Nội dung

Bé Tµi nguyªn vµ m«i tr−êng côc b¶o vÖ m«i tr−êng an toµn sinh häc: ®¸nh gi¸ vµ qu¶n lý rñi ro c¸c sinh vËt biÕn ®æi gen Hµ néi, th¸ng 10 n¨m 2004 1 Chñ biªn Ts. TrÇn Hång Hµ Nhãm biªn so¹n 1. 2. 3. 4. 5. ThS. Lª Thanh B×nh PGS. TS. Lª TrÇn B×nh PGS. TS. N«ng V¨n H¶i TS. Lª ThÞ Thu HiÒn ThS. Hoµng Thanh Nhµn 2 Môc lôc B¶ng viÕt t¾t ........................................................................................................... 4 Lêi giíi thiÖu ........................................................................................................... 5 Më ®Çu.......................................................................................................................... 6 1. sinh vËt biÕn ®æi gen vµ an toµn sinh häc .......................................... 7 2. ®¸nh gi¸ rñi ro.................................................................................................. 10 3. qu¶n lý rñi ro ................................................................................................... 19 4. Qu¶n lý an toµn sinh häc vµ vÊn ®Ò ®¸nh gi¸, qu¶n lý rñi ro ë mét sè quèc gia tiªu biÓu ............................................................ 22 5. Nç lùc t¹o sù thèng nhÊt gi÷a c¸c quèc gia trong qu¶n lý an toµn sinh häc, ®¸nh gi¸ vµ qu¶n lý rñi ro còng nh− trao ®æi th«ng tin vÒ an toµn sinh häc ................................................ 26 6. Mét sè c¸ch tiÕp cËn nh»m thèng nhÊt qu¶n lý An toµn sinh häc vµ trao ®æi th«ng tin An toµn sinh häc ............................ 31 7. Qu¶n lý an toµn sinh häc vµ trao ®æi th«ng tin ë ViÖt Nam............................................................................................................................... 34 Tµi liÖu tham kh¶o chÝnh............................................................................... 35 3 B¶ng viÕt t¾t APEC Asia Pacific Economic Cooperation APHIS Animal and Plant Health Inspection Service ASEAN The Association of Southeast Asian Nations ATSH BINAS CBD CNSH Codex Biosafety The Biosafety Information Network and Advisory Service Convention on Biodiversity Biotechnology Codex Alimentarius EC European Commission EHC Environmental Health Criteria Programme EPA EU FAO Environmental Protection Agency European Union Food and Agriculture Organization GATT General Agreement on Tariffs and Trade GM GMAC GMC GMF GMO IPPC Genetically Mofidied Genetically Modified Advisory Committee Genetically Modified Crop Genetically Modified Food Genetically Modified Organism The International Plant Protection Convention International Service for the Acquisition of Agri-biotech Applications Living Modified Organism National Biosafety Framework Organization for Economic Cooperation and Development United Nations Environment Program ISAAA LMO NBF OECD UNEP UNIDO USDA WHO United Nations Industrial Development Organization United States Department of Agriculture World Health Organization Tæ chøc Hîp t¸c Kinh tÕ ch©u ¸ Th¸i B×nh D−¬ng C¬ quan KiÓm dÞch §éng Thùc vËt thuéc Bé N«ng nghiÖp Hoa Kú HiÖp héi c¸c quèc gia §«ng Nam ¸ An toµn sinh häc C¬ quan T− vÊn vµ Cung cÊp M¹ng Th«ng tin ATSH C«ng −íc §a d¹ng sinh häc C«ng nghÖ sinh häc ñy ban An toµn VÖ sinh Thùc phÈm Quèc tÕ = ñy ban Codex ñy ban ch©u ¢u Ch−¬ng tr×nh Tiªu chuÈn Søc khoÎ M«i tr−êng Côc B¶o vÖ m«i tr−êng cña Hoa Kú Liªn minh ch©u ¢u Tæ chøc N«ng l−¬ng cña Liªn hîp quèc HiÖp ®Þnh chung vÒ ThuÕ quan vµ Th−¬ng m¹i BiÕn ®æi gen Héi ®ång t− vÊn GMO cña Australia C©y trång biÕn ®æi gen Thùc phÈm biÕn ®æi gen Sinh vËt biÕn ®æi gen C«ng −íc Quèc tÕ vÒ B¶o vÖ Thùc vËt Tæ chøc DÞch vô Quèc tÕ vÒ Thu thËp c¸c øng dông CNSH N«ng nghiÖp Sinh vËt sèng biÕn ®æi gen Khung Quèc gia vÒ An toµn sinh häc Tæ chøc Hîp t¸c vµ Ph¸t triÓn Kinh tÕ cña Liªn hîp quèc Ch−¬ng tr×nh M«i tr−êng Liªn hîp quèc Tæ chøc Ph¸t triÓn C«ng nghiÖp Liªn hîp quèc Bé N«ng nghiÖp Hoa Kú Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi 4 Lêi giíi thiÖu Trong h¬n hai thËp kû qua, c«ng nghÖ sinh häc ®X cã nh÷ng b−íc ph¸t triÓn v−ît bËc gãp phÇn mang l¹i lîi Ých to lín cho loµi ng−êi. C«ng nghÖ sinh häc hiÖn ®¹i cho phÐp con ng−êi chuyÓn gen tõ loµi nµy sang loµi kh¸c, thay ®æi di truyÒn ®Ó t¹o ra nh÷ng gièng míi mang nh÷ng ®Æc ®iÓm mµ nhµ t¹o gièng mong muèn. Sinh vËt biÕn ®æi gen vµ s¶n phÈm cña chóng víi nh÷ng ®Æc tÝnh −u viÖt ®X tõng b−íc kh¼ng ®Þnh vÞ trÝ cña m×nh trong c¸c lÜnh vùc n«ng nghiÖp, c«ng nghiÖp thùc phÈm vµ y tÕ. Tuy nhiªn, bªn c¹nh ®ã sinh vËt biÕn ®æi gen vµ s¶n phÈm cña chóng còng cã thÓ g©y ¶nh h−ëng bÊt lîi ®Õn søc khoÎ con ng−êi, m«i tr−êng vµ ®a d¹ng sinh häc. ChÝnh v× vËy, ngµy 29/01/2000 NghÞ ®Þnh th− Cartagena vÒ An toµn sinh häc ®X ®−îc hoµn thiÖn vµ th«ng qua t¹i Montreal trong cuéc häp cña c¸c bªn tham gia C«ng −íc §a d¹ng sinh häc. §©y lµ mét v¨n b¶n ph¸p lý ®Çu tiªn cña céng ®ång quèc tÕ nh»m t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó ®¹t tèi ®a c¸c lîi Ých do c«ng nghÖ sinh häc mang l¹i, ®ång thêi gi¶m thiÓu nguy c¬ tiÒm tµng tíi m«i tr−êng vµ søc khoÎ con ng−êi. ë ViÖt Nam, trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ - xX héi, §¶ng vµ Nhµ n−íc ta rÊt chó träng tíi c¸c chÝnh s¸ch t¹o ®iÒu kiÖn cho sù ph¸t triÓn cña khoa häc c«ng nghÖ, ®Æc biÖt lµ c«ng nghÖ sinh häc. NghÞ quyÕt cña ChÝnh phñ sè 18/CP ngµy 11 th¸ng 3 n¨m 1994 vÒ ChiÕn l−îc ph¸t triÓn c«ng nghÖ sinh häc ë ViÖt Nam ®Õn 2010 chØ râ: “C«ng nghÖ sinh häc ®−îc x¸c ®Þnh lµ mét trong nh÷ng ch−¬ng tr×nh träng ®iÓm quèc gia trong ph¸t triÓn kinh tÕ- xX héi”. Song song víi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn c«ng nghÖ sinh häc, Nhµ n−íc ta còng ®X nhËn thøc râ tÇm quan träng cña viÖc qu¶n lý an toµn sinh häc. Ngµy 19 th¸ng 1 n¨m 2004, ViÖt Nam ®X chÝnh thøc gia nhËp NghÞ ®Þnh th− Cartagena vÒ An toµn sinh häc. Cïng víi viÖc phª chuÈn nµy, rÊt nhiÒu hµnh ®éng kh¸c ®X ®−îc triÓn khai nh»m thóc ®Èy c«ng t¸c qu¶n lý an toµn sinh häc ë n−íc ta. Trong khu«n khæ dù ¸n "X©y dùng Khung Quèc gia vÒ An toµn sinh häc " do UNEP tµi trî, cuèn s¸ch "An toµn sinh häc: ®¸nh gi¸ vµ qu¶n lý rñi ro c¸c sinh vËt biÕn ®æi gen" ®−îc biªn so¹n nh»m giíi thiÖu nh÷ng th«ng tin c¬ b¶n vÒ an toµn sinh häc, ®¸nh gi¸ vµ qu¶n lý rñi ro GMO vµ s¶n phÈm cña chóng còng nh− t×m hiÓu mét sè néi dung liªn quan ®Õn ®¸nh gi¸ an toµn sinh häc vµ trao ®æi th«ng tin an toµn sinh häc ë mét sè quèc gia trªn thÕ giíi vµ trong khu vùc ch©u ¸. Xin tr©n träng giíi thiÖu tíi b¹n ®äc cuèn s¸ch nµy. Ts. TrÇn Hång Hµ Côc tr−ëng Côc B¶o vÖ M«i tr−êng 5 Më ®Çu Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, c«ng nghÖ sinh häc (CNSH) ®X ph¸t triÓn mét c¸ch m¹nh mÏ vµ møc ®é sö dông ngµnh khoa häc tiªn tiÕn nµy còng ®X t¨ng nhanh chãng. CNSH ®X vµ ®ang ®−îc øng dông réng rXi vµo thùc tÕ ®êi sèng vµ t¹o ra nh÷ng ¶nh h−ëng s©u s¾c ë quy m« toµn cÇu. Nh÷ng thµnh tùu mang tÝnh quyÕt ®Þnh cña CNSH ®X më ra giai ®o¹n ph¸t triÓn m¹nh mÏ ®Æc biÖt cho c¸c nghiªn cøu, øng dông vµ th−¬ng m¹i sinh vËt biÕn ®æi gen (Genetically Modified Organisms – GMO). Song song víi sù ph¸t triÓn cña GMO, nh÷ng ¶nh h−ëng bÊt lîi cã thÓ x¶y ra ®èi víi hÖ sinh th¸i còng nh− søc khoÎ con ng−êi khi sö dông hoÆc gi¶i phãng GMO ra m«i tr−êng tù nhiªn lµ mèi quan t©m cña nhiÒu quèc gia trªn thÕ giíi. §Ó tr¸nh nh÷ng t¸c ®éng bÊt lîi nµy, hµng lo¹t nghiªn cøu ®X ®−îc triÓn khai nh»m ®¸nh gi¸ vµ qu¶n lý rñi ro GMO. §Õn nay, rÊt nhiÒu s¶n phÈm GMO qua c¸c quy tr×nh gi¸m s¸t nghiªm ngÆt ®X ®−îc cÊp phÐp s¶n xuÊt ®¹i trµ phôc vô môc ®Ých th−¬ng m¹i trªn thÕ giíi. Nh»m ®¸nh gi¸ GMO hoÆc s¶n phÈm cña chóng cã ®−îc cÊp phÐp nghiªn cøu thö nghiÖm hoÆc sö dông hay kh«ng cÇn dùa trªn c¸c kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh kiÓm ®Þnh khoa häc c¸c t¸c h¹i tiÒm tµng cña GMO ®èi víi søc khoÎ con ng−êi, vËt nu«i vµ m«i tr−êng. Tuy nhiªn, viÖc ®−a ra quyÕt ®Þnh cho phÐp gi¶i phãng ra m«i tr−êng hay sö dông mét lo¹i GMO nµo ®ã dùa vµo nhiÒu yÕu tè kh¸c n÷a nh− c¸c chÝnh s¸ch cña quèc gia vÒ CNSH vµ ATSH, c¸c v¨n b¶n tho¶ thuËn quèc tÕ, lîi Ých cña c¸c bªn liªn quan vµ th¸i ®é cña d− luËn. Trong khu«n khæ dù ¸n "X©y dùng Khung Quèc gia vÒ An toµn sinh häc " do UNEP tµi trî, Côc B¶o vÖ M«i tr−êng ®X phèi hîp víi ViÖn C«ng nghÖ Sinh häc tæ chøc nghiªn cøu ®Ò tµi " Thèng nhÊt viÖc ®¸nh gi¸ vµ qu¶n lý rñi ro c¸c sinh vËt biÕn ®æi gen". Trªn c¬ së nghiªn cøu nµy, cuèn s¸ch "An toµn sinh häc: ®¸nh gi¸ vµ qu¶n lý rñi ro c¸c sinh vËt biÕn ®æi gen" ®−îc so¹n th¶o nh»m giíi thiÖu tíi c¸c ®éc gi¶ nh÷ng th«ng tin kh¸i qu¸t vÒ c¸c néi dung sau: 1. Sinh vËt biÕn ®æi gen vµ an toµn sinh häc; 2. §¸nh gi¸ rñi ro; 3. Qu¶n lý rñi ro; 4. Qu¶n lý an toµn sinh häc vµ vÊn ®Ò ®¸nh gi¸, qu¶n lý rñi ro ë mét sè quèc gia tiªu biÓu; 5. Nç lùc t¹o sù thèng nhÊt gi÷a c¸c quèc gia trong qu¶n lý an toµn sinh häc, ®¸nh gi¸ vµ qu¶n lý rñi ro còng nh− trao ®æi th«ng tin vÒ an toµn sinh häc; 6. Mét sè c¸ch tiÕp cËn nh»m thèng nhÊt qu¶n lý an toµn sinh häc vµ trao ®æi th«ng tin an toµn sinh häc; 7. Qu¶n lý an toµn sinh häc vµ trao ®æi th«ng tin ë ViÖt Nam. Nhãm biªn so¹n xin ch©n thµnh c¶m ¬n Dù ¸n NBF, Côc B¶o vÖ M«i tr−êng, ViÖn C«ng nghÖ Sinh häc, c¸c c¬ quan liªn quan trong n−íc vµ quèc tÕ ®X hç trî hiÖu qu¶ cho qu¸ tr×nh thu thËp t− liÖu, biªn so¹n vµ xuÊt b¶n cuèn s¸ch. Hµ Néi, th¸ng 10 n¨m 2004 Nhãm biªn so¹n 6 1. sinh vËt biÕn ®æi gen vµ an toµn sinh häc HiÖn nay, c«ng nghÖ sinh häc hiÖn ®¹i víi c¸c c«ng nghÖ cao, ®Æc biÖt lµ c«ng nghÖ biÕn ®æi gen ®ang ®−îc ®Çu t− ph¸t triÓn m¹nh mÏ vµ øng dông réng rXi trªn toµn cÇu. NhËn thøc râ tÇm quan träng cña ngµnh khoa häc mòi nhän nµy ®èi víi sù ph¸t triÓn chung cña xX héi, c¸c quèc gia ®ang ph¸t triÓn còng tõng b−íc −u tiªn ®Çu t− cho c«ng nghÖ sinh häc hiÖn ®¹i vµ nghiªn cøu t¹o ra nh÷ng s¶n phÈm cã gi¸ trÞ øng dông. Sinh vËt biÕn ®æi gen (bao gåm ®éng vËt, thùc vËt vµ vi sinh vËt) lµ mét trong nh÷ng nhãm s¶n phÈm chÝnh cña c«ng nghÖ sinh häc hiÖn ®¹i, ®−îc con ng−êi t¹o ra nhê sö dông c¸c kü thuËt ph©n tö ®Ó ®−a gen míi vµo bé gen cña sinh vËt nhËn. Qu¸ tr×nh chØnh söa/ söa ®æi nµy chØ diÔn ra trong ph¹m vi mét vµi gen. V× vËy, thuËt ng÷ sinh vËt biÕn ®æi gen cßn ®−îc gäi lµ sinh vËt biÕn ®æi di truyÒn hay sinh vËt chØnh söa/ söa ®æi gen hoÆc sinh vËt c«ng nghÖ sinh häc. Thùc phÈm ®−îc t¹o ra tõ c¸c sinh vËt biÕn ®æi gen nµy hay cã chøa thµnh tè cña chóng ®−îc gäi lµ thùc phÈm biÕn ®æi gen (Genetically Modified Food - GMF)/ thùc phÈm GM (Genetically Modified - GM) hay thùc phÈm c«ng nghÖ sinh häc. Sù kh¸c biÖt gi÷a sinh vËt biÕn ®æi gen vµ sinh vËt sèng biÕn ®æi gen (Living Modified Organisms - LMO): LMO vµ GMO ®Òu lµ nh÷ng sinh vËt cã mang nh÷ng ®Æc tÝnh míi hoÆc nguyªn liÖu di truyÒn t¸i tæ hîp míi t¹o ra nhê sö dông CNSH hiÖn ®¹i. LMO tån t¹i ë d¹ng sèng, cßn GMO cã thÓ tån t¹i ë d¹ng sèng hay kh«ng sèng. Nh− vËy, tÊt c¶ LMO ®Òu lµ GMO, nh−ng kh«ng ph¶i GMO nµo còng lµ LMO. Tuy nhiªn, nhiÒu quan ®iÓm cho r»ng GMO lµ tªn gäi phæ biÕn cña LMO.1 Sinh vËt biÕn ®æi gen – lîi Ých vµ nguy c¬ tiÒm Èn C«ng nghÖ biÕn ®æi gen ®X gãp phÇn kh«ng nhá trong viÖc n©ng cao hiÖu qu¶ s¶n xuÊt vµ ®¸p øng nhu cÇu cña ®êi sèng xX héi. GMO t¹o ra tõ c«ng nghÖ nµy víi nh÷ng tÝnh n¨ng −u viÖt ®X ®em l¹i rÊt nhiÒu lîi Ých cho loµi ng−êi. Bªn c¹nh nh÷ng tiÒm n¨ng ph¸t triÓn to lín mµ GMO cã thÓ ®em l¹i, s¶n phÈm cña c«ng nghÖ biÕn ®æi gen nµy còng t¹o ra mét sè mèi lo ng¹i vÒ nh÷ng nguy c¬ rñi ro ®Õn søc khoÎ con ng−êi vµ m«i tr−êng còng nh− c¸c vÊn ®Ò kinh tÕ - xX héi kh¸c. Nh×n chung, nh÷ng tranh luËn vÒ c«ng nghÖ biÕn ®æi gen vµ s¶n phÈm cña chóng th−êng xoay quanh c¸c nguy c¬ rñi ro vµ lîi Ých do chóng ®em l¹i. C¸c ý kiÕn ñng hé cho r»ng viÖc øng dông c«ng nghÖ biÕn ®æi gen ®Ó t¹o ra GMO cã thÓ gãp phÇn: (1) Cung cÊp nguån l−¬ng thùc cÇn thiÕt trong t−¬ng lai; (2) T¨ng c−êng chÊt l−îng thùc phÈm; (3) Lo¹i trõ thùc phÈm cã mang c¸c chÊt ®éc hoÆc c¸c chÊt g©y dÞ øng; (4) T¹o ra c©y trång s¶n sinh n¨ng l−îng, sau ®ã nu«i cÊy thu sinh khèi ®Ó chuyÓn thµnh n¨ng l−îng vµ nhiªn liÖu sinh häc (biodiesel vµ bioethanol) cã thÓ thay thÕ ®−îc c¸c nhiªn liÖu hãa th¹ch vµ dÇu kho¸ng; (5) S¶n xuÊt nhiÒu lo¹i hãa chÊt, trong ®ã chñ yÕu lµ c¸c lo¹i dÇu chiÕt tõ h¹t lanh, c¶i dÇu vµ h−íng d−¬ng; (6) T¹o ra c¸c chÊt hãa häc ®Æc biÖt nh− c¸c d−îc phÈm, mü phÈm vµ thuèc nhuém; (7) S¶n xuÊt c¸c hîp chÊt sinh häc ®Æc biÖt nh− sîi sinh häc tæng hîp (chñ yÕu b¾t nguån tõ sîi gai dÇu vµ sîi lanh); keo lignocellulose, c¸c chÊt t¸n s¾c, ph©n bãn vµ phô gia; nhùa sinh häc...; (8) T¨ng kh¶ n¨ng ch¨m sãc søc khoÎ; (9) S¶n xuÊt d−îc phÈm chèng c¸c c¨n bÖnh ®Æc biÖt; (10) T¹o c¸c chÊt hãa häc Ýt g©y « nhiÔm m«i tr−êng vµ dÔ kiÓm so¸t; (11) Lµm thay ®æi lîi nhuËn tõ c¸c ho¹t ®éng n«ng vµ c«ng nghiÖp, gi¶m bít sù « nhiÔm m«i tr−êng; (12) §em l¹i nh÷ng lîi Ých ®¸ng kÓ cho m«i tr−êng, trong ®ã t¹o ra c¸c kh¶ n¨ng míi trong viÖc gi¸m s¸t vµ qu¶n lý ¶nh h−ëng m«i tr−êng. Tuy nhiªn, c¸c ý kiÕn ng−îc l¹i cho r»ng: (1) C«ng nghÖ biÕn ®æi gen ®X v−ît qua nh÷ng ®iÒu con ng−êi lÏ ra kh«ng nªn lµm; (2) HiÖn nay, cã rÊt Ýt b»ng chøng kh¼ng ®Þnh s¶n l−îng 1 Mét sè tµi liÖu cho r»ng GMO lµ tªn gäi phæ biÕn cña LMO (xem An toµn Sinh häc vµ M«i tr−êng, Tµi liÖu giíi thiÖu NghÞ ®Þnh th− Cartagena, 2003) 7 n«ng nghiÖp ®X t¨ng lªn; (3) RÊt nhiÒu vÝ dô vÒ c¸c øng dông c«ng nghÖ biÕn ®æi gen ®X bÞ thÊt b¹i do sù h¹n chÕ vèn cã cña c«ng nghÖ vµ sù phøc t¹p trong gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò, vÝ dô: s¶n xuÊt lóa kh«ng g©y dÞ øng; (4) VÒ khÝa c¹nh y tÕ, kh«ng cã ®ñ th«ng tin liªn quan ®Õn ®éc tè vµ chÊt g©y dÞ øng trong c¸c s¶n phÈm thùc phÈm cã nguån gèc tõ c©y trång biÕn ®æi gen (Genetically Modified Crop – GMC); (5) ¶nh h−ëng ®èi víi m«i tr−êng khi ®−a GMO ra m«i tr−êng, ®Æc biÖt lµ nh÷ng ¶nh h−ëng ®èi víi ®a d¹ng sinh häc; (6) Ho¹t ®éng n«ng vµ c«ng nghiÖp bÞ thay ®æi theo chiÒu h−íng bÊt lîi; (7) C¸c ¶nh h−ëng kinh tÕ - xX héi còng ë nguy c¬ cao, vÝ dô viÖc lo¹i bá c¸c c©y trång thu hoa lîi hoÆc c¸c c©y trång truyÒn thèng vµ g©y ®×nh trÖ hÖ thèng n«ng tr¹i quy m« nhá ®ang thÞnh hµnh ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn; (8) Mét sè c«ng ty vÒ c«ng nghÖ sinh häc n«ng nghiÖp, c«ng ty gièng cã nh÷ng h−íng qu¶n lý vµ sö dông c«ng nghÖ khã chÊp nhËn; (9) ViÖc ®¨ng ký s¸ng chÕ ®èi víi c¸c sinh vËt sèng, gen vµ/hoÆc c¸c nguyªn liÖu di truyÒn còng g©y c¶n trë nghiªn cøu, triÓn khai... ®Æc biÖt lµ: n«ng d©n cÇn ®−îc gi÷ h¹t gièng cña mïa vô nµy cho mïa vô gieo trång sau; cÇn ph¶i cÊm viÖc quyÒn së h÷u trÝ tuÖ b¶o hé gen hoÆc c¸c tr×nh tù nucleic acid kh«ng thuéc c¸c s¸ng chÕ thùc sù. §èi víi b¶o tån ®a d¹ng sinh häc, viÖc øng dông c«ng nghÖ biÕn ®æi gen ®X t¹o ra c¸c mèi quan t©m. C¸c ý kiÕn ñng hé cho r»ng, c«ng nghÖ míi nµy cã thÓ ®em l¹i nh÷ng lîi Ých cho ®a d¹ng sinh häc vµ m«i tr−êng, vÝ dô, nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc cña c«ng nghÖ biÕn ®æi gen bao gåm: (1) T¨ng hiÖu qu¶ n«ng nghiÖp, gi¶m nhu cÇu sö dông ®Êt canh t¸c vµ nh− vËy, cã thÓ lµm gi¶m ¸p lùc chuyÓn ®æi ®Êt l©m nghiÖp vµ c¸c khu vùc sinh th¸i ®a d¹ng sinh häc quan träng kh¸c thµnh ®Êt n«ng nghiÖp; (2) Sö dông c¸c c©y trång cã kh¶ n¨ng kh¸ng s©u bÖnh gióp gi¶m dïng thuèc trõ s©u hãa häc; (3) Sö dông vi sinh vËt trong c¸c quy tr×nh c«ng nghiÖp, vÝ dô, trong lÜnh vùc s¶n xuÊt nhiªn liÖu vµ nhùa cã thÓ lµm gi¶m l−îng hãa chÊt cÇn sö dông. Tuy nhiªn, còng cã mét sè lo ng¹i vÒ ¶nh h−ëng cña GMO ®Õn ®a d¹ng sinh häc. Mét sè gi¶ thuyÕt cho r»ng gi¶i phãng GMC ra m«i tr−êng cã thÓ ph¸t sinh nh÷ng lo¹i rñi ro t−¬ng tù nh− nh÷ng ¶nh h−ëng t×m thÊy ë c¸c loµi sinh vËt x©m lÊn. ViÖc gi¶i phãng cã chñ ®Þnh (vÝ dô, trong c¸c dù ¸n thö nghiÖm ®ång ruéng hoÆc trång ®¹i trµ phôc vô môc ®Ých th−¬ng m¹i GMC) ®X lµm ph¸t sinh c¸c mèi quan t©m vÒ ¶nh h−ëng cña GMO ®èi víi ®a d¹ng sinh häc, trong ®ã bao gåm c¸c nguy c¬: (1) Ph¸t t¸n sinh vËt ra m«i tr−êng - vÝ dô, th«ng qua qu¸ tr×nh x©m lÊn hoÆc t¨ng c−êng kh¶ n¨ng c¹nh tranh; (2) ChuyÓn c¸c nguyªn liÖu di truyÒn t¸i tæ hîp (vµ c¸c ®Æc tÝnh liªn quan) vµo c¸c c¬ thÓ sinh vËt kh¸c - vÝ dô, th«ng qua thô phÊn chÐo; (3) ¶nh h−ëng ®Õn c¸c loµi sinh vËt kh«ng cÇn diÖt - vÝ dô, mét sè nghiªn cøu chØ ra kh¶ n¨ng GMC víi tÝnh tr¹ng kh¸ng c¸c loµi c«n trïng g©y h¹i còng cã thÓ g©y ¶nh h−ëng bÊt lîi ®èi víi c«n trïng cã Ých vµ chim; (4) ¶nh h−ëng ®Õn vi khuÈn ®Êt vµ chu tr×nh nit¬; (5) ¶nh h−ëng gi¸n tiÕp ®Õn m«i tr−êng - vÝ dô, ¶nh h−ëng ph¸t sinh do thay ®æi cung c¸ch qu¶n lý n«ng nghiÖp. H¬n n÷a, c¸c ¶nh h−ëng kinh tÕ - xX héi liªn quan ®Õn b¶o tån ®a d¹ng sinh häc còng g©y ra nh÷ng mèi lo ng¹i. Lèi sèng, nghÒ nghiÖp, truyÒn thèng v¨n hãa vµ céng ®ång ®Þa ph−¬ng, céng ®ång n«ng th«n vµ c¸c vÊn ®Ò kh¸c còng cã thÓ bÞ ¶nh h−ëng trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp. C¸c tranh luËn trªn ®X dÉn ®Õn rÊt nhiÒu cuéc th¶o luËn vÒ mÆt chÝnh s¸ch lµ lµm sao qu¶n lý viÖc øng dông c«ng nghÖ biÕn ®æi gen ë cÊp quèc gia. VÊn ®Ò x©y dùng khung qu¶n lý GMO hoµn toµn kh«ng ®¬n gi¶n vµ khã kh¨n chÝnh lµ lµm sao c©n b»ng gi÷a lîi Ých to lín c«ng nghÖ cã thÓ ®em l¹i vµ ®¶m b¶o an toµn ®èi víi m«i tr−êng còng nh− søc khoÎ con ng−êi. Nh÷ng trë ng¹i nµy chØ cã thÓ ®−îc gi¶i quyÕt víi nç lùc cña mçi quèc gia vµ sù hîp t¸c quèc tÕ cã hiÖu qu¶. Kh¸i niÖm an toµn sinh häc (ATSH): ATSH lµ nh÷ng biÖn ph¸p nh»m gi¶m thiÓu hoÆc lo¹i bá nh÷ng rñi ro tiÒm tµng cña c¸c øng dông CNSH cã thÓ g©y ra cho con ng−êi, ®éng vËt, thùc vËt, vi sinh vËt, m«i tr−êng vµ ®a d¹ng sinh häc. ATSH bao gåm ba néi dung chÝnh: ®¸nh gi¸ rñi ro, qu¶n lý rñi ro vµ gi¸m s¸t. Trong ®ã, ®¸nh gi¸ rñi ro nh»m x¸c ®Þnh nh÷ng t¸c ®éng bÊt lîi cã thÓ x¶y ra. Qu¶n lý rñi ro bao gåm c¸c biÖn ph¸p qu¶n lý nh÷ng t¸c h¹i ®X nhËn biÕt ë møc cã thÓ chÊp nhËn ®−îc. Môc tiªu cña ®¸nh gi¸ vµ qu¶n lý rñi ro lµ nh»m ®¶m b¶o sù an 8 toµn nh−ng kh«ng ®−îc trë thµnh rµo c¶n ®èi víi nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn c¸c s¶n phÈm CNSH cã gi¸ trÞ. C¸c quyÕt ®Þnh øng dông CNSH (chÊp nhËn hay kh«ng chÊp nhËn) sÏ ®−îc ®−a ra trªn c¬ së khoa häc c¸c kÕt qu¶ ®¸nh gi¸ vµ qu¶n lý rñi ro. Th«ng th−êng, viÖc th«ng qua quyÕt ®Þnh cuèi cïng thuéc chñ quyÒn cña mçi quèc gia. Nh÷ng yÕu tè vÒ kinh tÕ – xX héi, v¨n hãa vµ c¸c nh©n tè quan träng kh¸c cã thÓ t¸c ®éng ®Õn quyÕt ®Þnh cuèi cïng mÆc dï chóng kh«ng ®−îc xem lµ nh÷ng tiªu chÝ cña ®¸nh gi¸ rñi ro. §u ®ñ biÕn ®æi gen cã kh¶ n¨ng kh¸ng virus g©y bÖnh ®èm vßng (Nguån: USDA) 9 2. ®¸nh gi¸ rñi ro §¸nh gi¸ rñi ro lµ qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸ khoa häc nh»m xem xÐt c¸c kh¶ n¨ng tr−íc m¾t hoÆc l©u dµi, x¶y ra c¸c rñi ro (¶nh h−ëng kh«ng cã lîi) ®èi víi søc khoÎ con ng−êi vµ m«i tr−êng sinh th¸i tù nhiªn khi sö dông c¸c ®èi t−îng GMO cô thÓ. §¸nh gi¸ rñi ro lµ néi dung quan träng nhÊt cña qu¸ tr×nh qu¶n lý ATSH. Nh÷ng ng−êi chÞu tr¸ch nhiÖm ®¸nh gi¸ tÝnh an toµn cña mçi s¶n phÈm CNSH vµ kh¶ n¨ng sö dông chóng ph¶i lµ nh÷ng chuyªn gia giµu kinh nghiÖm, cã hiÓu biÕt s©u s¾c vÒ c¸c c¬ chÕ ®¸nh gi¸ rñi ro vµ ®é tin cËy cña c¸c c¬ chÕ ®ã. Quy tr×nh ®¸nh gi¸ rñi ro Th«ng th−êng, c¸c quy tr×nh ®Ó ®¸nh gi¸ rñi ro ®Æc tr−ng riªng cho tõng tr−êng hîp cô thÓ. Tuy nhiªn, nh×n chung mçi qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸ vµ x¸c ®Þnh rñi ro cÇn tu©n theo 5 b−íc: (1) X¸c ®Þnh c¸c nguy c¬ rñi ro ®èi víi søc kháe con ng−êi còng nh− ®èi víi m«i tr−êng; (2) ¦íc tÝnh kh¶ n¨ng x¶y ra c¸c ¶nh h−ëng cã h¹i cña c¸c nguy c¬ nµy; (3) §¸nh gi¸ rñi ro ph¸t sinh tõ c¸c ¶nh h−ëng cã h¹i; (4) §−a ra c¸c biÖn ph¸p thÝch hîp ®Ó qu¶n lý rñi ro; (5) ¦íc tÝnh c¸c ¶nh h−ëng tæng thÓ ®Õn m«i tr−êng, bao gåm c¶ c¸c t¸c ®éng cã tÝnh tÝch cùc ®èi víi m«i tr−êng vµ søc kháe con ng−êi. Theo OECD, c¸c nguy c¬ rñi ro bao gåm: (1) Nguy c¬ l©y nhiÔm: kh¶ n¨ng g©y bÖnh cho ng−êi, vËt nu«i vµ thùc vËt; (2) ¶nh h−ëng cña ®éc tè, chÊt g©y dÞ øng vµ nh÷ng t¸c ®éng sinh häc kh¸c cña c¸c sinh vËt; (3) ¶nh h−ëng cña ®éc tè, chÊt g©y dÞ øng vµ nh÷ng t¸c ®éng sinh häc kh¸c cña nh÷ng s¶n phÈm do c¸c sinh vËt t¹o ra; (4) ¶nh h−ëng tíi m«i tr−êng. CÇn nhÊn m¹nh r»ng, ë mçi b−íc, th«ng tin cÇn ®−îc thèng kª, bæ sung mét c¸ch chÝnh x¸c, toµn diÖn vµ cËp nhËt ®Ó b¶o ®¶m c¸c ho¹t ®éng cã thÓ tiÕn hµnh trong møc an toµn cho phÐp. Do ®ã, qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸ rñi ro cã thÓ ph¶i tr× hoXn cho ®Õn khi th«ng tin cÇn cung cÊp ®X ®Çy ®ñ. Th«ng tin lµ mét trong nh÷ng néi dung quyÕt ®Þnh cña qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸ rñi ro. Kh¸ nhiÒu ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ rñi ro cña CNSH trong ®ã cã liÖt kª danh môc th«ng tin b¾t buéc cÇn ®−îc cung cÊp ®Çy ®ñ vµ cÇn ®−îc gi¸m s¸t ®X ®−îc quèc tÕ chÊp nhËn réng rXi nh−: B¶n H−íng dÉn Kü thuËt vÒ An toµn trong CNSH cña UNEP (the UNEP International Technical Guidelines for Safety in Biotechnology); NghÞ ®Þnh th− Cartagena vÒ ATSH (Cartagena Protocol on Biosafety); V¨n b¶n h−íng dÉn sè 18 cña Liªn minh ch©u ¢u (European Union – EU: EC Directive 2001/18/EC); D÷ liÖu ®Þnh tÝnh di truyÒn ph©n tö cña Bé N«ng nghiÖp Hoa Kú (USDA Molecular Genetic Characterisation Data) vµ B¶n liÖt kª c¸c gi¸m s¸t cÇn thùc hiÖn gi÷a Hoa Kú vµ Canada (US and Canada Reviewer’s Checklists). C¸c nguyªn t¾c ®¸nh gi¸ rñi ro chung Theo NghÞ ®Þnh th− Cartagena vÒ ATSH, c¸c nguyªn t¾c chÝnh bao gåm: (1) §¸nh gi¸ rñi ro ph¶i minh b¹ch vµ ®−îc tiÕn hµnh trªn c¬ së khoa häc cña c¸c kü thuËt ®¸nh gi¸ rñi ro ®X ®−îc c«ng nhËn, trong ®ã cã quan t©m ®Õn c¸c h−íng dÉn vµ t− vÊn do c¸c tæ chøc quèc tÕ liªn quan x©y dùng; (2) ThiÕu kiÕn thøc khoa häc hoÆc kh«ng cã ®ñ d÷ liÖu khoa häc th× kh«ng nªn kh¼ng ®Þnh cÊp ®é rñi ro lµ ®Æc biÖt, kh«ng cã rñi ro hoÆc rñi ro cã thÓ chÊp nhËn ®−îc; (3) C¸c rñi ro liªn quan víi GMO hoÆc s¶n phÈm cña chóng cÇn ®−îc xem xÐt trong bèi c¶nh rñi ro g©y ra bëi c¸c sinh vËt nhËn kh«ng biÕn ®æi gen hoÆc c¸c sinh vËt bè mÑ trong m«i tr−êng nhËn tiÒm tµng; (4) §¸nh gi¸ rñi ro nªn tiÕn hµnh theo tõng tr−êng hîp cô thÓ. C¸c th«ng sè cÇn xem xÐt khi ®¸nh gi¸ rñi ro Mét sè néi dung quan träng cÇn gi¸m s¸t khi gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò quan träng nªu trªn bao gåm: c¸c ®Æc tÝnh sinh häc cña sinh vËt bè mÑ, sinh vËt nhËn vµ sinh vËt biÕn ®æi gen, ph−¬ng ph¸p biÕn ®æi gen, sù bÒn v÷ng cña tÝnh tr¹ng míi t¹o ®−îc, nguyªn liÖu sö dông ®Ó biÓu hiÖn, môc ®Ých sö dông GMO vµ ®Æc ®iÓm cña m«i tr−êng tiÕp nhËn. Sinh vËt nhËn: kh¸i niÖm “quen thuéc” (Familiarity) lµ ®iÓm khëi ®Çu ®Ó ®¸nh gi¸ rñi ro GMO. C¸c kiÕn thøc, th«ng tin thu thËp ®−îc vÒ sinh vËt nhËn ch−a biÕn ®æi gen lµ c¬ së ®Ó gi¸m s¸t GMO, nhÊt lµ trong qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸ an toµn thùc phÈm. VÝ dô: §èi víi gièng ng« 10