ®æi TS. Tr−¬ng Quang Vinh * T éi ph¹m lµ chÕ ®Þnh quan träng vµ chñ yÕu cña luËt h×nh sù. Néi dung cña kh¸i niÖm téi ph¹m ®$ “thÓ hiÖn mét c¸ch râ nÐt b¶n chÊt giai cÊp, c¸c ®Æc ®iÓm chÝnh trÞ x héi còng nh− nh÷ng ®Æc ®iÓm ph¸p lÝ cña luËt h×nh sù”.(1) §ång thêi nã cßn “®−îc xem nh− lµ ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt cã tÝnh nguyªn t¾c ®Ó giíi h¹n gi÷a téi ph¹m vµ kh«ng ph¶i lµ téi ph¹m, gi÷a tr¸ch nhiÖm h×nh sù vµ nh÷ng tr¸ch nhiÖm ph¸p lÝ kh¸c...”.(2) Kho¶n 1 §iÒu 8 BLHS 1999 quy ®Þnh: “Téi ph¹m lµ hµnh vi nguy hiÓm cho x héi ®−îc quy ®Þnh trong BLHS, do ng−êi cã n¨ng lùc TNHS thùc hiÖn mét c¸ch cè ý hoÆc v« ý, x©m ph¹m ®éc lËp, chñ quyÒn, thèng nhÊt toµn vÑn lnh thæ cña tæ quèc, x©m ph¹m chÕ ®é chÝnh trÞ, chÕ ®é kinh tÕ, nÒn v¨n ho¸, quèc phßng, an ninh, trËt tù an toµn x héi, quyÒn, lîi Ých hîp ph¸p cña tæ chøc, x©m ph¹m tÝnh m¹ng, søc khoÎ, danh dù, nh©n phÈm, tù do, tµi s¶n, c¸c quyÒn, lîi Ých hîp ph¸p kh¸c cña c«ng d©n, x©m ph¹m nh÷ng lÜnh vùc kh¸c cña trËt tù ph¸p luËt XHCN”. Cã thÓ coi quy ®Þnh vÒ téi ph¹m nªu trªn lµ quy ®Þnh “cã tÝnh khoa häc thÓ hiÖn tËp trung nhÊt quan ®iÓm cña Nhµ n−íc ta vÒ téi ph¹m”.(3) Tõ quy ®Þnh mang tÝnh ®Þnh h−íng nµy cã thÓ rót ra kh¸i niÖm téi ph¹m T¹p chÝ luËt häc sè 3/2003 mét c¸ch kh¸i qu¸t nh− sau: Téi ph¹m lµ hµnh vi nguy hiÓm cho x$ héi, cã lçi, tr¸i ph¸p luËt h×nh sù vµ ph¶i chÞu h×nh ph¹t.(4) Nh×n mét c¸ch tæng quan chóng ta cã thÓ thÊy néi dung kh¸i niÖm cña téi ph¹m trong luËt h×nh sù d−êng nh− ®$ ®−îc quy ®Þnh ®Çy ®ñ, khoa häc vµ viÖc nhËn thøc néi dung nµy cña kh¸i niÖm ®$ cã sù thèng nhÊt. Tuy nhiªn, nÕu nghiªn cøu vµ ph©n tÝch mét c¸ch s©u s¾c nh÷ng ®Æc ®iÓm cô thÓ thuéc néi dung cña kh¸i niÖm téi ph¹m còng nh− xem xÐt mèi liªn hÖ gi÷a chóng th× thÊy r»ng cßn mét sè ®iÒu cÇn ph¶i bµn. 1. Bªn c¹nh nh÷ng ®Æc ®iÓm truyÒn thèng ®−îc ghi nhËn gièng nh− trong kh¸i niÖm téi ph¹m cña BLHS cña nhiÒu n−íc trªn thÕ giíi lµ: TÝnh nguy hiÓm cho x$ héi, tÝnh cã lçi, tÝnh tr¸i ph¸p luËt h×nh sù th× trong kh¸i niÖm téi ph¹m cña BLHS ViÖt Nam n¨m 1999 c¸c nhµ lµm luËt cßn quy ®Þnh thªm tÝnh cã n¨ng lùc TNHS cña chñ thÓ nh− lµ ®Æc ®iÓm cña téi ph¹m. Cã thÓ nãi ®©y lµ ®Æc ®iÓm ch−a tõng ®−îc quy ®Þnh trong luËt h×nh sù cña nhiÒu n−íc. MÆc dï tÝnh cã n¨ng lùc TNHS cña chñ thÓ ®$ ®−îc quy ®Þnh trong §iÒu 8 BLHS 1999 nh−ng kh¸i niÖm n¨ng lùc TNHS lµ g×, ®−îc t¹o nªn bëi nh÷ng yÕu tè nµo th× hiÖn * Gi¶ng viªn chÝnh Khoa t− ph¸p Tr−êng ®¹i häc luËt Hµ Néi 67 nghiªn cøu - trao ®æi t¹i vÉn ch−a ®−îc quy ®Þnh chÝnh thøc trong BLHS. TÊt nhiªn chóng ta cã thÓ rót ra ®−îc kh¸i niÖm n¨ng lùc TNHS th«ng qua quy ®Þnh t¹i §iÒu 13 BLHS vÒ t×nh tr¹ng kh«ng cã n¨ng lùc TNHS. Theo quy ®Þnh nµy ng−êi ®−îc coi lµ cã n¨ng lùc TNHS lµ ng−êi kh«ng ë trong t×nh tr¹ng kh«ng cã n¨ng lùc TNHS. Nh− vËy, cã thÓ hiÓu “ng−êi cã n¨ng lùc TNHS lµ ng−êi khi thùc hiÖn hµnh vi nguy hiÓm cho x héi cã kh¶ n¨ng nhËn thøc ®−îc tÝnh nguy hiÓm cho x héi cña hµnh vi cña m×nh vµ cã kh¶ n¨ng ®iÒu khiÓn ®−îc hµnh vi Êy”.(5) N¨ng lùc TNHS lµ mét trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Ó ng−êi thùc hiÖn hµnh vi nguy hiÓm cho x$ héi trë thµnh chñ thÓ cña téi ph¹m. Song viÖc x¸c ®Þnh tÝnh cã n¨ng lùc TNHS cña chñ thÓ cã ph¶i lµ ®Æc ®iÓm cña téi ph¹m kh«ng, cã cÇn thiÕt ph¶i ®−îc quy ®Þnh trong kh¸i niÖm téi ph¹m kh«ng lµ vÊn ®Ò lÝ luËn cã tÝnh khoa häc cÇn ph¶i ®−îc nghiªn cøu. Tr−íc hÕt, vÒ h×nh thøc th× kh¸i niÖm ph¶i ®−îc diÔn ®¹t ng¾n gän, sóc tÝch nh−ng vÉn thÓ hiÖn ®−îc nh÷ng néi dung mang tÝnh b¶n chÊt cña kh¸i niÖm. Theo Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt, "kh¸i niÖm" ®−îc hiÓu lµ "ý nghÜ ph¶n ¸nh ë d¹ng kh¸i qu¸t c¸c sù vËt vµ hiÖn t−îng cña hiÖn thùc vµ nh÷ng mèi liªn hÖ gi÷a chóng".(6) Do ®ã, viÖc lùa chän nh÷ng ®Æc ®iÓm nµo ®Ó ®−a vµo néi dung cña kh¸i niÖm téi ph¹m ph¶i ®¸p øng ®ßi hái trªn. VËy cã cÇn quy ®Þnh tÝnh cã n¨ng lùc TNHS cña chñ thÓ vµo trong kh¸i niÖm téi ph¹m kh«ng? CÇn ph¶i kh¼ng ®Þnh, n¨ng lùc TNHS lµ ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó cã thÓ x¸c ®Þnh mét ng−êi lµ cã lçi khi hä thùc hiÖn hµnh vi 68 nguy hiÓm cho x$ héi bÞ luËt h×nh sù cÊm hoÆc kh«ng thùc hiÖn mét viÖc mµ luËt h×nh sù quy ®Þnh ph¶i lµm. Nh− vËy, n¨ng lùc TNHS cã mèi quan hÖ chÆt chÏ víi lçi mµ tÝnh cã lçi lµ ®Æc ®iÓm cña téi ph¹m ®$ ®−îc quy ®Þnh trong kho¶n 1 §iÒu 8 BLHS 1999. Theo ®ã, lçi ®−îc hiÓu lµ: “Th¸i ®é t©m lÝ cña con ng−êi ®èi víi hµnh vi nguy hiÓm cho x héi cña m×nh vµ ®èi víi hËu qu¶ do hµnh vi ®ã g©y ra ®−îc biÓu hiÖn d−íi h×nh thøc cè ý hoÆc v« ý”.(7) Th¸i ®é t©m lÝ cña con ng−êi bao gåm hai yÕu tè lÝ trÝ vµ ý chÝ - lµ nh÷ng yÕu tè cÇn thiÕt ®Ó hîp thµnh lçi. Trong ®ã, lÝ trÝ ph¶n ¸nh kh¶ nhËn thøc thùc t¹i kh¸ch quan cña con ng−êi cßn ý chÝ ph¶n ¸nh kh¶ n¨ng ®iÒu khiÓn hµnh vi trªn c¬ së cña sù nhËn thøc ®ã. §©y lµ “nh÷ng yÕu tè t©m lÝ cÇn thiÕt cña mäi hµnh ®éng cã ý thøc cña con ng−êi”.(8) Néi dung cña nh÷ng yÕu tè nµy còng chÝnh lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn b¾t buéc ®Ó t¹o thµnh n¨ng lùc TNHS. Do ®ã, khi mét ng−êi ®−îc coi lµ cã lçi ®èi víi hµnh vi nguy hiÓm cho x$ héi cña m×nh còng nh− ®èi víi hËu qu¶ do hµnh vi ®ã g©y ra th× ®−¬ng nhiªn hä ph¶i lµ ng−êi cã n¨ng lùc TNHS. V× vËy, khi tÝnh cã lçi ®$ ®−îc quy ®Þnh trong kho¶n 1 §iÒu 8 BLHS 1999 lµ ®Æc ®iÓm cña téi ph¹m råi th× nhµ lµm luËt kh«ng cÇn ph¶i quy ®Þnh tÝnh cã n¨ng lùc TNHS cña chñ thÓ vµo trong kh¸i niÖm nµy n÷a. Quy ®Þnh nh− vËy sÏ lµm cho néi dung kh¸i niÖm cña téi ph¹m trë nªn r−êm rµ vµ tÝnh khoa häc cña nã kh«ng cao. 2. Cã ý kiÕn cho r»ng t¹i sao kh¸i niÖm vÒ téi ph¹m cã ®Ò cËp tÝnh chÞu h×nh ph¹t lµ ®Æc ®iÓm cña téi ph¹m nh−ng trong kho¶n 1 §iÒu 8 BLHS 1999 l¹i kh«ng quy ®Þnh? VÒ T¹p chÝ luËt häc sè 3/2003 nghiªn cøu - trao ®æi vÊn ®Ò nµy hiÖn cßn nhiÒu ý kiÕn kh¸c nhau. Cã ý kiÕn cho r»ng téi ph¹m lµ hµnh vi cã tÝnh nguy hiÓm cao, g©y ra hoÆc ®e däa g©y ra nh÷ng thiÖt h¹i ®¸ng kÓ cho c¸c quan hÖ x$ héi ®−îc luËt h×nh sù b¶o vÖ, v× vËy, cïng víi viÖc quy ®Þnh hµnh vi nµo ®ã lµ téi ph¹m trong BLHS th× Nhµ n−íc còng quy ®Þnh lo¹i vµ møc h×nh ph¹t cô thÓ kÌm theo ®Ó ¸p dông víi tr−êng hîp ph¹m téi nµy - biÖn ph¸p cã tÝnh c−ìng chÕ nghiªm kh¾c nhÊt trong hÖ thèng c¸c biÖn ph¸p c−ìng chÕ cña Nhµ n−íc. Tõ lËp luËn trªn cã thÓ kh¼ng ®Þnh téi ph¹m lu«n ®i liÒn víi h×nh ph¹t. Do ®ã, nÕu kh«ng coi tÝnh chÞu h×nh ph¹t lµ mét ®Æc ®iÓm cña téi ph¹m th× v« h×nh trung chóng ta ®$ lµm mê ®i "b¶n chÊt cña téi ph¹m lµ nguy hiÓm cho x héi lµ lo¹i vi ph¹m ph¸p luËt nghiªm träng nhÊt".(9) Mét sè nhµ luËt häc kh¸c l¹i cho r»ng tÝnh chÞu h×nh ph¹t tuy lµ ®Æc ®iÓm cña téi ph¹m, lµ hËu qu¶ tÊt yÕu mµ ng−êi ph¹m téi ph¶i g¸nh chÞu tr−íc Nhµ n−íc song còng cÇn nhÊn m¹nh, h×nh ph¹t chØ ®i liÒn víi téi ph¹m chø b¶n th©n tÝnh chÞu h×nh ph¹t kh«ng ph¶i lµ thuéc tÝnh bªn trong cña téi ph¹m, mét "hµnh vi bÞ coi lµ téi ph¹m v× vÒ néi dung, nã cã tÝnh nguy hiÓm cho x héi vµ vÒ h×nh thøc, cã tÝnh tr¸i ph¸p luËt h×nh sù chø kh«ng ph¶i v× nã cã tÝnh chÞu h×nh ph¹t".(10) §©y chÝnh lµ lÝ do gi¶i thÝch v× sao t¹i kho¶n 1 §iÒu 8 BLHS 1999 nhµ lµm luËt kh«ng quy ®Þnh tÝnh chÞu h×nh ph¹t lµ mét ®Æc ®iÓm trong kh¸i niÖm téi ph¹m. Chóng t«i ñng hé quan ®iÓm nµy 3. ViÖc x©y dùng vµ quy ®Þnh c¸c ®iÒu luËt trong BLHS ph¶i “ng¾n gän, ®¬n gi¶n, dÔ hiÓu ®èi víi mäi c«ng d©n vµ thuËn lîi T¹p chÝ luËt häc sè 3/2003 cho viÖc ¸p dông”.(11) §©y lµ ®Þnh h−íng cho ho¹t ®éng lËp ph¸p nãi chung vµ lËp ph¸p h×nh sù nãi riªng. Do ®ã, trong mét sè tr−êng hîp “nhµ lµm luËt cã thÓ lîi dông tÝnh cã liªn quan”(12) cña néi dung cô thÓ nµo ®ã ®$ ®−îc quy ®Þnh trong BLHS ®Ó “bá qua” vµ kh«ng cÇn ph¶i quy ®Þnh l¹i mét lÇn n÷a mµ néi dung cña ®iÒu luËt vÉn ®Çy ®ñ, chÝnh x¸c vµ khoa häc. Víi tinh thÇn nµy, chóng t«i cho r»ng khi §iÒu 1 BLHS 1999 ®$ quy ®Þnh nh÷ng quan hÖ x$ héi víi t− c¸ch lµ kh¸ch thÓ b¶o vÖ luËt h×nh sù nh−: ChÕ ®é XHCN, quyÒn lµm chñ cña nh©n d©n, b¶o vÖ quyÒn b×nh ®¼ng gi÷a ®ång bµo c¸c d©n téc, b¶o vÖ lîi Ých cña Nhµ n−íc, quyÒn, lîi Ých hîp ph¸p cña c«ng d©n, tæ chøc, b¶o vÖ trËt tù ph¸p luËt XHCN... th× trong ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm téi ph¹m t¹i §iÒu 8 kh«ng cÇn nh¾c l¹i quy ®Þnh nµy n÷a. Theo ®ã mäi hµnh vi g©y thiÖt h¹i hoÆc ®e däa g©y thiÖt h¹i ë møc ®é ®¸ng kÓ cho nh÷ng quan hÖ x$ héi cÇn ®−îc b¶o vÖ nµy ®Òu bÞ coi lµ téi ph¹m. V× vËy, viÖc nhµ lµm luËt quy ®Þnh l¹i nh÷ng quan hÖ x$ héi nãi trªn trong kh¸i niÖm téi ph¹m t¹i kho¶n 1 §iÒu 8 BLHS 1999 víi t− c¸ch lµ kh¸ch thÓ chung cña téi ph¹m lµ viÖc lµm kh«ng cÇn thiÕt. 4. ViÖc ph©n lo¹i téi ph¹m thµnh bèn lo¹i lµ téi ph¹m Ýt nghiªm träng, téi ph¹m nghiªm träng, téi ph¹m rÊt nghiªm träng vµ téi ph¹m ®Æc biÖt nghiªm träng cã ý nghÜa lín c¶ vÒ lÝ luËn vµ thùc tiÔn ¸p dông. Cô thÓ, viÖc ph©n lo¹i téi ph¹m theo c¸ch nµy ®$ gióp c¸c nhµ lµm luËt cã thÓ thùc hiÖn ®−îc nguyªn t¾c ph©n ho¸ TNHS ngay trong luËt vµ ®©y còng chÝnh lµ ®iÒu kiÖn ®Ó cã thÓ 69 nghiªn cøu - trao ®æi c¸ thÓ ho¸ TNHS trong thùc tiÔn ¸p dông. Tuy nhiªn, viÖc nhµ lµm luËt xÕp néi dung nµy trong kh¸i niÖm téi ph¹m ®$ thùc sù hîp lÝ ch−a, theo chóng t«i ®©y còng lµ vÊn ®Ò lÝ luËn cã tÝnh khoa häc cÇn cã sù nghiªn cøu thªm. Bëi lÏ: Thø nhÊt, nh− chóng t«i ®$ ph©n tÝch ë trªn, h×nh thøc cña kh¸i niÖm nãi chung ph¶i ng¾n gän, sóc tÝch vµ cã tÝnh kh¸i qu¸t cao. Do ®ã, viÖc ®−a néi dung cña sù ph©n lo¹i téi ph¹m vµo kh¸i niÖm téi ph¹m ®$ lµm cho h×nh thøc kh¸i niÖm cña téi ph¹m mÊt ®i tÝnh khoa häc. Thø hai, vÒ nguyªn t¾c, kh¸i niÖm téi ph¹m chØ bao gåm nh÷ng ®Æc ®iÓm chung, ®Æc tr−ng, ®iÓn h×nh cña bÊt k× lo¹i téi ph¹m nµo mµ “néi dung cña kh¸i niÖm téi ph¹m lµ ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt cã tÝnh nguyªn t¾c ®Ó giíi h¹n gi÷a téi ph¹m vµ kh«ng ph¶i lµ téi ph¹m, gi÷a TNHS vµ nh÷ng tr¸ch nhiÖm ph¸p lÝ kh¸c”.(13) Trong khi ®ã, téi Ýt nghiªm träng, téi nghiªm träng, téi rÊt nghiªm träng vµ téi ®Æc biÖt nghiªm träng chØ lµ nh÷ng lo¹i tr−êng hîp cô thÓ cña téi ph¹m nãi chung. V× vËy, viÖc quy ®Þnh néi dung nµy vµo kh¸i niÖm téi ph¹m lµ kh«ng hîp lÝ, do ®ã nã ®$ ph¸ vì nguyªn t¾c trªn. Tõ sù ph©n tÝch trªn, chóng t«i xin ®−a ra mét sè kiÕn nghÞ sau: Thø nhÊt, cÇn c¬ cÊu vµ x©y dùng l¹i kh¸i niÖm téi ph¹m theo h−íng gi÷ l¹i kho¶n 1, kho¶n 4 cña §iÒu 8 BLHS 1999 nh−ng kho¶n 1 cña ®iÒu nµy nªn söa ®æi. Cô thÓ lµ: §iÒu 8. Kh¸i niÖm téi ph¹m 1. Téi ph¹m lµ hµnh vi nguy hiÓm cho x$ héi ®−îc thùc hiÖn cã lçi, bÞ Bé luËt nµy quy ®Þnh vµ ph¶i chÞu h×nh ph¹t. 70 2. Nh÷ng hµnh vi tuy cã dÊu hiÖu cña téi ph¹m nh−ng tÝnh chÊt nguy hiÓm cho x$ héi kh«ng ®¸ng kÓ th× kh«ng ph¶i lµ téi ph¹m vµ ®−îc xö lÝ b»ng c¸c biÖn ph¸p kh¸c. Thø hai, t¸ch kho¶n 2, kho¶n 3 §iÒu 8 BLHS n¨m 1999 ®Ó quy ®Þnh thµnh ®iÒu luËt ®éc lËp. Cô thÓ lµ: §iÒu 8a. Ph©n lo¹i téi ph¹m... Thø ba, tõ tr−íc tíi nay, tuy n¨ng lùc tr¸ch nhiÖm h×nh sù ®−îc hiÓu mét c¸ch gi¸n tiÕp th«ng qua §iÒu 13 BLHS n¨m 1999 (t×nh tr¹ng kh«ng cã n¨ng lùc tr¸ch nhiÖm h×nh sù) nh−ng v× ®©y lµ mét trong nh÷ng ®iÒu kiÖn hÕt søc quan träng cho viÖc x¸c ®Þnh chñ thÓ cña téi ph¹m. V× vËy, chóng t«i cho r»ng néi dung nµy cÇn ®−îc quy ®Þnh mét c¸ch chÝnh thøc trong BLHS nh»m t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc ¸p dông c¸c quy ®Þnh kh¸c cña BLHS trong thùc tiÔn xÐt xö. Cô thÓ lµ: §iÒu 13a. N¨ng lùc tr¸ch nhiÖm h×nh sù Ng−êi thùc hiÖn hµnh vi nguy hiÓm cho x$ héi cã kh¶ n¨ng nhËn thøc ®−îc tÝnh nguy hiÓm cho x$ héi cña hµnh vi cña m×nh vµ cã kh¶ n¨ng ®iÒu khiÓn hµnh vi Êy./. (1).Xem: GS.TSKH. §µo TrÝ óc (Chñ biªn), “Téi ph¹m häc, luËt h×nh sù vµ tè tông h×nh sù ViÖt Nam”, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi 1994, tr. 157. (2), (10), (11).Xem: PGS.TS. NguyÔn Ngäc Hoµ, “Téi ph¹m trong luËt h×nh sù ViÖt Nam”, Nxb. C«ng an nh©n d©n, Hµ Néi 1991, tr. 9, 34. (3), (4), (5), (7), (8), (12) (13).Xem: PGS.TS. NguyÔn Ngäc Hoµ (Chñ biªn), “Gi¸o tr×nh luËt h×nh sù ViÖt Nam”, Nxb. C«ng an nh©n d©n, Hµ Néi 2000, tr.33, 90, 101, 41. (6).Xem: Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt, Nxb. §µ N½ng - Trung t©m tõ ®iÓn häc 1997, tr. 472. (9).Xem: “LuËt h×nh sù ViÖt Nam, nh÷ng vÊn ®Ò lÝ luËn vµ thùc tiÔn”, Nxb. C«ng an nh©n d©n, Hµ Néi 1997, tr. 11. T¹p chÝ luËt häc sè 3/2003